نگاهی به مجموعه داستان «ما دایناسور بودیم» اثر شهلا زرلکی

وقتی کتاب نویسنده‎ای را برای خواندن به دست می‎گیری که چهره‎ای شناخته شده و نام آشنا در محافل ادبی‎ست، خواه ناخواه توقعت در مورد این کتاب بالا می‎رود. چرا که انتظار داری تا کیفیت آن در حد و اندازه اعتباری باشند که نام نویسنده با خود یدک می کشد، حال به عنوان یک منتقد و یا یک داور ادبی و…حکایت مجموعه داستان «ما داینا سور بودیم» نوشته شهلا زرلکی نیز این چنین است. با وجود انتظاراتی که نسبت به این نویسنده در ذهن وجود دارد، ما دایناسور بودیم نمی‎تواند، اثری قانع کننده به حساب بیاید. به خصوص اینکه در حوزه نقد زرلکی منتقدی دقیل و نکته سنج نشان داده است.

به هر حال فارغ از این نکات برون متنی این اثر که انتظار می رفت نشانه های آن در متن هم دیده شود، داستانهای این مجموعه اغلب سردرگم به نظر می‎رسند و گذشته از آن روایت‎هایی فاقد کشش داستانی هستند، حال چه آن داستانهایی که حرکتی درونی برخوردارند و چه داستانهایی که حرکت آنها بیرونی تدارک دیده شده.

به عنوان مثال در داستان اول این مجموعه «یک بعد از ظهر معمولی» کلیت کار از حد روایتی خاطره‎گونه، فراتر نمی‎رود، باخیتن جمله جالبی دارد که ذکر آن در این جا بی مناسبت نیست:

« ادبیات داستانی زیر مجموعه علم بلاغت به شمار می رود ، چون کاری انجام می دهد، پس معطوف به هدف است.» این دست همان حلقه مفقوده‎ای‎ست که در این اثر احساس می‎شود. چنان که مادر این مجموعه نه با دیدگاهایی تازه در زبان و نه در فرم روبرو هستیم .

دریدا در جایی مطرح می کند :«من در گفتار خودم معنای منحصر به فرد می سازم ، گفتار من فقط مال خودم است.»

اما متاسفانه انگار کتاب ما دایناسور بودیم، درست در تضاد با این جمله در سیر است. چرا که عمده داستانهای این مجموعه دارای سویه‎هایی نا همگون است.

نکته دیگری که در برخی از داستانهای شهلا زرلکی در ما دایناسور بودیم به چشم می‎خورد، پرگویی نویسنده در متن داستانهاست، چنانکه می‎توان تصور کرد،  نویسنده کمتر در بند رعایت ایجاز در داستانهای خود بوده.

همین مسئله به کند شدن داستانهای این مجموعه انجامیده است و احساس کردن این کندی در روایت، از جمله مهمترین آفت‎هایی‎ست که یک داستان کوتاه می‎تواند دچار آن باشد .

اگر عناصر چهارگانه : حادثه، رویداد، داستان و انگیزش را پیوند گر کُنشِ داستانی با ماجرا و درونمایه‎ی کلی یک اثر بدانیم، متاسفانه باید گفت در داستانهای این مجموعه چهار عنصر مورد اشاره به شکلی تاثیر گذار استفاده نشده‎اند و خواننده با بحران انگیزش روبرو است . برای نمونه در داستان «جاودانگی» به دلیل اتکای نویسنده به توصیفاتی زائد که در داستان جا نمی‎افتند، از همان ابتدا خواننده با طرح موضوعی خسته کننده روبرو می‎شود که  عجین شدن آن با نثری که نمی‎تواند کششی در خواننده بر انگیزد، برمشکلات آن می‎افزاید. نمونه زیر شاید مورد خوبی برای نشان دادن این توصیفات زائدی باشد که در داستان جا نمی‎افتند:

«نمی‎دانم چه رازی در صدای فین کردن من است .آن شب فکر کردم شاید اگر زنم سرو صدا های دیگرم را در دست‎شویی بشنود ، مدت خنده و شادمانی اش بیشتر شود . خواستم این پیشنهاد را بدهم که بعد …»(ص/34)

و یا در داستان ما دایناسور بودیم، یک مرد و دو زن در یک اتاق حول افکارشان به این سو و آن سو در حرکتند .اما متاسفانه نویسنده هیچ گونه واسازی خوش فرمی برای این داستان بکار نبرده است، این در حالی‎ست که درابتدا، برای یک نوشته باید واسازی صورت بپذیرد و نوعی بازی اجرا شود ، به‎خصوص در ادبیات داستانی .

چنان که دریدا می گوید : «این بدان معناست که نظام دیگر نمی تواند ادعای حقیقی بودن داشته باشد ، بلکه باید به بر ساخته بودن خود اعتراف کند ، یعنی بر مبنای یک صورت مثالی اصلی شکل گرفته و انتخاب شده تا همه چیز را در جای خود نگهدارد، اما در نهایت نمی‎تواند مانع بازی شود . در مجموع به اعتقاد نگارنده مجموعه داستان ما دایناسور بودیم، دل نوشته‎هایی هستند از قصه خالی که گویی خود نویسنده نیز بر این اصل اصرار داشته.

انتشار در «مد و مه»: 22 دی 1389