گفت وگو با بيژن اشتري درباره تاثير ادبيات روسيه بر ادبيات ايران

‘

سياسي شدن نويسنده و شعاري شدن ادبيات
گفت وگو با بيژن اشتري درباره تاثير ادبيات روسيه بر ادبيات ايران

سيد فرزام حسيني

حديث تاثيرپذيري ادبيات فارسي از ادبيات روسيه، به ويژه بخش مبارزاتي آن، حديث دراز دامن و مفصلي است، آن قدري تاثيرپذيرفته ايم در دهه هاي ماضي كه هنوز اثراتش ماندگار است. اما وجوه مختلف اين تاثير چه بوده؟ اساسا چرا تا اين حد بر ما تاثير گذاشته؟ چرا ادبيات پس از انقلاب اكتبر بيشتر از ديگر دوره هاي ادبيات شوروي در ايران مطرح شده؟ و پرسش هايي از اين دست را براي گفت وگو در نظر داشتم. از ميان گزينه هاي محدود و موجود، براي صحبت درباره چنين مساله اي، «بيژن اشتري» را برگزيدم: چهره يي كه علاوه بر شناخت دقيق از ادبيات روسيه، تاريخ آن سرزمين را هم به دقت خوانده و ترجمه كرده و البته هنوز هم ترجمه هايش ادامه دارد. مشروح گفت وگو با آقاي اشتري در زير آمده است.
    
     به نظرم براي بررسي وجوه مختلف تاثير ادبيات روسيه بر ادبيات فارسي لازم است كه بدانيم اساسا چه دوره يي از ادبيات روسيه بيشتر بر ادبيات ما تاثير داشته است؟
    بله، درست است. اگر بخواهيم درباره چنين مساله اي صحبت كنيم، ابتدا بايد بدانيم كه ادبيات روسيه قبل از انقلاب اكتبر و پس از فروپاشي شوروي هيچ تاثيري بر ادبيات ما نداشت. به يك دليل ساده: اساسا بعد از انقلاب اكتبر بود كه حكومت شوروي براي خودش رسالتي قايل مي شود و آن رسالت هم صدور انقلاب بود. در آن دوره حكوت روسيه ايدئولوژي كمونيستي حاكم را با ادبيات توليدي خودش توامان مي كند و ادبيات را وسيله يي براي صدور انقلاب قرار مي دهد. به همين خاطر، از اين دوره به بعد است كه مي توانيم از تاثير ادبيات روسيه بر ايران صحبت كنيم. البته در پي همين تاثير است كه مي بينيم بسياري از مترجمان ما مي روند دنبال ادبيات كلاسيك روسيه تا ببينند چه آثاري نوشته شده، مي روند سراغ ترجمه آثار داستايوفسكي و چخوف، مهم ترين شان را به فارسي برمي گردانند كه اين كار هم از اثرات جانبي انقلاب اكتبر بر ادبيات ايران است.
    
     در ايران اين تاثيرات در واقع از چه دوره اي آغاز مي شود؟
    ببينيد در عصر مشروطه نويسندگان ما بيشتر تحت تاثير ادبيات عصر روشنگري اروپا هستند و در موارد خاصي نويسندگان تندروتر از افكار دوره انقلاب فرانسه كه تاثير مي گيرند. در دوره بعد، در واقع دوره رضا شاه، باز نويسندگان ما تحت تاثير انديشه هاي بشردوستانه و اومانيستي و تا حدي هم ناسيوناليسم رمانتيك قرار دارند كه اين مورد آخر موردپسند رضا شاه بوده و به آن تعمدا دامن مي زده است. اما پس از سقوط رضا شاه و جنگ جهاني دوم، براي مدت چهار دهه-دهه هاي ٢٠، ٣٠، ٤٠ و ٥٠-نويسندگان و روشفنكران ما تحت تاثير ماركسيسم و سوسياليسم با تيپ هاي مختلف قرار مي گيرند. فضاي داخلي براي پذيرش اين مساله مناسب بود و حكومت شوروي هم تشديد مي كرد.
    
     فكر مي كنيد چرا فضاي داخلي براي پذيرش مناسب بود؟
    در داخل كشور از نظر سياسي جدال وجود داشت، مساله نفت و مبارزه با استعمار در ميان بود. عامه مردم و روشنفكران احساس مي كردند بايد در برابر امپرياليسم و استعمار بايستند و فضاي سياسي ملتهب بود. پس از كودتاي ٢٨ مرداد هم به همين ترتيب. در واقع از همين دوران عنصر سياسي وارد ادبيات ايران مي شود.
    
