نگاهی به رمان «از پائولوکوئلیو متنفرم!» اثر حمید رضا امیدی سرور

در روزگاری که نویسندگان اغلب کم حوصله به‎نظر می‎رسند و گویی نوشتن رمان‎های طولانی و چند جلدی به رویایی برای ادب دوستان تبدیل شده است، وقتی نویسنده‎ای با حوصله به نوشتن می‎پردازد و اثری در حجم رمان از پائولو کوئلیو متنفرم خلق می‎کند، فارغ از ارزش گذاری ادبی، تلاش او جای تأمل و تقدیر دارد. البته این حجم پیش ازهرچیز باید متناسب با ظرفیت و محتوای آن اثر باشد، که در این جا به نظر می‎رسد نویسنده در پاره ای بخش‎هادچار اطناب شده و به همین تناسب نیز می‎تواند خواننده را دچار ملال کند.

از سوی دیگر حجم اثر این انتظار را به وجود می‎آورد که نویسنده بیشتر به شخصیت‎پردازی شخصیت‎های فرعی و مکمل داستان بپردازد، اما نویسنده از کنار این مسئله بدون توجه لازم می‎گذرد، همچنان که به فراز و فرودهای داستانی که می‎توانند مخاطب را به طور عمیق با رمان درگیر کنند به جز مواردی بسیار جزیی و اندک، توجه چندانی نمی‎کند و کلیت رمان براساس تمرکز بر وقایعی معمولی شکل گرفته و به سرانجام می‎رسد. چنین خلاءهایی اما به مدد استفاده از روایتی روان پر می‎شود و  البته بدون پیچیدگی خواننده همراه با آن به پیش می‎رود. در خلال این روایت میان گریزهای زیادی به‎متون دیگر زده می‎شود، راوی زبان اعتراض به سوی نویسنده می‎گشاید تا به این روایت سر راست و تخت افت و خیزی برای حرکت به جلو بیفزاید؛ در این میان اما نمی‎توان منکر طنز شیرین نویسنده و توانایی او در جا انداختن این سبک طنازانه در موقعیت‎هایی شد که مورد استفاده قرار گرفته‎اند. هرچند نویسنده در این مسئله نقدر افراط می‎کند که گاه شکلی آزار دهنده پیدا می‎کند.

شاید مضامین عاشقانه به دلیل استفاده مکرر در ادبیات داستانی، اغلب کلیشه‎ای به نظر برسند اما شکی‎نیست چنین داستانهایی اگر از پرداختی نو برخوردار باشند هنوز جذابیت بسیاری برخوردار باشند، اما در این رمان نویسنده به سراغ برخی کلیشه‎های آشنای داستانهای عشقی رفته با در میان بودن پای رقیبی پولدار و … ابایی از اینکه به راحتی از اواسط رمان، بتوان پایان آن را حدس زد ندارد. البته نویسنده با تمهیدی دیگر روح کلی حاکم بر رمان را در همان ابتدا آشکار می‎سازد و آن جمله ای است که نویسنده از با این مضمون: «نوشتن یعنی نومیدی مطلق» از ویرجینیا وولف نقل کرده‎است، البته این عبارت از جنبه‎ای دیگر نی‎تواند خواننده را در دستیابی به درکی کلی از شخصیت رضا یاری برساند. با این وصف ظاهرا نویسنده عشق را پدیده‎ای می‎داند که گریبان هر انسانی را گرفته و با ظهور در مقاطعی از زندگی، نگرش او را به جهاتی متفاوت می‎کند و تمام می‎شود و این شاید مأموریت اصلی عشق است. همان گونه که برای غزل و رضا نیز این گونه است.

