چند روايت از «مهدی سحابی» به مناسبت انتشار دو كتاب تازه‌اش

از جنبه دیگر انتخاب‌های سحابی و آثارش به چندوجهی‌بودن او برمی‌گردد. او نقاش، عکاس، روزنامه‌نگار، مترجم و حتی نویسنده بود- او این اواخر خودش هم چیزهایی می‌نوشت. از این‌رو طبیعی بود که او مثلا درباره نقاشی‌های مکزیک هم ترجمه کند. درباره ترجمه پروست هم که از کارهای مطرح او است، دورانی را که می‌خواست سراغ «در جست‌وجوی زمان از دست رفته» برود، به یاد دارم. یک‌بار به من ‌گفت که دنبال کتاب قطوری می‌گردد که به اصطلاح «کارِ ترجمه» زندگی‌اش باشد، چیزی باشد که برایش بماند. حتی هوس کرده بود کتاب «بودنبروک‌ها»ی توماس مان را از فرانسه ترجمه کند. در این‌باره گفت‌وگویی هم با هم کردیم. اما هرگز کتاب توماس مان را ترجمه نکرد، نمی‌دانم چرا. البته به نظرم کار خوبی هم کرد، چون بعد از آن به سراغ پروست رفت و خودش هم از این کار بسیار لذت برد. تقریبا ده‌سالی را صرف ترجمه پروست کرد و من این دوره او را از نزدیک می‌دیدم. دوره دیگری از ترجمه‌های سحابی -که از نزدیک شاهدش بودم دوران ترجمه‌های سلین بود. سحابی از ترجمه‌های سلین به شدت راضی بود. ما معمولا راجع به ترجمه کارهایمان صحبت زیادی با هم نمی‌کردیم ولی یک‌بار که من در خانه‌اش بودم، بخش‌هایی از سلین را با شوق برای من می‌خواند و پیدا بود که خودش بسیار لذت برده و از ترجمه‌اش رضایت دارد. که البته ترجمه‌های سلین از کارهای ماندگار سحابی هم شد. اما به نظر من ماندگارترین کار او همین مجموعه «در جست‌وجوی زمان از دست رفته» است که درباره آن بسیار گفته و نوشته شده. در مصاحبه‌هایی که با خود سحابی انجام شد و در مقالات و نقدهایی که به این ترجمه پرداخت. طبیعی هم بود چرا که ترجمه اثری به این قطوری قابل توجه است. ضمن اینکه خود این اثر در ایران با مساله روبه‌رو بود. سال‌ها پیش از اینکه سحابی این اثر را ترجمه کند، بحث بر سر این بود که این کتاب قابل‌ترجمه نیست. کسانی هم که این نظر را داشتند استخوان‌خرد‌کرده‌های این کار بودند، مثل «ابوالحسن نجفی» که بر این باور بود، پروست ترجمه‌ناپذیر است. بخش‌هایی از آن را هم خودش ترجمه کرد تا نشان دهد کار ترجمه این اثر چه دشواری‌هايی دارد و چرا غیرقابل‌ترجمه است. مسلما ترجمه چنین آثاری موافقان و مخالفانی دارد. اما فراسوی این موافقت و مخالفت، یک نکته کاملا مشخص وجود دارد، اینکه چنین ترجمه‌ای در تاریخ ترجمه به زبان فارسی دارای جایگاهی ویژه است. شما فکر کنید اولین کسی که از کوهی بالا می‌رود، ممکن است زمان زیادی صرف کار کند، پایش هم در راه بشکند و دست‌آخر ممکن است حتی به قله هم نرسد. اما تا اولین نفر این راه را نرفته باشد نفر بعدی به راحتی از این راه بالا نمی‌رود. سحابی اولین کسی بود که از این کوه بالا رفت و خود این مساله قابل‌توجه است. اما در مورد چند‌و‌چون ترجمه پروست، باید گفت که این ترجمه چندان هم بد از آب درنیامده و به‌رغم نقدهایی که بر این ترجمه شده، در مجموع خواندنی است و قابل پذیرش. از این لحاظ باید به این ترجمه ارج نهاد و آن را کاری متفاوت از دیگر کارهایش قلمداد کرد. هرچند خود من هم در مواردی ایراداتی را در این ترجمه دیده‌ام که البته مواردی جزیی بوده‌اند. زمانی که جلد اول پروست منتشر شده بود، به سحابی گفتم که کمی در ترجمه تعجیل شده و بایستی یک‌بار دیگر کتاب خوانده می‌شد. من چند مورد از اشتباهات را به خود او هم گفتم. مواردی که البته بسیار جزیی است و خواننده آنها را بهتر می‌بیند تا خود مترجم و فکر می‌کنم که بعدها هم اصلاح شد. یکی از مواردی که به خود او گفتم، این بود که ما یک بیهوشی داریم و یک بی‌حسی موضعی؛ اما بیهوشی موضعی نداریم. این اشتباهات جزیی در ترجمه رخ داده بود که با خواندن دوباره به راحتی اصلاح می‌شد. اما در مجموع ترجمه پروست او قابل قبول است چرا که گام اول در این راه بوده و اگر کسی همت کند تا ترجمه مجددی از این اثر ارایه دهد، قطعا ترجمه سحابی کار را برایش ساده‌تر خواهد کرد.
