اشتراک گذاری
نقش ارانته در هنرهای نمایشی و در پی آن سینما، لااقل در سالهای نخستین نضج و رشد این هنرها، انکار ناپذیر بوده، مسیری که به دلیل سنت های اجتماعی زمانه برای مسلمانان منع عرفی داشت، توسط ارامنه آغاز و این جاده های ناهموار هموار شد، با اینحال نقش ارامنه به عنوان یکی از اقلیت های مهم جامعه ایرانی تنها به این این آغازگری محدود نمی شود، برخی از ایشان در ادامه این مسیر نیز به دستاوردهای مهمی نائل شده و نامی معتبر از خود به یادگار گذاشتند.
بده بستان فرهنگی و اجتماعی ارامنه با مسلمنان از جنبه هایی مختلف برخوردار است که اینجا تنها به بخش سینمایی آن پرداخته شده، اما ارامنه به عنوان اقلیتی که بیش از هرچیز خود را ایرانی می دانسته اند، در سالهای جنگ تحمیلی نیز حضوری درخور تقدیر در جبهه های جنگ علیه دشمنان این آب و خاک داشتند و کم نبودند رزمندگان ارمنی که برای دفاع از میهن جانبازی کردند. نوشته زیر مطلبی ست خواندنی از بهروز تورانی منتقد نام آشنای سینمای ایران که به نقش ده تن از چهره های مطرح ارامنه در تاریخ سینمای ایران پرداخته است.(مدومه)
******
از حدود چهارصد سال پيش که نخستين گروههای ارمنيان به ابتکار شاه عباس صفوی از مناطق کوهستانی شمالی به دشتهای مرکزی ايران کوچ کردند، ارامنه ايران همواره در پيشبرد هنرها در ايران کوشيده اند و اثر مثبت حضور خود را ابتدا بر هنرهايی همچون نگارگری و معماری و در صد سال اخير در زمينه های موسيقی تئاتر و سينمای ايران برجاگذاشته اند.
در سينمای ايران که اندکی بيش از صد سال از عمر آن می گذرد، صد ها تن از ارامنه در زمينه های فنی و هنری فعاليت داشته اند و دارند. فهرست زير تنها نام چند ده تن را که در اين زمينه ها نام آور شده اند، دربر می گيرد:
آوانس اوگانيانس، سليمان ميناسيان، هراند ميناسيان، روبيک روبن زادوريان، روبيک منصوری، ويکتوريا، ويگن دردريان، ژوزف واعظيان، واروژان، واخناک نرسی گرگيا، مری آپيک، آپيک يوسفيان، مارکو گريگوريان، واهاک وارطانيان، لرتا هايراپتيان تبريزی، ويدا قهرمانی يفيازاريان، آرمان هوسپيان، لوريک ميناسيان، آنيک شفرازيان، هايک کاراکاش، روبرت اکهارت، ساموئل خاچيکيان، ادوين خاچيکيان، ميشا، ساناسار خاچاطوريان، لوريس چکناواريان، پطرس پاليان، هنری استپانيان، بابکن آويديسيان، آربی آوانسيان، آرامائيس آقاماليان، آنوش، آراپيک باغداساريان، آراکل، گورگی آرزومانيان، زاون قوکاسيان، زاون، وازريک درساهاکيان، روبرت صافاريان، ژرژ هاشم زاده، ژانت وسکانيان، آناهيد مانوکيان، آناهيد آباد، آرمن مارگوسيان، آيرا گريگوريان، تيگران گريگوريان، واروژ کريم مسيحی، آناسيک سيمونيان، ژرژ پطروسی، سرگون براندو، آرگين آبراهاميان، دونا آوانسيان، ژانت آوانسيان و …
حدود ده سال پيش نخستين مراسم بزرگداشت سينماگران ارمنی ايران در مدرسه آرارات در خيابان قوام السلطنه تهران برگزار شد. دومين مراسم از اين نوع در تيرماه امسال در موزه سينما واقع در باغ فردوس در حال برگزاری است. به همين مناسبت، از ده چهره از چهره های صاحب نام ارامنه در صنعت فيلم ايران يادی کرده ايم:
آوانس اوگانيانس
مدرسه آرتيستی سينما، چراغ اول
آوانس اوگانيانس در سال 1308 هنگامی که وارد ايران شد حتی زبان فارسی را نمی دانست. اما به لطف استعداد شگرفش در مدتی بسيار کوتاه فارسی را آموخت و “مدرسه آرتيستی سينما” را تاسيس کرد. در اين مدرسه طی دو دوره آموزشی، دهها تن از ايرانيان نه تنها با رموز هنرپيشگی، بلکه با فن فيلم سازی و هنر سينما آشنا شدند.
