یادی از غلامحسین خان بنان، صاحب آن صدای مخملین

اگر قرار باشد در تاریخ موسیقی ایران فقط نام چند شخصیت ماندگار و تاثیرگذار را نام برد بی‌شک غلامحسین بنان یکی از آن‌ها خواهد بود.

خواننده‌ای که با ترانه‌های ماندگاری که خواند سال‌ها در حافظه موسیقایی چهار نسل از مردمان این سرزمین جای گرفته است.هشتم اسفند ماه مصادف است با بیست و هفتمین سالگشت در گذشت این خواننده ماندگار.

غلامحسین بنان، اردیبهشت ۱۲۹۰ در شهر تهران دیده به جهان گشود و از شش سالگی خوانندگی و نوازندگی پیانو را آغاز کرد و در این راه از کمک‌های مادرش که خود نیز نوازنده بود بهره‌ گرفت.

آغاز موسیقی

پدرش «کریم خان بنان الدوله نوری» و مادرش دختر شاهزاده رکن‌الدوله (برادر ناصرالدین شاه)، اولین اساتید او در موسیقی بودنند و در ادامه بنان در محضر مرحوم «میرزا طاهر ضیاءذاکرین رثایی» و پس از آن از تعالیم مرحوم «ناصر سیف» بهره برد.

از سال ۱۳۲۱ صدای غلامحسین بنان، همراه با عده‌ای از هنرمندان دیگر از رادیو تهران به گوش رسید و دیری نگذشت که نام بنان زبان زد همه شد.

روح‌الله خالقی او را در ارکستر انجمن موسیقی شرکت داد و همچنین با ارکستر شماره یک نیز همکاری خود را شروع کرد و از بدو شروع برنامه «گلهای رنگارنگ» به دعوت «داود پیرنیا»، با این برنامه همکاری داشت.

بنان در طول فعالیت هنری خود، حدود ۳۵۰ قطعه را اجرا کرد و آنچه که امتیاز مسلم صدای او را پدید می‌آورد، زیر و بم‌ها و تحریرات صدای او است که مخصوص به خودش می‌باشد.

بنان نه تنها در آواز قدیمی و کلاسیک ایران استاد بود، بلکه در نغمات جدید و مدرن ایران نیز تسلط کامل داشت و تصنیف زیبای «الهه ناز» بهترین معرف این ادعا می‌باشد.

بنان را می‌توان به راستی بزرگ‌ترین اجرا کننده آهنگ‌های سبک وزیری-خالقی دانست؛ البته او در کنار ادیب خوانساری از بهترین اجراکنندگان آثار صبا و محجوبی محسوب می‌شود و استعداد شگرف او در مرکب‌خوانی و تلفیق شعر و موسیقی بار‌ها ستایش موسیقی‌دانان معاصرش را بر انگیخته‌ است.

بنان و حضور در رادیو

بنان در سال ۱۳۳۲ به پیشنهاد شادروان خالقی به اداره کل هنرهای زیبای کشور منتقل شد و به سمت استاد آواز هنرستان موسیقی ملی به کار مشغول گردید و در سال ۱۳۳۴ ریئس شورای موسیقی رادیو شد.

البته لازم به یاد آوری است که ارکستر رادیو به رهبری «روح الله خالقی»، خوانندگی «بنان»، و با حضور «پرویز یاحقی»، «علی تجویدی» و «مرتضی محجوبی» یکی از پر فروغ‌ترین دوران خود را سپری کرد

وی از ابتدا در برنامه‌های گلهای جاویدان و گلهای رنگارنگ و برگ سبز شرکت داشته و برنامه‌های متعدد و گوناگون دیگری که از این خواننده بزرگ و هنرمند به یادگار مانده‌است.