سحابی در این اواخر ترجمه‌های مجددی از آثار بالزاک و فلوبر و دیگران هم انجام داد. من اینجا کمی از کار او تعجب می‌کنم. خودش در مصاحبه‌ای گفته بود، من ترجمه دیگران از «مادام بواری» را مطلقا نخوانده‌ام و بعد از آنکه ترجمه خودم تمام شد آن ترجمه دیگر را خواندم. این حرف سحابی برای من عجیب بود. اگر کتابی یک‌بار ترجمه شده و آن ترجمه را نخوانده‌، چرا باید آن اثر دوباره ترجمه شود. به اعتقاد من ترجمه مجدد وقتی توجیه‌پذیر است که ترجمه قبلی مطلوب نباشد. و حالا بتوان از آن اثر درخشان ترجمه بهتری به دست داد. در این کار کمی نگاه به بازار وجود دارد که پیش‌تر هم اشاره کردم. من شخصا مقایسه‌ای مثلا بین «باباگوریو»ی به‌آذین و سحابی نکرده‌ام، اما فکر می‌کنم به‌آذین آنقدر مترجم چیره‌دستی بود که دست‌کم نیاز فوری و ضروری به ترجمه مجدد «باباگوریو» نباشد. ضمن آنکه زبان ترجمه به‌آذین هم زبان مهجور و قدیمی‌ای نبود که بگوییم نیاز به ترجمه با زبان امروزی وجود داشت. من معتقدم زمانی‌که نویسنده‌ای به واسطه یک ترجمه غلط به درستی در ایران معرفی نشده، باید ترجمه مجددی از آثارش صورت گیرد. در مواردی هم آثاری ترجمه شده اما مترجم دیگری که زمینه کارش این است و می‌تواند دید جدیدی در این ترجمه بگشاید باز سراغ ترجمه آن می‌رود. در غیر این صورت و به‌خصوص در ایران که هزاران هزار کتاب ترجمه نشده وجود دارد، دلیلی نمی‌بینم که کاری مجددا ترجمه شود.

***

بیش از سه سال از مرگ مهدی سحابی، مترجم و نقاش می‌گذرد. اما با انتشار دو کتابِ «گفت‌وگو با سحابی» و «گزیده نقاشی‌های او» بار دیگر سحابی به عرصه ادبیات و هنر فراخوانده شده است، تا از زندگی و آثارش بگوید، از روند مترجم‌شدنش تا نقاشی‌ها و داستان نوشتن. که به قول خودش: «کتاب یک سند بسیار رسواکننده است، از این زندگی، از این شیوه بگو و نگو. کتاب به هر حال سندی است که می‌ماند و فکر کنم بعید نیست هر نویسنده‌ای بعدها که اثر خودش را می‌خواند بگوید: عجب!» و البته نقاشی‌هایش نیز روایت دیگری از سحابی‌ست. گفت‌وگوی حوری اعتصام با مهدی سحابی، بیش از آنکه گفت‌وگویی انتقادی درباره آثار او باشد حاصل گپی دوستانه است. از این‌رو فضای گفت‌وگو چون آونگی میان زندگی/ خاطره و آثار سحابی در رفت‌‌وآمد است. خانم اعتصام از دوستان نزدیک مهدی سحابی منتخب گفت‌وگوهای یک‌سال و اندی‌اش با مهدی سحابی را در این کتاب آورده است. خودش نیز می‌گوید می‌خواسته سحابی را «بیشتر به حوزه کلام بیاورد تا او آزادانه هر آنچه از لحظه‌های خلق آثارش به یاد می‌آورد را بگوید.» حوری اعتصام در این نوشته از دلایل گفت‌وگو با «مهدی سحابی» و انتشار این کتاب می‌گوید:
