نگاهی به رمان «شبیه عطری در نسیم» اثر رضیه انصاری

از سال 1930 نظریه افعال گفتاری توسط فیلسوف آكسفوردی جان آستین مطرح شد. این نظریه بعدها در دهه 1960 به بعد بازتقریر شد و كسانی همچون سرل و باخ و هارنیش زوایایی دیگر بر آن افزودند. نظریه افعال گفتاری مدعی است واحد معنادار زبان جمله نیست. بلكه یك «كار» است. و ادای جمله‌‌ی معنادار تنها دو تا از افعال این مجموعه را می‌سازد. این مجموعه كه تحت عنوان فعل گفتاری (speech act) حاوی چهار فعل است:

1. ادای جمله‌ای از یك زبان مانند «من می‌نویسم».

2. رساندن یك معنای گزاره‌ای توسط آن جمله كه این‌جا همان نوشتن من است.

3. فعلی غیربیانی مانند گزارش یا هشدار یا توبیخ یا آرزو یا مهرورزی یا…

4. اثرگذاری بر مخاطب و واداشتنش به كاری یا مبتلاكردنش به حالتی درونی

در این مجموعه‌ی چهارگانه سهم عمده بر دوش این دو فعل آخری است. و این دو به شدت وابسته به بافت و زمینه‌ای است كه متكلم در آن جمله‌اش را ادا كرده است. به عنوان مثال نیمه‌شب یك زن تنها در خانه كه صدایی از پشت بام می‌شنود برای آگاه‌كردن و برحذر داشتن دزد احتمالی این جملات را می‌گوید «تقی آن ظرف میوه را از روی پیشخان بیاور» یا «نقی فردا یادت نرود قبض گاز را پرداخت كنی». این جملات در بافت یادشده اگرچه یك معنای گزاره‌ای دارند ولی برای هشدار به دزد ادا شده‌اند و دزدی اگر باشد و بشنود به احتمال زیاد از قصد تعرض به خانه منصرف می‌شود. هم‌چنین جمله‌ای مانند «من شما را برادرانه دوست دارم» اگر از طرف زنی به مردی غریبه گفته شود به معنای این است كه مرد هیچ جذابیت جنسی برای زن ندارد و این ممكن است موجب دلخوری مرد شود به رغم این‌كه محتوای گزاره‌ای جمله «دوست داشتن» است. اگر این جمله را یك نفر به رقیب عشقی‌اش بگوید به معنای این است كه «من شدیدا از شما متنفرم.» چه نسبتی است میان دوست داشتن و نفرت؟

نظریه‌ی افعال گفتاری می‌خواهد تصور سنتی از زبان را كه جمله‌ها را مدنظر قرار می‌دهد دگرگون كند. از همین رو مدعی است اولا زبان مبتنی بر قرارداد محض نیست. بلكه بافت گفت‌و‌گو را اموری غیرقراردادی می‌سازد. ثانیا در معنای یك واحد زبانی لزوما ساخت نحوی یا صرفی تعیین‌كننده نیستند. مثالی كه از قرآن می‌شود زد این آیه است «كان الله علیما حكیما» معنای نحوی این جمله می‌شود این كه «خدا دانا و خردمند بود» ولی این معنا به اجماع مفسران درست نیست. چون صفات خدا ازلی و ابدی است و زمان‌بردار نیست. بلكه معنا این است «خدا دانا و خردمند است.»

با این چارچوب نظری به سراغ داستان شبیه عطری در نسیم می‌رویم و برای تحلیل لحن آن بر سه عنصر زاویه دید و زمان و شخصیت متمركز می‌شویم:

1

. زاویه‌ی دید این داستان در نگاه اول و با توجه به ساختار نحوی جملات، دانای كل محدود به بهزاد است. اما ما قرار نیست به این ظاهر بسنده كنیم. بر اساس نظریه افعال گفتاری زاویه دید در این متن، اول شخص است و راوی در واقع خود بهزاد است. منتها از خویشتن به اسم غائب یاد می‌كند. دو نشانه  ما را در تفسیری این‌چنین از زاویه دید یاری می‌دهند: فصل 2 و 9 كه در هردو راوی (كه از قرار معلوم دانای كل و غیر از بهزاد است) به زبان خود بهزاد حرف می‌زند. در فصل 2 اشعاری از شاملو را كه ورد ذهن بهزاد است تكرار می‌كند و در فصل 9 هم مدام به رمبیدن ستاره و سیاهچاله‌ها كه باز دلمشغولی بهزاد است اشاره می‌كند. این وام‌گرفتن زبان بهزاد توسط راوی نیست. بلكه خود بهزاد است كه سخن می‌گوید از خویشتن به سوم‌شخص.