 در طول رمان خواننده می‎تواند با این پرسش روبه‎رو شود که آیا به راستی محور داستان، عشق رضا و غزل به یکدیگر است؟ با توجه به سبک و سیاقی که نویسنده در این کتاب به کار برده است به نظر می‎رسد که در پاسخ به این سئوال پاسخ منفی داد. شخصیت اصلی که نویسنده است، آن هم نویسنده ای که شخصیت‎های محبوبش افرادی در شمار “صادق هدایت” هستند که او تمام تنهایی اش (نشان دهنده تنهایی نویسندگانی با رویکردهای “هدایت”‎گونه در جامعه) و خیالاتش را با آن‎ها پر می‎کند و حتا درد دل و مشورتش را با آن‎ها انجام می‎دهد. از سوی دیگر نویسنده رمان ابتدای فصول کتابش را با برش‎های گزینش شده از آثار بزرگ نویسندگانی برجسته آغاز می‎کند و به این گونه به خواننده می‎گوید که با وجود آثاری از این دست، چرا باید به سراغ پائولوکوئلیو رفت؟ و چرا رویکرد عام جامعه به سوی کتاب‎های زرد است؟ گزینش این برش‎ها با دقتی قابل تأمل و تقدیر انجام شده است. شاید چنین اقدامی را در آثار دیگری نیز بتوان ردیابی کرد ولی انسجام و تطبیقی که در این کتاب خاص دیده می‎شود حکایت از تلاش و دقت نویسنده آن دارد.

تلاش نویسنده در معرفی آثار برجسته‎ی نویسندگان بزرگ و ارجاع‎ به آنها و گریزهایی که به فیلم و سینما می‎زند، می‎تواند حاوی نکات دیگری نیز باشد که وجود فاصله میان واقعیت و معنا در جامعه از این جمله است. واقعیت در عالم و فضای اطراف نویسنده (شخصیت داستان) حکایت از تنهایی و ناامیدی و غم و آدم‎های سطحی دارد. اما آدم‎های خیال او، دنیای او حتا عنکبوت اتاقش و شخصیت‎ها و نوشته‎هایی که در کتاب‎ها و فیلم‎ها یافت می‎شوند بیانگر حقیقت و معنای زندگی‎اند. چیزی که مردم عامی نمی‎توانند آن را انتخاب بکنند و به سراغ موارد سطحی آن می‎روند؛ مثل پائولوکوئلیو و حتا با همان نگاه‎های سطحی در تلاشند که خود را به این حقایق نزدیک کنند که نمی‎توانند.

اما رضا که نمایان‎گر دغدغه‎های نویسنده‎ی رمان است موضع و نگرش خود را خیلی شفاف نشان می‎دهد او زیر تابلوی تصویر سارتر و بوواری می‎نشیند. زوجی که فردیت خود را کامل حفظ کرده اند و اگر چه نام خود را در کنار یکدیگر برای همیشه ثبت کردند اما تن به زوجیت ندادند. شاید نویسنده از پایداری عشق به ذات خودش و نه در سایه ازدواج تأکید می‎کند و با ناکام ماندن رضا و غزل در وصال به این مفهوم دامن می‎زند. او به فرانسه و تصاویر آن توجه می‎کند، دیاری که عاشقانه بودن شب‎ها و زبانش زبانزد است، اما این سیر و سیاحت خیالی راوی در فرانسه، تنها به قبرستان مورد علاقه او (پرلاشز) ختم می‎شود.

مکان مورد علاقه نویسنده، کافه فرانسوی است. با توجه به دنیای تنهایی رضا که از آن یاد شد و گرایش او به نویسندگانی که تصاویر آن‎ها را در اتاقش نصب کرده و ارتباطی زنده را با آن‎ها برای خود ایجاد کرده است، حسرت و آرزوی آزادی یا تمایل به سبک و رویکرد آن فضا به نویسندگی را نمایان می‎کند و تأسف بر تاریکی، بی برنامگی، انزوای نویسندگان توانا و سقوط نویسندگی در جامعه خودی را به تصویر می‎کشد. بی سوادی آشکاری که مردم جامه را در خود فرو می‎برد در حالی که مردمانش بر این گمانند که با در دست گرفتن کتاب‎های شاخص در دست و نشستن و نوشتن در کافه فرانسوی می‎توانند نویسنده یا روشن فکر و قشر عاقل و بالغ جامعه باشند.

دغدغه امیدی سرور معناست و درد او سطحی‎نگری و نااندیشگی مردمان ناآگاه است و البته نویسنده از آن‎ها کاملن ناامید است و در حسرت  لاله‎زار قدیم و روزهای خوب گذشته است که مردم بیشتر و بهتر در جست‎وجوی معنا بودند و در آرزوی روز و روزگاری که بشود همچون سارتر و بووار آزادنه به اعتقادات و نگرش‎های خود مبتنی بر خرد عمل کرد.