اوگانيانس دو فيلم بلند آبی و رابی و حاجی آقا آکتور سينما (با همکاری ابراهيم مرادی) و چند فيلم کوتاه ساخت و بالاخره در سال 1317 هنگامی که از حمايت مقامات کشور از سينما نااميد شد، ايران را به مقصد هند ترک کرد. اما در سال 1326 بار ديگر به ايران برگشت، اسلام آورد و نام رضا مژده را برای خود انتخاب کرد.
به دلايل بسيار، اوانس اوگانيانس ديگر نتوانست در سينما فعاليت کند اما با ساختن همان دو فيلم بلند و ايجاد مدرسه آرتيستی سينما نام خود را در زمره پيشگامان سينمای ايران به ثبت رساند.
آنها که آقای اوگانيانس را ديده اند از او به عنوان فردی بی نهايت مبتکر، با پشتکاری مثال زدنی ياد می کنند. اوگانيانس تحمل غروبهای غم انگيز و خاموش تهران آغاز قرن پيش را نداشت. پس چراغی روشن کرد: چراغ سينما…
ساموئل خاچيکيان
“طوفان” در شهر ما
ساموئل خاچيکيان که دوستان و همکارانش او را با نام “سام ول” می شناختند، در يکی از دورانهای فترت سينمای ايران با خلاقيت بی نظير و هنر چشمگيرش به ياری اين هنر- صنعت شتافت.
آقای خاچيکيان ابتدا مهارت فنی خود را با به نتيجه رساندن پروژه سنگين و پيچيده شب نشينی در جهنم به اثبات رساند و سپس با طوفان در شهر ما سبک خاص خود را در سينمای ايران بنا نهاد.
مهارت اين شاعر روزنامه آليک در فضا سازی سينمايی و ايجاد ميزانسن به جايی رسيد که به گفته همکارانش می توانست تنها با يک لامپ، يک ميز و يکی دو چهره ی انسانی، زيرزمين هر قهوه خانه ای را به عنوان قصر تبهکاران به تماشاگران بقبولاند.
علاوه بر اين ، آقای خاچيکيان توانايی ويژه ای برای پيدا کردن چهره های جديد، جذاب و استثنايی داشت. چهره هايی متفاوت از آنچه در سينمای آن روز ايران مرسوم بود. عبدالله بوتيمار، رضا بيک ايمانوردی، علی شاندرمنی، آرمان، و گروه سه نفره گرشا رئوفی، منصور سپهرنيا و محمد متوسلانی از جمله اين چهره ها هستند.
ويژگی ديگر ساموئل خاچيکيان، توانايی و انعطاف پذيريش برای پيمودن راههای نپيموده و آزمودن شيوه های تازه بود. ساختن فيلمهای جنگی خون و شرف، خداحافظ تهران و عقابها نشانه هايی از اين توانايی است.
آقای خاچيکيان به سينمای ايران نشان داد که دوربين می تواند حرکت کند و جهان را از زاويه ای ديگر ببيند.
ايرن زازيانس
شکوه مهد عليا
با موهای بافته ای که پشت سرش تاب می خورد، با يک جفت چشم درشت عسلی که بالاتر از گونه های برجسته اش حتی در فيلمهای سياه و سفيد آن روزگار می درخشيد و از همان هنگام چشمگيرترين جلوه وجودش شد ، با لبخندی سخاوتمند و جسارتی که تا آن زمان کم نظير بود، آمد.
همراهش، در آن فيلم، مردی بود که قله های بلند را نشانه گرفته بود و آگاهانه داشت برای ستاره شدن خيز برمی داشت. اما در آن فيلم، تنها ايرن زازيانس بود که ديده می شد. هيچکس نام خانوادگيش را ياد نگرفت. اما “ايرن” در يادها ماند. با همان چشمهای عسلی و خاطره تکان دهنده و فراموش نشدنی يک حضور دلپذير.
بعد ها، ايرن، حتی درساليان پس از ميانسالی، در هر فيلمی که حضور داشت، درخشيد. از جمله در درشکه چی نصرت کريمی و سلطان صاحبقران، اثر فناناپذير استاد علی حاتمی، به نقش ملکه مهد عليا. تا سال 1336 سينمای ايران بازيگر داشت اما ستاره نداشت. چشمه آب حيات که به روی پرده آمد، سينمای ايران صاحب ستاره شد.
آرمائيس هوسپيان
چهره ای متفاوت
آرمائيس هوسپيان که تماشاگران سينما در ايران او را با نام آرمان می شناختند، با حضورش به سينمای ايران رونق داد. تا پيش از او بازيگران موهای روغن زده داشتند، با فرهای کرنلی و سبيلهای دوگلاسی (به ياد کرنل وايلد و داگلاس فربنکس) و اگر موهای صاف داشتند، با اصلاح سر شبيه به کلارک گيبل.