بنان و عینکی که بر چشم داشت

آذر ماه ۱۳۳۶ وقتی بنان با اتومبیل شخصی در جاده کرج مشغول رانندگی بود با کامیونی که فاقد چراغ ایمنی عقب بود تصادف کرد و در این سانحه چشم راست خود را از دست داد و به همین خاطر همیشه از عینک دودی استفاده می‌کرد، شادروان «ابوالحسن ورزی»، دوست نزدیک بنان شعر زیر را تحت تاثیر این واقعه سرود:

دیدیم چو بازیگری دور زمان را / بازیچه گرفتیم همه کار جهان را

ما از گذر عمر به جز درد چه دیدیم / تا دل بسپاریم جهان گذران را

باریست گران محنت این عمر به دوشم / تا چند کشم زحمت این بار گران را

از بهر نمایاندن غم‌های نهان بود / روزی که دمیدند به تن پرتو جان را

در خرمن صاحب‌نظران برق بلا شد / آن شعله که افروخت چراغ دگران را

آماج بلا جز دل ارباب هنر نیست / سر خط امان داده قضا بی‌هنران را

می‌خواست که در چشم هنر نور نماند / آسیب رسانید اگر چشم بنان را

افسوس که تاریک شد آن دیده که می‌دید / با برق نگاهی همه اسرار نهان را

بنان تغییر در شیوه موسیقایی

بنان پس از این حادثه برای معالجه به خارج از کشور سفر کرد و بعد از برگشت از این سفر تصمیم گرفت در مواضع هنری خود بازنگری کند.

حاصل این تصمیم اجرای ترانه‌های دلنشین و ساده‌ای است که اتفاقاً از خیلی از تصانیف آن دورهٔ رادیو استوار‌تر و برازندهٔ خوانندهٔ عالی مقامی چون او می‌باشد.

ترانه‌های ماندگار بنان

از ماندگار‌ترین ترانه‌های بنان می‌توان به: «آهنگ آذربایجان» در مایهٔ شور، «آمدی جانم به قربانت» در مایهٔ بوسلیک، «الهه ناز» در مایهٔ دشتی، «بهار دلنشین» در آواز اصفهان، «بوی جوی مولیان» در آواز اصفهان، تصنیف «توشه عمر» در دستگاه همایون، «یار رمیده»، «میناب»، «خاموش»، «مرا عاشقی شیدا»، «من از روز ازل»، «نوای نی» و سرود همیشه جاوید «ای ایران» در مایهٔ دشتی اشاره کرد.

به گفته همسرش، بنان بهترین اثر خود را «حالا چرا» و «کاروان» می‌دانست و می‌گفت: «کاروان را برای بعد از مرگم خوانده‌ام». اواخر عمر هم دلبستگی عجیبی به ترانهٔ «رویای هستی» پیدا کرده بود تا آنجا که با این آهنگ می‌گریست.

آوازهای ماندگار بنان

آواز ماهور با غزل سعدی به مطلع «همه عمر بر ندارم سر از این خمار مستی که هنوز من نبودم که تو در دلم نشستی» و آواز دیلمان با شعر سعدی به مطلع «چنان در قید مهرت پایبندم که گوئی آهوی سر در کمندم» و همچنین آواز اصفهان بر روی غزل «آمد اما در نگاهش آن نوازش‌ها نبود» از کارهای ماندگار استاد هستند.

بنان و بازیگری

بنان مدتی را نیز به تعیلم فن بازیگری پرداخت و به تصدیق نزدیکانش دارای استعداد زیادی در این زمینه بود. در سال ۱۳۲۷ همراه چهره‌های معروف آن روزگار در فیلمی به نام طوفان زندگی ساخته علی دریابیگی و اسماعیل کوشان بازی کرد که داستان آن در انجمن موسیقی ملی اتفاق می‌افتد که در این فیلم بنان دو ترانه از ترانه‌های معروفش را بطور زنده اجرا می‌کند.

آنچه دیگران درباره بنان می‌گویند

پرویز خطیبی شاعر و نویسنده در خاطره‌ای از بنان می‌گوید: «سال ۱۳۳۸ در یک شب سرد زمستانی به یک مجلس عروسی دعوت شدیم. داماد آقای علی اکبر مشکین سلیمی، برادر مصطفی سلیمی مولف و ناشر مجله گلهای رنگارنگ بود.

