درآمدی بر مدرنیسم‏ و پست مدرنیسم

اشاره:

روی بوین استاد دانشگاه پلی تکنیک تاین در نیوکاسل است. او کتاب‏هاب متعددی دربارهء اندیشه اجتماعی روپایی‏ معاصر و یک کتاب درباره نظریه فرهنگی فرانسه در اواخر بیستم منتشر کرده است. او مؤلف کتاب«فوکو و دریدا: سوی دیگر خرد»است.

علی رتانسی استاد دانشگاه سیتی لندن در علوم اجتماعی است. او مؤلف«مارکس و تقسیم کار»، ویراستار«ایدئولوژی، روش و مارکس»و کمک ویراستار«رادکالیسم درآموزش و پرورش» است.

چند سالی است که موضوع پست مدرنیسم، جامعه‏ شناسان،  تحلیل‏گران فرهنگی، نظریه پردازان ادبی و فیلسوفان بسیاری‏ را به خود جلب کرده است و این نکته را به سهولت می‏توان‏ از نوشته‎های بی‏شمار آنان در این زمینه در سالهای اخیر دریافت. اما، گویا، دراین‏باره هنوز اتفاق نظر وجود ندارد. از این‏ رو، این نوشتار می‏کوشد تا به توضیح و تبیین اصطلاحات مهم‏ و اساسی این مبحث بپردازد و آن دسته از مفاهیم نظری را که در نگاه نخست دشوار و دیریاب به نظر می‏رسند تا حد ممکن ساده گرداند. نخست باید دید که پست مدرنیسم جای‏ چه چیزی را گرفته است. پس لازم است مفاهیم«مدرنیته»،  «مدرنیسم»، «پست مدرنیته»و «پست مدرنیسم»روشن شوند.

مارشال برمان«مدرنیته»را حاصل مجموعه حوادثی‏ می‏داند که مخاطره، لذت، رشد و تغییر انسان و جهان را نوید می‏دهند، ولی درعین‏حال سنت‏های مألوف و امنیت را نابود می‏سازند؛ ؛ فواصل طبقاتی، اقلیمی و عقیدتی را کوتاه می‏گرداند،  اما با وجود این بر اثر تغییرات بی‏ وقفه، تضادها و ابهام‏ها به‏ تلاشی و فروپاشی می‏انجامند. به اعتقاد برمان«مدرنیته» مولود وقایع زیر است:

کشف‏ های بزرگ در عرصه علوم طبیعی که‏ برداشت عمومی و تصور ما را نسبت به کیهان و جایگاه انسان در آن تغییر دادند؛ صنعتی شدن تولید که دانش علمی را به فن‏ آوری بدل ساخت، محیط انسانی تازه‏ای پدید آمرد و محیط های کین را نابود کرد، به آهنگ زندگی شتاب داد، اشکال زیادی از قدرت و جمعی و مشترک و مبارزه طبقاتی به وجود آورد؛ خیزش و جنبش جمعیت شناختی عظیمی که‏ میلیون‏ها نفر را از زیستگاه نیاکانی و اولیه خود جدا ساخت و شیوه‎های زیستن جدیدی را به آنها تحمیل‏ کرد؛ رشد سریع و اغلب انفجارگونه شهرها؛  رسانه‎های همگانی پویا که مردمان و جوامع بسیار متفاوت را به یکدیگر پیوند دارند؛ دولت‏های ملی‏ قدرتمند که ساختار دیوانسالاری داشتند و پیوسته‏ می‏کوشیدند تا بر قدرت خویش بیفزایند؛ جنبش‏های‏ اجتماعی توده‏ای مردم، و مردمان، که برای آزادی‏ و به چنگ آوردن قدرت نظارت بر حیات خود با حاکمان سیاسی و اقتصادی درمی ‏افتادند؛ و سرانجام، سوق دادن همه این مردمان و نهادها به‏ سوی بازار سرمایه متحول جهانی.

شایان توجه است که برخی از همین ویژگی‏ها را دیگر نظریه‏ پردازان از نشانه‎های«پست مدرنیسم»می‏دانند. دیگر آن‏که برمان چندان که باید بر نقش خرد و علم در تغییر محیط طبیعی و روابط اجتماعی تأکید نورزیده است.