اما آرمان مرد ديگری بود، پيشانی بلندی داشت و جلوی سرش و حتی مقداری از پشت آن خلوت بود. با شکمی اندکی برآمده و راه رفتنی که خاص او بود.
آرمان همه اين –ظاهرا – معايب را به حسن بدل کرد. “آن” ی داشت که تنها بازيگران دارند. همان “آن” که آدمهای عادی را از ستاره ها متمايز می کند.
چهره اش خاصيتی داشت که روزنامه های آن روز آن را “ديناميک” توصيف می کردند. حتی آنها که نمی دانستند چهره ديناميک يعنی چه، آرمان را می شناختند، هنرش را می ستودند و او را در هرنقشی که داشت، باور می کردند.
اين گوهری است، که می تواند هر مردی را به “بازيگر” تبديل کند. در مورد زنها، موضوع فرق می کند.
ويگن دردريان
ببار ای نم نم باران…
برای ايرانيان، با هر کيش و مسلکی، ويگن دردريان با اسم کوچکش شناخته می شود: ويگن. مردی که برای همه عاشقان همدمی محرم بود. با آنهمه آواز دلکش که از عاشقی خواند و آن نقشها که بر پرده آفريد.
در بسيار فيلمها ظاهر شد يا خواند يا مثل عروس دريا که در آن هم بازی کرد و هم خواند. بالا بلند بود و آنقدر خوش منظر و مهربان که شاهزادگان شرقی به او دل می باختند آنچنانکه در حکايتها آمده است.
ويگن همه شهرت خو را از راديو به سينما کشاند. کيست که داستان شب را به خاطر نداشته باشد که با ريمسکی کورساکف آغاز می شد و با ويگن به پايان می رسيد. که می خواند: ببار ای نم نم باران، زمين خشک را تر کن!
هيچ مردی بی آواز او عروس بخت خود را به خانه نياورد. بی آنکه بشنود: “بعله برونه، گل می تکونه، دسته به دسته، دونه به دونه، شادوماد. “چه شوخی زيبايی است از اين روزگار شوخ: ويگن، اول بار با بی ستاره ها بود که ستاره شد.
روبيک منصوری
“آقا روبيک خودش درست می کنه”
تا همين چند سال پيش که او هنوز زنده بود، هيچکس نبود که در تمام عمرش فقط ده فيلم ايرانی ديده باشد، اما اسم او را روی پرده نخوانده باشد.
برای سينما رو ها روبيک منصوری تنها يک نام بود. اما برای حرفه ای های سينما، “آقا روبيک” مشکل گشای همه کارهايی بود که به صدای فيلمها مربوط می شد.
در روزگاری که هر سال نزديک هشتاد فيلم در ايران ساخته می شد، کم نبودند فيلمسازانی که حل بسياری از مشکلات ظاهرا لاينحل فيلم خود را از روبيک منصوری می خواستند: يک قطعه موسيقی که بايد بار عاطفی صحنه ای را تشديد کند، يک “افکت” مناسب که می بايست ضعف تصوير را با صدا بپوشاند، و گاه پيدا کردن صدايی که هيچ “شاهد”ی برايش وجود نداشت.
بر ديوار يکی از استوديوهايی که روبيک در آن می کرد، يکی از همکاران باذوقش در فهرست صداهای موجود در آرشيو او “صدای درست کردن نيمرو با دو تخم مرغ” و “صدای ترمز پيکان جوانان زرد مدل 52 با لاستيک سابی” را هم گنجانده بود.
بخاطر همين آرشيو کامل و مهارت زبانزد همگان بود که متخصصان فنی سينمای ايران می دانستند اگر اشکالی در موسيقی يا صدای فيلم هست، در آخرين لحظه “آقا روبيک خودش درست می کنه!”
آربی آوانسيان
چشمه در زمين خشک
آربی آوانسيان به عنوان يکی از پيشگامان تئاتر نو در ايران در يادها مانده است. اما او دستی هم در ادبيات و هنر های ديگر دارد. فيلم چشمه او با بازی پرويز پور حسينی، مهتاج نجومی و کهکشانی از بازيگران جوان پايان دهه چهل و آغاز دهه پنجاه شمسی در جشن هنر شيراز به نمايش درآمد.
چشمه آشکارا فيلم متفاوتی بود که سالهای هنوز نيامده را پشت سر گذاشته بود. نشانی از يک نبوغ هنری و استعدادهای به خوبی پرورش يافته ای که تا زمان بروز عمومی شان هنوز چند سالی مانده بود. اما مجال اين بروز حتی از همان چند سال هم تنگتر بود.