بسیاری از افراد سر‌شناس و رجال نامی وقت در آن میهمانی حضور داشتند. یک آواز خان حرفه‌ای، با صدای نه چندان خوش مدتی وقت حضار را گرفت و بالاخره مرد جوانی که در بین میهمانان نشسته بود به اصرار یکی از حاضران همراه با تار شروع به خواندن آواز کرد و ناگهان مجلس آرام گرفت و نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد.

صدای مرد جوان به زمزمهٔ ارام جویباری می‌ماند که در قلب کوهستان‌ها آدم را به یک خواب شیرین بهاری دعوت می‌کند. هنگام خواندن چهره‌اش آرام و نگاهش ثابت و معمولی بود، تحریر و کشش خاصی که در آن صدا وجود داشت، یک چیز دیگر بود.

چیزی سوای آنچه که تا به امروز شنیده بودم، پیش خود گفتم کیست صاحب این صدا؟ آیا اقبال السلطان است که من صفحاتش را دارم؟ مجلس که تمام شد، سعی کردم صاحب صدا را پیدا کنم اما معلوم شد که او زود‌تر از دیگران رفته، نزد مصطفی خان برادر عروس رفتم و نام او را پرسیدم، مصطفی خان او را اینطور معرفی کرد: غلامحسین بنان، پسر بنان الملک، از شاهزاده‌های قاجار است.

مرگ بنان

غلامحسین بنان در ساعت 6:45 غروب هشتم اسفندماه ۱۳۶۴، پس از اذان مغرب در بیمارستان ایران مهر تهران درگذشت و بر خلاف وصیتش که مایل بود در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شود، در امام‌زاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.

از سال ۱۳۶۴ یعنی زمان فوت استاد شهیر موسیقی ایران تا سال ۱۳۸۹ سنگ قبر بنان تعویض نشد، سال ۱۳۸۹ به دلیل پاره‌ای از تغییرات در امام‌زاده طاهر کرج و هم‌سطح‌سازی قبور و تعویض همه سنگ قبرهای نزدیک صحن، سنگ قبر بنان نیز تعویض شد و به شکل کنونی درآمد. ایسنا

***

زندگی نامه غلامحسین بنان

در اردیبهشت ماه سال 1290 خورشیدی در تهران خیابان زرگنده ( قلهك )؛ در خانواده یی متعین و صاحب جاه، به دنیا آمد. پدرش كریم خان بنان الدوله نوری و مادرش دختر شاهزاده محمد تقی میرزا ركنی ( ركن الدوله ) برادر ناصر الدینشاه یا پسر محمد شاه قاجار بود. از شش سالگی بنا به درخواست و توصیه استاد نی داود به خوانندگی و نوازندگی ارگ و پیانو پرداخت و در این راه از راهنمایی های مادرش كه پیانو را بسیار خوب می نواخت بهره ها گرفت، اولین استاد او پدرش بود و دومین استاد، مرحوم میرزا طاهر ضیاء ذاكرین رثایی و سومین استادش مرحوم ناصر سیف بوده اند.

بنان در سال 1321 خوانندگی در رادیو را آغاز كرد، در آن زمان، شادروان روح اله خالقی مسئولیت موسیقی راد یو را بر عهده داشت، روزی كه بنان با عبدالعلی وزیری جهت امتحان به رادیو می رود در دفتر روح اله خالقی، ابوالحسن صبا هم نشسته بوده، از بنان می خواهند كه برای ایشان قطعه یی بخواند و او “در آمد سه گاه “را آغاز می كند و صبا هم با ویولون او را همراهی می كند. هنوز “در آمد “تمام نشده بود كه خالقی به صبا می گوید : “شما نواختن ویولون را قطع كنید “و به بنان اشاره می كند “گوشه حصار “را بخواند و بنان بدون اندك مكثی، با چنان مهارت و استادی “در آمد حصار “را می خواند و به “سه گاه “فرود می آید كه روح اله خالقی بی اختیار برخاسته و او را در آغوش گرفته و می بوسد و آینده وی را در هنر آواز درخشان پیش بینی می كند.