حال باید پرسید که مدرنیسم چیست. به نظر برمان مدرنیسم‏ را می‏توان به‏ طور اجمال مجموعه دیدگاه‎ها و آرا و نظراتی‏ دانست که«قصدشان آن است تا زنان و مردان را عامل، و در عین حال موضوع مدرنیته سازندد، تا این قددرت را به انسان‏ها اعطاء کنند تا بتوانند جهانی را که دست‏ اندرکار تغییر آدمی است‏ تغییر دهند…» با این تعریف چهره‎های ادبی، هنری و موسیقی‏ سده‎های نوزدهم و بیستم، هر دو را می‏توان نوگرا دانست. اما،  چنانکه خواهیم دید، حائز اهمیت است که اصطلاح مدرنیسم‏ را برای اشاره به جنبش‏های هنری، موسیقیایی، ادبی و به طور کل، زیبایی شناختی‏ ای به کاربرد که در دهه 1880 در اروپا ظهور یافت و پیش و پس از جنگ جهانی اول بالیدند و در فرهنگستان‏ها و هنرکده‎های پس از جنگ جهانی دوم اروپا و آمریکا و آمریکا نهادینه شدند.

فهرست کوتاه و گزینشی چهره‎های مشخصا نوگرای این‏ دوره ماهیت مدرنیسم را مشخص خواهد ساخت:ماتیسه،  پیکاسو و کاندینسکی در نقاشی، استراوینسکی و کافکا در ادبیات؛ شاعرانی چون الیوت، پوند، ریلکه و مالارمه، و نمایشنامه نویسانی‏ چون استردبرگ و پیراندلو. صد البته، پرواضح است که این‏ چهره‎ها چه از لحاظ زبان هنری و چه از لحاظ زیبایی شناختی‏ ناهمگون هستند. آیا وجه اشتراکی وجود دارد که فقدان تونالیته‏ در موسیقی شوئنبرگ را با، مثلا، کوبیسم و سوررئالیسم در هنر پیوند دهد؟دیگر آن‏که، چه چیزی پست امپرسیونیسم،  کوبیسم، سوررئالیسم و اکسپرسیونیسم انتزاعی(آبستره)را در هنر به هم می پیوندد؟

ما، به رغم این ناهماهنگی، می‏توان رشته‏ ای از راهبردهای‏ زیبایی شناختی را یافت که بن‏مایه همه این حوزه‎های به ظاهر متفاوت مدرنیتی هستند و مدرنیسم را از واقعگرایی (رئالیسم) و طبیعت‏ گرایی(ناتور الیسم)متمایز می‏سازند. لون در نوشته‏ای‏ هوشمندانه درباره چهار بن‏مایهء ممیز مدرنیسم چنین می‏نویسد نخست، خودپردازی مدرنیسم بدان معنی که هنرمندان،  نویسندگان و آهنگسازان نوگرا می‏کوشند تا در آثار خود توجه‏ مخاطب را به روش و روال پدید آوردن اثر جلب کنند. تلاش‏ جویس برای نشان دادن مشکلات رمان‎نویسی در«اولیس»، استفاده ماتیس از رنگ و چشم‏ انداز برای نشان دادن اهمیت‏ رنگ به مثابه هنر، هنرنمایی پیکاسو بر پرده دو بعدی نقاشی‏ برای نمایش بعد سوم در کوبیسم، و تدابیر برتولت‏ برشت برای‏ هویدا ساختن سازوکارهای ساختگی و تصنعی بودن‏ نمایش‏نامه‎هایش، همگی از مثال‏های بارز این ویژگی هستند که به آن خودپردازی زیبایی‏شناختی می‏گویند. در هریک از موارد فوق‏ خالق اثر می‏کوشد تا به عمد از ارائه و نمایش عینی واقعیت‏ خارجی فاصله بگیرد. دوم، کنار هم چیدن یا«مونتاژ» واحدها یا قطعات یک شی‏ء یا موضوع واحد از دیدگاه و چشم‏ اندازهای‏ مختلف که روایت را از سادگی و روشنی دور می‏ گرداند. تقارن‏ موزون و صوتی موسیقی بارتوک، به‏ کارگیری تنافر و ناهمخوانی‏ در آثار دبوسی و شوئنبرگ، و مونتاژ بصری فیلم ایزنشتاین‏ همگی نشانگر کوشش‏هایی هستند که در جهت مختل کردن‏ ساختارهای روایی و هارمونی‏های ساده‏ تر دوره‎های قبل صوروت‏ گرفته‏ اند. گذشته، حال و آینده‏ گویی جنبه‎ها و چشم ‏اندازهای‏ گوناگون یک حالت ممتد هستند. تناقض، ابهام، عدم قطعیت‏ و ناپایداری، سومین درونمایه‎های مهم نوگرایی هستند. شواهد و نمونه‎های حاکی از این ویژگی را می‏توان در آفرینش آثاری‏ دانست که به جای روایت سرراست و قابل فهم تک صدایی، از روایت چند صدایی بهره می‏گیرند و مخاطب را مخیر می‏گردانند تا یا تناقضات به وجود آمدهء ناشی از چند صدایی را خود حل‏ کنند (مثل برخی از آثار برشت)، یا خواننده را دچار سردرگمی‏ و تجربه‏ ای معمایی و مرموز می‏کنند(مثل کافکا)، یا بیننده‏ را در معرض تلفیقی از تصاویر موقتی و ناپایدار قرار می‏دهند (مثل سبک نقاشان کوبیست). و سرانجام آن‏که در مدرنیسم‏ مسأله «انسجام موضوع یا شخصیت»به‏ طور کلی منتفی است.  برای مثال، برخلاف شخصیت‏های منسجم و منطقی رمان‏های‏ واقعگرا، رمان‏های مدرنیستی به اشخاصی می‏پردازند که بر اثر کشمکش‏ های روانی، چند شقه شده و از هم گسیخته‏ اند و در هنر اکسپرسیونیست و کوبیست هیأت آدمی یا کج‏وکوله‏ و از شکل افتاده است یا به لحاظ هندسی بازآفرین یشده است.