مهدی سحابی با اینکه در عرصه‌های خلاقه‌ بسیاری از جمله نقاشی، عکاسی و داستان‌نویسی فعالیت کرده بود، بیشتر به عنوان «مترجم» شناخته می‌شد. در واقع آن اقبالی که باید، نسبت به کارهای خود مهدی سحابی، نوشته‌ها، عکس‌ها و حتی نقاشی‌هایش – که البته بیشتر از دیگر کارهایش دیده شد، صورت نگرفت. این بود که فکر کردم با سحابی گفت‌وگویی درباره زندگی و آثار غیرترجمه‌ای او داشته باشم. البته برنامه بسیار مفصلی داشتیم؛ قرار بود بخش‌هایی از کتاب‌های سحابی را، من و بخش‌هایی را، خودش انتخاب کند تا روی آنها کار کنیم. بعد هم درباره کتاب‌ها و نقاشی‌هایش با کسانی که از قدیم با هم کار کرده بودند بنشینیم و صحبت کنیم، مثلا دوستان دوره دانشگاه هنرهای تزیینی یا دوستان مشترک ما مثل ایرج انواری – که در پاریس هم با هم آشنا و بسیار نزدیک بودند و کارهایی هم در کنار هم انجام داده بودند، یا کسانی که در تلویزیون مدتی با هم کار کرده بودند، مثل محمدرضا اصلاني و مش‌صفر. به هر حال قرار بود کار گسترده‌ای باشد و افراد بیشتری درباره سحابی صحبت کنند و وارد زنجیره کار شوند؛ هم مهدی درباره آنها بگوید و هم آنها از سحابی، که متاسفانه او را از دست دادیم و این کار ناتمام ماند و در نتیجه شد همین کتاب «گفت‌وگو با سحابی» که تنها گزیده‌ای از حرف‌های ما درباره سحابی و کارهایش است، که در طول یک‌سال، هفته‌ای دو سه ‌ساعت انجام شد. با ایرج انواری می‌توانستیم درباره هنرهای کاربردی، دستی و تزیینی سحابی حرف بزنیم. چون یکی از کارهای هنری سحابی ساختن‌ قاب‌های چرمی و دیگر ابزار چرمی بود که حتی مدت‌ها در اروپا از این راه گذران زندگی نیز کرده بود. متاسفانه کار نیمه‌کاره ماند، آن بخش از حرف‌های ما که در کتاب نیامد مربوط می‌شود به همان بخش خصوصی زندگی سحابی و ارتباط‌های او با افرادی که قرار بود در این پروژه‌ همراه ما باشند و متاسفانه با مرگ او این زنجیره گسیخت.
همه فراموش کرده بودند…
مهدی سحابی را حدود سال 1344 از تلویزیون شناختم. من کارمند تلویزیون ملی بودم. قرار بود برای تلویزیون آرمی طراحی شود. مهدی سحابی و محمدرضا اصلانی، طرح‌هایی آماده کردند. قرار شد یک‌سری برنامه‌هایی هم درباره طراحی و نقاشی در تلویزیون داشته باشند که البته به همکاری نرسید. چون زمانی طرح و برنامه تصویب شد، که سحابی از ایران رفته بود. بعدها هم «مترجم» به ایران بازگشت. سحابی در آغاز در ایتالیا به مدرسه سینما رفت. اما پیش از اتمام دوره و گرفتن مدرک مدرسه را رها کرد. بعدها به مرمت نقاشی‌های قدیمی پرداخت که به گفته خودش تجربیات فوق‌العاده‌ای برایش به همراه داشت. خودش همیشه می‌گفت این تجربه‌ها از مدرسه سینمایی هم برایش مهم‌تر بوده است. بعد به فرانسه رفت و به یادگیری زبان فرانسه و خواندن ادبیات فرانسه پرداخت. آنجا هم مدرک دانشگاهی نگرفت. اصلا مدرک برایش چندان اهمیتی نداشت. به هر حال استعداد خاصی در یادگیری زبان داشت. این است تاریخچه مختصر شکل‌گیری کتاب «گفت‌وگو با مهدی سحابی». و حالا چرا با مهدی سحابی؟ چون هم «نقاش» بود، هم «نویسنده» و البته «مترجم» و هم «عکاس» بسیار خوبی بود. سال‌ها پیش یک نمایشگاه عکس در گالری «ابریشم» برپا کرد که آنجا بسیاری از عکس‌های مهم‌اش را به نمایش گذاشت که در گفت‌وگو نیز به این نمایشگاه و کار عکاسی او پرداختیم.