“صدای بنان، بسیار لطیف و شیرین، زیبا و خوش آهنگ است، كوتاه می خواند ولی در همین كوتاهی، ذوق و هنر بسیار نهفته است، غلت ها و تحریرهای او چون رشته مروارید غلطانی، به هم پیوسته و مانند آب روان است. من از صدای او مسحور می شوم، لذتی بی پایان می برم كه فوق آن متصور نیست، تصور نمی كنم خواننده یی به ذوق و لطف و استعداد بنان در قدیم داشته باشیم، و به این زودی ها هم پیدا كنیم. .. بنان در موسیقی ما از گوهر گرانبها هم گرانبها تر است. ”

از سال 1321 صدای غلام حسین بنان، همراه با همكاری عده یی از هنرمندان دیگر از رادیو تهران به گوش مردم ایران رسید و دیری نگذشت كه نام بنان زبانزد همه شد و شیفتگان فراوانی در سراسر كشور پیدا كرد. خالقی او را در اركستر انجمن موسیقی شركت داد و با اركستر شماره یك نیز همكاری را شروع كرد و از بدو شروع برنامه همیشه جاوید “گلهای جاویدان “بنا به دعوت استاد ارجمند داود پیرنیا همكاری داشت. بنان در طول فعالیت هنری خود، حدود 450 آهنگ را اجرا كرد و آنچه كه امتیاز مسلم صدای او را پدید می آورد، زیر و بم ها و تحریرات صدای او است كه مخصوص به خودش می باشد بنان نه تنها در آواز قدیمی و كلاسیك ایران استاد بود، بلكه در نغمات جدید و مدرن ایران نیز تسلط كامل داشت. تصنیف زیبا و روح پرور “الهه ناز “او بهترین معرف این ادعا ست.

غلامحسین بنان به سال 1315 خورشیدی به سمت بایگان در اداره كل كشاورزی استخدام شد و بعد از چندی به شركت ایران بار كه مركز آن در اهواز بود منتقل گشت. پس از چند سال به معاونت آن اداره منصوب گردید. در سال 1321 به تهران آمد و بنا به پیشنهاد مرحوم فرخ كه وزیر خواربار بود، به سمت منشی مخصوص وزیر به كار پرداخت. بهد از تغییر كابینه، به اداره كل غله و نان منتقل شد و چندی كفالت اداره دفتر و كارگزینی و مدتی هم مسئولیت تحویل كوپن نان تهران را برعهده داشت. در سال 1332 به پیشنهاد شادروان خالقی به اداره كل هنرهای زیبای كشور منتقل شد و به استاد آواز هنرستان موسیقی ملی به كار مشغول گردید و در سال 1334 رئیس شورای موسیقی رادیو شد. غلامحسین بنان از ابتدا در برنامه های گلهای جاویدان و گلهای رنگارنگ و برگ سبز شركت داشته كه ره آورد این همكاری ها از این قرار است :