آنها که آوانسيان را از تئاتر میشناختند، با ديدن چشمه که بر آنهمه زمينه غنی فرهنگی متکی بود، به آينده سينمای نو ايران اميدوار تر شدند. هرچند که برخی فاصله فيلم را با واقعيتهای موجود سينمای آن روز ايران آنقدر بعيد می دانستند که امکان ايجاد هرگونه رابطه ای ميان فيلمی از نوع چشمه و جامعه بشدت نامتقارن و ناهمگون آن روز را منتفی می دانستند.
اما کمياب بودن، دور دست بودن و بلند پرواز بودن به معنی وجود نداشتن نيست. چشمه آربی آوانسيان از آن تک گلها بود که به يک بهار می ارزيد.
واروژ کريم مسيحی
از تيره استادان
واروژ کريم مسيحی سالها پيش از آنکه به عنوان کارگردان فيلم خوش ساخت پرده آخر شناخته شود و حتی ساليانی پيش از آنکه فيلم کوتاه بسيار زيبای سلندر را بسازد، فيلمسازی تمام عيار بود. با ديدن فيلم تلويزيونی فاخته هم می شد به همين نتيجه رسيد.
آقای کريم مسيحی بيش از هرآنچه احتمالا در هرکلاسی يادگرفته، کارش را با کار کردن و شاگردی کردن آموخته است. از کارکردن با مردانی کاردان همچون بهرام بيضايی.
روحيه باز، سادگی در رفتار و سختکوشی در کار، واروژ کريم مسيحی را به دستيار و برنامه ريزی تبديل کرده که تنها در شيرينترين روياهای هرکارگردان پر وسواس می گنجد.
اما اين همه هنر واروژ کريم مسيحی نيست. او خود کارگردانی است توانا که می تواند همين توانايی را در تدوين، فيلمنامه نويسی، يا هر کار ديگری که نامش سينما باشد نشان بدهد.
وقتی شروع به تماشای فيلمی از او می کنيد، همه چيز آنچنان روان و پاکيزه پيش می رود که اگر خود اصراری نداشته باشيد، ديگر تا پايان فيلم، فيلمساز را نخواهيد ديد.
اما شما با تاثيری که او بر ذهن تان گذاشته به خانه خواهيد رفت.
وازريک درساهاکيان
عيارسنج بی غرض
وازريک درساهاکيان دانش آموخته رشته سينماست اما احتمالا تنها کارهای سينمايی او تجربياتی است که ممکن است بتوان آنها را در آرشيو دانشکده های فيلمسازی تهران پيدا کرد.
اهميت کار آقای درساهاکيان در کمک به ايجاد و افزايش دانش سينمايی نسلی از سينمادوستان ايران از طريق نقد و ترجمه است. نقد هايی حقيقت جويانه و بی غرض و عيارسنج و موشکاف و ترجمه هايی دقيق و سنجيده. آنقدر دقيق و سنجيده که کار ارزشمند مهندسان ارمنی ايران را در رشته های مختلف حرفه و فن به ياد می آورد.
ترجمه دو متن مرجع در زمينه تاريخ و تدوين فيلم از جمله مهمترين دستاوردهای آقای درساهاکيان به عنوان يک مترجم شيفته سينماست.
ماهايا پطروسيان
پايان عصر زنان گريان سينی به دست
از نيمه دوم دهه شصت که سينمای ايران بار ديگر بارقه هايی از شکوه و رونق را در تاريکی سينما به چشمها کشاند، حتی آن هنگام که آنقدر جا افتاد و موفق شد که در خارج از ايران هم سر و صدا به پا کرد، هنوز چيزی کم داشت: بازيگر زن.
تا پيش از به صحنه آمدن ماهايا پطروسيان نقشی که برای همه بازيگران زن در نظر گرفته می شد، نقش زنی بود که همواره با يک سينی پر از استکانهای چای به صحنه وارد می شد و گاه در همان حال می گريست و نفرين و ناله می کرد.
ماهايا پطروسيان که آمد، فيلمنامه نويسان حالا بايد برای او نقشی می نوشتند که در آن بتواند حس و توان زنان جوان جاندار و واقعی را به نمايش بگذارد. زنی جسور، جنگنده و پر توان که می تواند حس زندگی و سرزندگی را در صحنه بدمد.
حضورش حضوری راهگشا بود. اينک که سالهايی از روزگار هنرپيشه و ناصرالدين شاه آکتور سينما و ديگه چه خبر گذشته است، خانمهای جوان محترم بسياری به گروه بازيگران زن سينمای ايران افزوده شده اند. اين دختران جوان پاک اين اطمينان را از ماهايا پطروسيان گرفته اند که می توان بازيگر بود و محترم بود و محترم ماند. می توان لبخند به لب داشت. شکوفا چون گل.