در این گفت‌وگو اصلا قرار نبود ما تاکید خاصی روی «ترجمه» بگذاریم یا به‌عنوان مترجم به سحابی بپردازیم چون به اندازه کافی درباره ترجمه‌های او نوشته شده بود و حتی در جلسات و سخنرانی‌های بسیاری همواره به عنوان «مترجم» از او دعوت می‌شد. همه فراموش کرده بودند که سحابی یک ذهن خلاق دارد. آدمی‌ است که وقتی نقاشی می‌کند با تمام وجودش کار می‌کند، وقتی می‌نویسد با تمام ذهنیت‌اش می‌نویسد. گویا یک نفر درباره این کتاب ایراد کردند و نوشتند که «ایراد کتاب مصاحبه‌گر آن است. چون احتمالا نه پروست را می‌شناسد و نه خوانده و فهمیده، که بتواند در این‌باره با سحابی گفت‌وگو کند.»
در حالی ‌که در کتاب هم توضیح داده‌ام که در این کتاب، سحابی به‌عنوان نقاش – نویسنده و عکاس و البته مترجم مطرح است. و همان‌طور که پیشتر اشاره کردم اساسا انگیزه من برای گفت‌وگو تمرکز بر زوایایی از کارهای خلاقه سحابی بود که تاکنون کمتر شناخته شده و در سایه قرار گرفته است.
البته من پروست و تمام آثاری که سحابی ترجمه کرد یا نوشت را خوانده‌ام و در تمام این سال‌ها – از سال 1368 که جلدهای پروست پشت ‌‌سر هم در‌آمد، با او درباره کتاب حرف می‌زدیم. و من همواره از او می‌آموختم. در گپ‌ها و نشست‌های خودمانی هم حرف‌های ما فراتر از گلایه‌ها و درد‌دل‌های معمول دوستانه بود، در این حرف‌ها هم همواره چیزی برای آموختن وجود داشت. در نتیجه یک‌سال نشستن و صحبت کردن و یک کتاب صد و چندی صفحه درآوردن به نظر شاید کم بیاید، چرا که ما بسیار از صحبت‌هایی را که مربوط به زندگی خصوصی و دوستان مشترک بود، حذف کرده و در این کتاب نیاورده‌ایم. پس تاکید می‌کنم که اصلا قرار نبوده این کتاب گفت‌وگویی منتقدانه یا حرفه‌ای درباره ادبیات و ترجمه‌های سحابی باشد. بلکه حاصل گپی دوستانه در مدت یک‌سال و اندی درباره آثار سحابی است. و البته چکیده‌ای از تمام حرف‌ها و فکرهای ما در طول سالیان دراز آشنایی. از روزی که «ناگهان سیلاب» درآمد. من به سرعت برق و باد آن را خواندم و بلافاصله شروع کردم بار دوم خواندن که حالا نوع دیگر بخوانم. بارها مفصل درباره این کتاب هم با هم حرف زدیم و البته متاسفانه مانند دیگر آثار غیرترجمه‌ای‌اش، به این کتاب نیز بی‌اعتنایی شد. نیازی به گفتن از ترجمه‌های سحابی نیست: مگر سترگ‌تر از ترجمه پروست یا آثار دشوار سلین می‌توان در عرصه ترجمه کاری کرد! اما مساله این است که متاسفانه آن‌طور که باید به کارها و کتاب‌هایش پرداخته نشد. «پیچک باغ کاغذی» مجموعه قصه‌های کوتاه او هم همین‌طور. این کتاب هم هنوز جای تامل دارد، هنوز باید بسیار از آنها گفته و شنیده شود. علاقه شدید من به کتاب «ناگهان سیلاب» البته به گذشته من برمی‌گردد. آن روزهایی که در رشته تخصصی‌ام، باستان‌شناسی کار می‌کردم: کارهای مارلیک که به تهران می‌آمد – من آن روزها در موزه ایران باستان کار می‌کردم – کیسه‌ها را دورم می‌چیدم و تکه‌های سفال را همین‌طور به هم وصل می‌کردم تا از آنها چیزی دربیاید، اصلا زمان را نمی‌فهمیدم. این کتاب نیز این تلاش را نشان می‌دهد. سحابی در رمان اجزای پخش‌شده یک جامعه زنجیر‌پاره‌کرده و از