کوچه ی بن بست!/ چرا انتشار کتاب کوچه متوقف شد؟

کتاب کوچه بخشی از بزرگ‌ترین میراث احمد شاملو برای فرهنگ و ادبیات شفاهی ایران است، مجموعه‌ای عظیم که شاملو چندین دهه یک‌تنه به جمع‌آوری و فیش‌برداری و تدوین آن مشغول بود، حالا امروز درست 13 سال از نبودن شاعر پرآوازه ایرانی می‌گذرد، آیدا سرکیسیان به سیاق همه این سال‌ها امروز به اما‌م‌زاده طاهر می‌رود تا بر مزار همراه دیرینه‌اش حاضر شود، اما او دغدغه دیگری هم دارد، او همچنان نگران میراث به‌جا مانده از شاعر است و امیدوار است این مجموعه به‌زودی کامل شود و انتشار نسخه‌های بعدی کتاب کوچه را به چشم ببیند. آیدا سرکیسیان همسر احمد شاملو در آستانه سیزدهمین سالمرگ شاعر به بهار می‌گوید: «هر سال این روز خیلی‌ها به اما‌م‌زاده طاهر می‌آیند، اما فکر می‌کنم دغدغه دوستداران شاملو همین است که آثار او منتشر شوند، هر جای دیگری در دنیا قدر اثری همچون کتاب کوچه را می‌دانند و برای انتشارش همت می‌کنند، اما اینجا بیشتر سنگ‌اندازی است و جلوگیری از انتشار. حالا مدت‌هاست که حرف «چ» و «ه» از این مجموعه آماده شده است، اما بیش از یک سال است که در وزارت ارشاد معطل مانده است.»
آیدا سرکیسیان می‌گوید: «من به کمک خانم سولماز سپهری همچنان مشغول مرتب‌کردن فیش‌های به جا مانده از شاملو هستیم، آن‌ها را دسته‌بندی می‌کنیم و بدون یک کلمه کم و کاست بقیه مجموعه را آماده می‌کنیم و حالا حرف «خ» و «د» هم آماده هستند، اما با این شرایط نه ما و نه ناشر امیدی نداریم.»
کتاب کوچه یکی از بزرگ‌ترین دانشنامه‌های فولکلور مردم ایران است. این فرهنگ‏نامه، آن‌گونه که مولف در جلد اول نوشته است، جامع‌ترین دایره‌المعارف فرهنگ و زبان عامیه ایران است که تاکنون 11 جلد آن، تا پایان حرف «ج»، منتشر شده‌است. از جمله ویژگی‌های کتاب کوچه، استفاده از شماره ردیف برای هر مدخل است که ارجاعات نیز براساس این شماره‌ها صورت می‏گیرد.
انتشار این فرهنگ‌نامه از سال ۱۳۵۷ آغاز شده و پس از مرگ شاملو سرپرستی این مجموعه برعهده آیدا سرکیسیان که شاملو را در گردآوری و تدوین این مجموعه همراهی کرده، قرار گرفت، اما از سال 1381 تا امروز هنوز هیچ خبری از انتشار جلدهای بعدی این مجموعه عظیم نیست.