اما، دلمشغولی مدرنیسم به تأکید بر ابزار و روش خلق اثر و شیوه نمایش و ارائه آن، اختلال در روایت، تناقض و تجزیه‏ و فروپاشی در ذهنیت و هویت و غیره را نباید بداان معنی‏ دانست که مدرنیست‏ها منکر دست‏یابی به ژرف ساخت واقعیت‏ هستند. بیشتر مدرنیست‏ها براین باورند که هم به لحاظ عقلی‏ و هم از نظر فرهنگی می‏توان به کنه واقعیات دست یافت‏ ولی شناخت و درک حقایق به راهبردهای زیبایی‏شناختی،  فلسفی و روانشناختی بسیار پیچیده‏ تر و مبتکرانه‏ تر از رویکردهای‏ واقعگرایی و طبیعت‏گرایی نیاز دارد.

حال می‏توان نپرسید که««پست مدرنیسم» چیست. به‏ نوشته حسن، «پست مدرنیسم» از نو واژه‏ای نامناسب به صورت‏ اصطلاحی قالبی درآمد که هیچ‏گاه نتوانست به جایگاه و اعتبار یک مفهوم دست یابد. این اصطلاح را گویا نخستین بار در دهه 1930 فردریکودوونیس در زبان اسپانیایی به کاربرد و سپس بر اثر به کار رفتن در شرح و تفسیرات ادبی ایروینگ‏ هو، هری‏لوین، لزلی‏فیدلر و خود حسن در دهه‎های 19550 و 1960، این اصطللاح متداول یافت پس از آن در دهه‎های‏ 1970 و 1980، به ویژه از نقدهای چارلز جنکس بر معماری‏ و مقاله فلسفی ژان فرانسو الیوتار، «موقعیت پست مدرن» هم به اعتبار و ارجمندی رسید و هم به سوء شهرت.

جان کلام آن‏که آنچه استفاده از اصطلاح«پست مدرنیسم» را هم در عرصه هنرهای زیبا و هم در زمینه‎هایی چون نظریه‏ ادبی، فلسفه و علوم‏ اجتماعی روا می‏دارد آن است که همه‏ آنها موقعیت مشابه و مشترکی دارند که می‏توان آن را بحران‏ «بازنمایی» (representation)، یا به بیان دقیق‏تر،  بحران‏های بازنمایی نامید. بحران بازنمایی بدان معناست که‏ شیوه‎های قدیمی توصیف و تبیین موضوعات هنری، فلسفی،  نیستند. دیگر مرز بین زبان و مصداق آن درهم شکسته است‏ و این خود از پذیرش ناگریز کثرت‏گرایی در دیدگاه‎ها و فروپاشی‏ قطب‏بندی‏های قدیمی(عوام/نخبه/ذهن)و مرزبندی‏ میان رشته‎های مختلف(مثلا فلسفه، جامعه‏شناسی، تاریخ،  روانکاوی، ‎ … )ناشی شده است. نظریه«بحران بازنمایی»را می‏توان چنان بسط داد که گفتمان‏ها و جنبش‏های سیاسی‏ طبقاتی و برخی مشکلات آشکار بازنمایی سیاسی در برخی‏ از جوامع مردم سالار آزادیخواه و تشکیلات سوسیالیستی دولتی‏ را دربربگیرد. بدین طریق، موقعیت پست مدرن را می‏توان‏ تقارن بین بحران‏های بازنمایی در هنرهای زیبا، فلسفه، علوم‏ اجتماعی و نهادهای سیاسی«مدرن»تلقی کرد.