2. زمان فعل‌ها در روایت راوی (بهزاد) صیغه‌ی مضارع است. و این یعنی گزارش آنچه روی می‌دهد در همان حال كه روی می‌دهد. این ظاهر ماجراست. از این ظاهر می‌شود به نفع یك زمان دیگر كه زمان واقعی روایت است دست شست. بله. به نظر می‌رسد زمان افعالی كه راوی با آن‌ها ماجرا را روایت می‌كند زمان ماضی است. نشان به این نشان كه اگر زمان روایت با زمان رویداد یكی باشد، بسامد خوداگاهی راوی پایین می‌آید و دیگر نمی‌تواند دست به داوری‌هایی در مورد آنچه دارد در زمان حال می‌افتد بزند. نمونه‌اش فصل رمبش یك ستاره است. بهزاد همسر سابقش دیبا را با شوهر جدیدش می‌بیند و حالش بد می‌شود، آن‌قدر بد كه ضربان شدید قلبش سمت چپ بدنش را لمس می‌كند. «نفسش می‌گیرد. احساس می‌كند كه وسط سیاه‌چاله‌ای با سرعت سیر نور سقوط می‌كند. نه، باید خودش را نگاه دارد». (ص 107) این جمله‌ی «نه، باید خودش را نگه دارد» با آن شدت حالی كه گزارش شده نمی‌خواند اگر زمان روایت با زمان رخداد یكی باشد. همچو چیزی بسیار نامحتمل است. آدمی كه حالش بد است اصلا توان گزارش ماجرا را به این نحو كه حتا بخواهد تشبیه هم به كار ببندد از دست می‌دهد. آدمی كه حالش آن‌قدر بد است فقط می‌تواند بگوید حالم بد است یا اصلا روایت را متوقف كند. این نحوه گزارش مربوط به راوی‌ای است كه ماجرایی را كه در گذشته بر سرش آمده دارد با صیغه‌ی مضارع روایت می‌كند.

3. بهزاد شخصیت اصلی این داستان بنا بر ظاهر اسمش «مرد» است. اما شاید بشود بر اساس نظریه افعال گفتاری از زن بودن وی هم دفاع كرد. ذهنیت بهزاد یك ذهنیت مردانه و فقط مردانه نیست. بلكه برزخی است میان زنانه و مردانه. و این را كل بافت متن به ما القا می‌كند.

حال كه زمان روایت گذشته است و راوی نیز خود بهزاد است، سوال این است: «كنش زمان حال راوی» چیست؟ به نظر می‌رسد در زمان حال روایت، راوی یعنی بهزاد در خانه‌ی جدیدش در بالكن نشسته و در حال مرور رخدادهایی در گذشته است. بنابراین راوی در جستجوی زمان گذشته است در حال نشسته در بالكنش. اما چون داستان شبیه عطری در نسیم داستان شخصیت است برای بسط روایت بر امتداد مكانی تكیه می‌كند. این نكته را ادوین میور در كتاب مهم «ساخت رمان» به تفصیل باز كرده است. امتداد مكانی فرقش با امتداد زمانی این است كه اجزای مكان همه با هم هم‌زمان و دفعتا موجودند. اما اجزای امتداد زملنی با هم همنشین نیستند. باید امروز تمام شود تا فردا بیاید. باید این لحظه بگذرد تا جا برای لحظه‌ی بعدی باز شود. با این حساب فصل‌های داستان شبیه عطری در نسیم كه جستجوی بهزاد در زمان گذشته است، در زمان نیستند تا حضور یك فصل مستلزم زوال فصل قبلی باشد. بلكه همه با هم مثل اجزای یك امتداد مكانی هم‌نشین‌اند. به اصطلاح فنی گستره‌ی نگاه جستجوگر راوی «زمانی» نیست بلكه «دهری» است. شاید از همین روست كه نویسنده از صیغه‌ی مضارع برای روایت زمان گذشته بهره برده است. چون در دهر همه‌ی افعال با هم همزمان‌اند.