آیدا سرکیسیان می‌گوید: «از تیرماه سال گذشته جلد دوازدهم در وزارت ارشاد مانده‌است، اما در رفت‌وآمدهای پیاپی هر بار اصلاحیه‌های سنگینی به این جلد خورده است که نمی‌توان با وجود آن‌ها کتاب را منتشر کرد. شاملو عمری را پای این دایره‌المعارف گذاشت، کتاب کوچه مزد جانش بود و زحمت زیادی پای آن کشید.»
مهرداد کاظم‌زاده مدیر انتشارات مازیار که از سال‌ها پیش به همت او این مجموعه امکان انتشار پیدا کرد هم همین دغدغه را دارد، او از چندی پیش به ایلنا خبر داده بود که با این اصلاحیه‌ها نمی‌توان تن به انتشار این فرهنگ داد.
تدوین کتاب کوچه، که در واقعیت یک وظیفه دانشگاهی یا نهادی بهره‌مند از امکانات مالی است؛ نه تنها بی‌همیاری دولت صورت گرفته است به نظر می‌رسد که از سوی نگاه دولتی هیچ علاقه‌ای هم به انتشارش وجود ندارد. هم‌اکنون حدود 80‌هزار فیش از این مجموعه باقیمانده است.
مدیر انتشارات مازیار می‌گوید: «این اصلاحات در واقع میراث شاملو را از بین‌ می‌برند و برای همین هم فعلا به این اصلاحیه‌ها اعتراض کردیم و هنوز هیچ نتیجه‌ای حاصل نشده است. تنها در یکی از بندهای اصلاحیه وارد بر جلد دوازدهم گفته‌اند 9 صفحه را حذف کنیم که این اصلا عملی نیست. در این کتاب آن‌طور که شاملو تدوین کرده است این کلیدواژه‌ها هستند که ترکیب‌های مختلف و معانی متفاوت را می‌سازند و حالا تصور حذف آن کلیدواژه اصلا منطقی نیست.»
اداره کتاب وزارت ارشاد تعدیل این ممیزی‌ها را منوط به نظر فرهنگستان زبان و ادب فارسی کرده است که مرجع تخصصی زبان در ایران است، قرار است صاحب‌نظران این فرهنگستان درباره وضعیت جلد دوازدهم تصمیم بگیرند، اما حتی اعضای فرهنگستان هم در این مدت سکوت کرده‌اند و از وضعیت این کتاب چیزی نگفته‌اند.
کاظم‌زاده معتقد است عدم تغییر حکم اداره‌ کتاب، به شکل ضمنی نشان از عدم موافقت فرهنگستان زبان و ادب فارسی با انتشار این کتاب دارد. انتظار ما از کار‌شناسان فرهنگستان این است که به شکل تخصصی با این فرهنگ برخورد کرده و رایشان را نیز به شکل شفاف اعلام کنند. طبیعتا آن‌ها به ماهیت این کتاب توجه دارند و می‌دانند که کارکرد‌ها و مخاطبان اصلی‌اش چه کسانی هستند.»
این در حالی است که کتاب کوچه مخاطبان ویژه‌ای دارد و یک اثر مرجع برای پژوهشگران و دانشجویان حوزه ادبیات شفاهی است و قرار نیست مورد مطالعه کودکان و نوجوانان نیست.
پیش از این قرار بود فرهنگ 11 جلدی کتاب کوچه روی یک سایت اینترنتی هم در دسترس قرار بگیرد، شاکله اصلی این سایت به همت ع. پاشایی شکل گرفته بود که به نظر راه‌اندازی آن منتفی شده است و حتی دیگر صفحه اصلی این سایت هم قابل دسترس نیست.
کتاب کوچه تنها مجموعه‌ای از احمد شاملو نیست که در این سال‌ها ارج و قربش رعایت نشده است، مدت‌هاست که فیلمنامه به جا مانده از او هم مجوز نگرفته است، آیدا سرکیسیان می‌گوید: «کتاب «میراث شوم» هم مدت‌هاست که در وزارت ارشاد معطل مانده است و متاسفانه هیچ جوابی نمی‌دهند.» افزون بر این کتاب «گیل‌گمش» شاملو نیز مدت‌هاست که از انتشار باز مانده است، همچنین جلد چهارم از مجموعه آثارش که شامل همه نمایشنامه‌هایی است که این شاعر ترجمه کرده است مدت‌هاست در وزارت ارشاد معطل مانده است. ناشران عمده و اصلی آثار احمد شاملو در ایران عبارتند از انتشارات نگاه، نشر مروارید و نشر چشمه. نشر چشمه قصد داشت مجموعه شعرهای احمد شاملو برای کودکان از جمله کتاب خروس زری پیرهن پری شاملو را با تصویرگری‌های قدیمی و مشهور آن منتشر کند که این امر به تعویق افتاد و باید امیدوار بود که با حل مشکلات نشرچشمه این کتاب نیز وارد کتابفروشی‌ها شود.

بهار / مد و مه / 2 مرداد 1392