هم‌گسیخته را مثل موزاییک کنار هم قرار می‌دهد و این راه کلیتی از یک جامعه‌ در آستانه انقلاب را به‌دست می‌دهد. اما اینکه سحابی خود را بیشتر «نقاش» می‌دانست یا «مترجم»، به‌نظرم این احساس مقطعی بود. گاهی می‌گفت: «نقاش‌ام دیگر»، اما درست همان اندازه قصه‌گو بود. در نقاشی‌هایش هم می‌توان ردپای قصه را پیدا کرد. در صورتک‌هایش که هر کدام قصه‌ای را روایت می‌کنند. سحابی به «قصه» علاقه بسیاری داشت. به آن نحوه قصه‌گویی ایرانی، که بیشتر در شعر – مثل مثنوی – یا در آثاری چون هزارویکشب و سمک عیار بود. قصه‌هایی که قصه ‌در قصه بود. این اواخر هم داشت این‌طور نوشتن را تجربه می‌کرد که متاسفانه فرصت نشد. قصه‌خوان حرفه‌ای هم بود. همواره میل داشت، چیزی را که خودش از آن لذت می‌برد به دیگران هم بدهد. به همین دلیل هم شروع کرده بود به ترجمه دوباره ادبیات خوب غرب: از «مادام بواری» و… و داشت ترجمه می‌کرد، که نشد. معتقد بود قصه‌خوان ایرانی نیاز به قصه‌های خوب دارد. و تاکید داشت که قصه‌های خوب کلاسیک را باید بازخوانی کرد چون با هر بار دریافت دیگری از اثر پدید می‌آید. معتقد بود چند سال یک‌بار زبان جهشی تازه دارد پس آثار ادبی باید باز ترجمه شوند.
بارزترین بخش وجود سحابی، «خودش» بود
سحابی، آدمی سختکوش، تیزبین و منتقد نسبت به خودش بود، او همواره دنبال کمال بود. تا به کاری مطمئن نمی‌شد، دست به آن کار نمی‌زد. سالیان درازی عکاسی کرده بود اما بسیاری از دوستانش نمی‌دانستند که او عکاس هم هست. در خانه‌اش هم هیچ‌ عکسی روی دیوار نبود همه این عکس‌ها را سال‌ها در بایگانی شخصی‌اش نگه داشته بود و گاه از آنها استفاده می‌کرد، مثلا در برخی نقاشی‌هایش بارقه‌هایی از عکس‌هایش دیده می‌شد.
زمانی که در گالری راه ابریشم نمایشگاه عکس گذاشت همه غافلگیر شدند. در این زمینه هم سال‌ها فکر کرده بود. عکس گرفته بود و نگه داشته بود و مجموعه‌ای از عکس‌ها را انتخاب کرده بود برای نمایش.روزنامه‌نویس خوبی هم بود، مقالاتی که در «صنعت حمل‌ونقل» و بعدها در «پیام امروز» می‌نوشت، به واقع از جاذبه‌های آن مجلات بود. به هر راهی که می‌خواست قدم بگذارد، تا انتهای راه را می‌دید و می‌سنجید بعد قدم در راه می‌گذاشت و اگر قدم می‌گذاشت دیگر وحشت از پیمودن راه نداشت. سحابی بسیار منزه زندگی کرد. در ارتباط با آدم‌ها بسیار دقیق بود و دوست داشت آزاری ندهد و البته دیگران هم به حوزه خصوصی او آسیبی نرسانند. شاید تنها دو بار گریه او را دیدم. وقتی به خاطر دوری از فرزندش گلایه می‌کرد و بسیار دل‌تنگ بود. اما آنچه در مورد مهدی سحابی می‌توان به جرات گفت این بود که بارزترین بخش وجودش، «خودش» بود. بسیار انسان، درست و مهربان بود و فلسفه‌ای را که برای زندگی داشت، در زندگی روزمره‌اش، زندگی می‌کرد. یک‌دفعه به مانی حقیقی – که تازه با سحابی آشنا شده بود و می‌خواست با او کار کند، گفتم سحابی یک فیلسوف است. گفت یعنی چه؟ او کار فلسفی یا کتاب فلسفه ندارد! گفتم، نه. سحابی آدمی‌ است که زندگی‌اش، فلسفه‌اش است. و این بخش از وجود سحابی که با رفتن‌اش از دنیا ترکش کرد، به‌کلی نیمه‌تمام ماند.

***