از دیگر عوامل سازنده یا دخیل در پست مدرنیسم جامعه‏ پساصنعتی است. دانیل‏بل در کتاب «ورود جامعه پسا صنعتی» مهمترین عنصر ساختار جامعه پساصنعتی را اقتصاد وابسته به‏ خدمات می‏داند که طبقه‏ ای فنی-حرفه‏ای برآن حاکمند.  دانش فردی افراد این طبقه نه فقط آنها را در جایگاه تصمیم‏ گیری‏ برای جامعه می‏ نشاند، بلکه نظارت بر بانک‏های اطلاعاتی و داده‎ها و تنظیم‏ ساز و کارهای اقتصادی جامعه را نیز تحت‏ سیطره آنها درآورد.

مهمترین علت تغییر ساختار جامعه‎ … تغییر در سرشت و خصلت دانش است؛ رشد تصاعدی و شاخه شاخه شدن علم‎ … در آغاز آدمی می‏کوشید تا بر نظام طبیعی فائق آید و در این کار تقریبا موفق‏ شد. درصد سال اخیر انسان کوشیده است تا نظام‏ فنی را جایگزین نظاام طبیعی سازد؛ که هنوز در آغاز راه است.

از نظر لیوتار، پست مدرنیسم مجموعه‏ ای است از نظام‏های‏ اجتماعی کم و بیش متمایز پسامتافیزیک، پساصنعتی، تکثرگرا،  عمل‏گرا و پرجنب‏وجوش. دیدگاه او با آرا و نظرات میشل‏ فوکو و ژاک‏دریدا هماهنگ و موافق است؛ با قدرت همه‏جا حاضر اما غیرمتمرکز فوکو؛ و با نقد دریدا بریکتاگرایی تعقلی سنت فلسفی غرب.

اما به باور نگارندگان این نوشتار، نظریه‏پردازان‏ پست مدرنیست در مورد اهمیت و نقش مباحثات نظری و رشد فن‏آوری که مشخصهء ده سال اخیر جهان غرب است، بیش‏ از حد اغراق کرده‏اند. نابرابری ساختاری اجتماع، ارتباط اقتصادی‏ -منطقی تورم و بیکاری، معماها و تناقضات مردمسالاری،  غریزه ماندگار سودجویی، کارایی، استیلای فرهنگی و سهام‏ روزافزون شرکت‏های کلان سهامی در بازار تنها برخی از ویژگی‏های پایدار جامعه سرمایه‏ داری غرب معاصر هستند که‏ گویی چندان از الگوهای دانش، تولید و مصرف بحث‏های‏ نظری گروه‎های آوانگارد پیروی نمی‏کنند. آیا براستی‏ اصطلاحاتی چون پساصنعتی و پست مدرن قادرند با دقت و روشنی کافی شکل و شمایل دوران جدید را ترسیم کنند؟ در مجموع می‏ توان اذعان دااشت که گرچه اصطلاحاتی‏ چون مدرنیته، پست‏ مدرنیته، مدرنیسم و پست مدرنیسم برای‏ نشان دادن جامعه صنعتی شهری و سپس دوران جدید و بحران‏های جهانی متفاوت، به ‏ویژه سوسیالیسم و اثرات عمیق‏ دوران پسا استعمارگری مفید و کارا هستند، اما به ‏لحاظ نظری‏ و تحلیلی چندان‏ که باید به روشنی از یکدیگر متمایز نیستند.  ازاین‏رو، هنوز به کمک این اصطلاحات نمی‏توان جوابی‏ برای پیچیدگی‏ها و ناهمگونی‏های اجتماعی، سیاسی، هنری‏ و اقتصادی جهان امروز یافت. اجزا و عناصر جهان امروز بیش‏ از هر زمان دیگر نامتجانس و ناهمگون هستند، اما در عین‏ حال بیش از پیش به یکدیگر وابسته و متکی‏ اند.

نقل از ادبیات داستانی