گلهای جاویدان بدون شماره در “شور “، گلهای جاویدان بدون شماره در “سه گاه “، گلهای جاویدان بدون شماره در “همایون “با سنتور رضا ورزنده، گلهای جاویدان شماره 92 در “بیات ترك و ابو عطا “، گلهای جاویدان شماره 93 در “شور “با ویولون استاد مهدی خالدی، گلهای جاویدان شماره 98 در “ابو عطا “با تار لطف اله مجد، گلهای جاویدان شماره 118 در “ماهور “با ویولون استاد علی تجویدی و سنتور رضا ورزنده، گلهای جاویدان 118مكرر در “ابو عطا “با ویولون استاد مهدی خالدی، گلهای جاویدان 124 در “بیات ترك “، گلهای جاویدان شماره 128 در”شوشتری”، گلهای جاویدان شماره 129، گلهای جاویدان 130، گلهای جاویدان 131 در “سه گاه “، گلهای جاویدان شماره 132 در “دشتی “، گلهای جاویدان شماره 136، گلهای جاویدان شماره 137 در “چهار گاه “با پیانو استاد مرتضی محجوبی و استاد علی تجویدی، گلهای جاویدان شماره 138، گلهای جاویدان شماره 139 در “سه گاه “با استاد جلیل شهناز، گلهای جاویدان شماره 143 در “شور “، گلهای جاویدان شماره 145 در “شور “با سنتور رضا ورزنده، گلهای رنگارنگ شماره 103 در “دشتی “، گلهای رنگارنگ شماره 109 در “سه گاه “، گلهای رنگارنگ شماره 126 در “دشتی “، گلهای رنگارنگ شماره 134 در “افشاری “، گلهای رنگارنگ شماره 136 در “سه گاه “، گلهای رنگارنگ شماره 140 الف در “افشاری “، گلهای رنگارنگ شماره 140 ب در “افشاری “، گلهای رنگارنگ شماره ب مكرر، گلهای رنگارنگ شماره 149 در “دشتی “گلهای رنگارنگ شماره 171 در “شور “، گلهای رنگارنگ شماره 172 در “شور “، گلهای رنگارنگ شماره 174 در “سه گاه “، گلهای رنگارنگ شماره 176 در “دشتی “، گلهای رنگارنگ شماره 190 در “سه گاه “، گلهای رنگارنگ شماره 201 در “ابو عطا “، گلهای رنگارنگ شماره 205 در “افشاری “، گلهای رنگارنگ شماره 210 در “بو سیلك “، گلهای رنگارنگ 210 ب مكرر در “بوسیلك “، گلهای رنگارنگ 211 در “سه گاه “، گلهای رنگارنگ شماره 228 در “افشاری “، گلهای رنگارنگ شماره 330در “دشتی “، گلهای رنگارنگ شماره 232 در “دشتی “، گلهای رنگارنگ شماره 234 در “دشتی و ماهور “، گلهای رنگارنگ شماره 237 در “ماهور “، گلهای رنگارنگ شماره 242 در “شور “، گلهای رنگارنگ شماره 245 در “همایون “، گلهای رنگارنگ شماره 249 در “شور “، گلهای رنگارنگ شماره 250 در “دشتی “، گلهای رنگارنگ بختیاری ( محلی )، شماره 251، گلهای رنگارنگ شماره 252 در “همایون “، گلهای رنگارنگ شماره 254 در “اصفهان “، گلهای رنگارنگ شماره 256 در “شور “، گلهای رنگارنگ شماره 257 در “ماهور “گلهای رنگارنگ شماره 265 در “اصفهان “، برگ سبز شماره 27 در “سه گاه “، برگ سبز شماره 31در “افشاری “، برگ سبز شماره 46 در “سه گاه “، برگ سبز شماره 63 در “اصفهان “، برگ سبز شماره 83 در “سه گاه “، برگ سبز شماره 107 در “اصفهان “، برگ سبز شماره 145 در “همایون “و برنامه های متعدد و گوناگون دیگری كه از این خواننده بزرگ و هنرمند به یادگار مانده.

غلامحسین بنان مدتها بود كه به ناراحتی جهاز هاضمه مبتلا شده بود از طرف دیگر حنجره اش نیز آمادگی بیان نیاز های درونیش را نداشت و به همین دلیل اندك اندك از خواندن اجتناب ورزید و از صحنه هنر كناره كشید و دیگر حدود بیست سال آخر عمر را تقریبا فعالیت چشم گیری نداشت و روز به روز ناراحتی جهاز هاضمه او را بیشتر رنجور می كرد و متاسفانه كوشش های پزشكان و خاصه مراقبت ها و از خود گذشتگی های پری بنان همسر وفادار و مهربانش هم موثر نیفتاد و سرانجام در ساعت 7 بعد از ظهر پنجشنبه هشتم اسفند ماه 1364 خورشیدی در بیمارستان ایرانمهر قلهك جهان را بدرود گفت.