در رمان از پاتولو کوئلیو متنفرم، به نظر می‎رسد زنان چندان مورد اعتنا و پذیرش نویسنده نیستند! زنان داستان، موجوداتی سطحی نگر، بی فکر و … معرفی می‎شوند که گاهی به تمسخر گرفته می‎شوند. گلاره، سوزی، مهناز، مادر گلاره، در نماهایی کم رنگ مادر رضا همه سطحی اند و حتا خود غزل تنها با ویژگی‎هایی با معنای مؤدب و متین و … معرفی می‎شود و پس از آشنایی با رضا به رشد فکری، آگاهی‎های بیشتر و توانایی تحلیل دست می‎یابد. اگر چه که ما با نگرش رضا در داستان رو به رو هستیم که گاهی چنین مواضعی را نسبت به مردان هم نشان می‎دهد اما آن چه درباره زنان گفته شد به صورت کاملن آشکار به چشم می‎خورد. نویسنده از زنان می‎خواهد اگر می‎خواهند از ستم سنت متحجر و ظلم خیز عرفی و اجتماعی خود نجات پیدا کنند نیاز به جسارت دارند. جسارتی همچون بووار. او بر زنان خود دریغ می‎ورزد و نگران و ناامید از آن‎هاست که البته این تصویر کمی مخدوش به نظر می رسد.

نمی‎توان در مورد این رمان نوشت و به نام آن اشاره نکرد، “از پائولو کوئلیو متنفرم”. باید منصف بود نام گزینش شده، قابلیت‎های خوبی دارد. تا چه اندازه این نام برای مخاطب جذابیت دارد به عوامل گوناگونی بستگی دارد. آن چه با اطمینان می‎توان گفت این است که نهایتن معیار ارزیابی و واکنش خواننده معمولی به محتوا و سیر داستان است، نه به نام آن ولی نکته ای نباید از آن غفلت کرد آن است که همان گونه که در جای جای رمان با اعتراض نویسنده به پائولوکوئلیو و نگرانی‎های او از اقبال خوانندگان سطحی و عوام به کتاب‎های او و آثار زرد رو به رو می‎شویم.

وقتی عنوان کتاب که اولین کانال‎های ارتباطی با مخاطب را در کنار رنگ و طرح جلد برقرار می‎کند به جای هر عنوان دیگری از نام نویسنده ای که در سطح عامیانه با استقبال زیادی رو به رو شده است، استفاده کرده است به مخاطب به صراحت اعلام می‎کند که آن چه که در این کتاب خواهید دید و محور اصلی آن است، حول نویسندگی یا این نویسنده خاص و یا نقدی بر اجتماعی است که این نویسنده نماینده آن است و … و آن چه در مسیر داستانی این کتاب می‎خوانیم بهانه ای برای طرح این دیدگاه است نه چیز دیگری.

آنچه درباره عنوان کتاب نوشته شد، به نوعی دیگر برای طرح روی جلد نیز صدق می‎کند. اگر چه کیفیت خوبی را در اجرای گرفیکی نشان نمی‎دهد، اما پیام اصلی رمان تنهایی و فردیت نویسنده و راوی به خوبی در آن موج می‎زند. اما نکته ظریف روی جلد آن است که به شما می‎گوید در این کتاب چیزهایی خواهید دید و خواهید خواند که شما را به تأمل و قضاوت می‎کشاند و برای نشان دادن این مفهوم از لیوانی کمک می‎گیرد که تا نیمه آن آب دارد و بی اختیار شما را به یاد ضرب المثل رایجی می‎اندازد که همه چیز به نگاه شما بستگی دارد که نیمه پر لیوان را ببینید یا نیمه خالی آن را.

 هماهنگی پیام‎های نخستین کتاب که شامل عنوان، طرح جلد، جمله گزینشی وولف، عبارت تقدیمی نویسنده، پیش از آغاز رمان با ارجاع به پیام محوری رمان مخاطب را برای خواندن آن آماده می‎کند:

در عنوان با تنفر روبه‎روییم. در طرح جلد با عناصری که تنها به یک نفر تعلق دارد. جمله وولف حکایت از ناامیدی دارد و عبارت تقدیمی نویسنده از روزهای تنهایی‎‎اش سخن می‎گوید و این ها همه نشانه هایی‎ست از حکایتی که در پیش روی مخاطب قرار داد.

                                                                  نیره سادات حسینی

                                                                      مشهد- بهمن ماه 90 خورشیدی

انتشار در مد و مه:  دی ماه 1391