     سواي خواست دولت شوروي، مردم و روشنفكران ايران هم بسترش را داشتند؟
    به شدت، آن دوره در تمام دنيا يك نوع جو امپريال ستيزي تا آغاز دهه ٨٠ وجود داشت، ايران از اين قاعده مستثني نبود، به همين دليل فضا براي تاثيرپذيري مناسب بوده.
    
     مساله تاثيرپذيري ادبيات ما از روسيه، بيشتر دلايلي سياسي داشته يا به ادبيات متون هم ربط داشته است؟
    در دو زمينه داستان و شعر نگاه كنيد: در زمينه شعر نيما يوشيج را داريم كه سردمدار نوگرايي در شعر فارسي شناخته مي شود. در داستان هم خيلي ها هدايت را پيشگام مي دانند. همين دو چهره را ببينيد، به شدت تحت تاثير ادبيات روسيه بودند، نيما در يادداشتي به سال ١٣٢٧ مي نويسد: «… در دنيا چند نفر تاثير عجيبي در من بخشيدند، اول نظامي، بعد حافظ، دانته، لرمانتف، پوشكين، شاعران روسيه… ». خود نيما زماني كه شروع به عرضه جدي كارش مي كند، به دليل راديكال بودن فرم و محتواي كارهايش و مغايرتي كه با سنت شعر فارسي داشت، سنت گرايان و شاعران كلاسيك اجازه نمي دانند در نشريات چاپ شوند. در همين زمان مي بينيم كه فقط نشريه «مردم»، ارگان حزب توده «پيام نو» شعرهايش را چاپ مي كنند. تنها همين دو نشريه حاضر مي شوند اشعار نيما را چاپ كنند. نيما از اين طريق جنبش شعر نو را شروع مي كند. هدايت هم همين طور. با اينكه خودش يك جورهايي افكارش به اشراف نزديك بوده ولي در دهه ٢٠ تعداد زيادي مطلب براي نشريات حزب ترجمه مي كرده و باز خود هدايت هم معترف است كه تحت تاثير چخوف بوده و تعدادي از كارهايش را حتي ترجمه كرده است از سوي ديگر داستان «حاجي آقا» را تحت تاثير افكار چپ مي نويسد. مي بينيم در نثر و در شعر دو آدمي كه سردمدار نوگرايي هستند، تحت تاثير روسيه اند. در سال هاي بعد هم وضعيت به همين منوال پيش مي رود، ديگراني اعم از ابراهيم گلستان، عبدالحسين نوشين، بزرگ علوي، به آذين و… كه هر كدام شخصيت هاي برجسته و تاثيرگذاري بودند از اعضاي حزب توده به شمار مي رفتند.
    
     در همين زمينه مساله اي وجود دارد، خب همان طور كه شما اشاره كرديد حزب توده تاثيرات زيادي بر ادبيات ايران گذاشت، دست كم تعداد زيادي از جوانان را در دهه٢٠ كتابخوان كرد اما آنچه از تتمه تاثيرات اين حزب باقي ماند، گرايش به ادبياتي شعارزده نبود؟
    اين هم بالاخره تاثير است، بايد ببينيم چه تاثيري گذاشته است: اولااينكه اين نكته را مد نظر داشته باشيم كه پيش از اين تاثيرات، عنصر روشنفكري در ادبيات ما اساسا كمرنگ بوده…
    
     پيش از آن اصلامي توان سراغي از ادبيات روشنفكري گرفت؟
    خيلي كم، نثر كه نداشتيم، در شعر مشروطه نمونه هايي وجود دارد…
    
     خوب شد اشاره كرديد، شعر مشروطه را هم مي توان به نوعي تحت تاثير ادبيات شوروي دانست؟
    تا حدودي مي شود. پس از انقلاب اكتبر و در سال ١٩٢١ لنين دستور مي دهد تمامي قراردادهاي يكسويه استعماري كه بين دولت روسيه تزاري و ايران منعقد شده بود، همه را ملغي اعلام كنند. همين مساله به شدت تاثير مي گذارد، به نوعي مي توان ريشه هاي تاثيرپذيري از ادبيات روسيه را همين نقطه دانست. كار لنين با استقبال وسيع روبه رو مي شود، آن هم براي كشوري مثل ايران كه براي سال ها تحت تاثير استعمار دو كشور روس و انگليس بوده. يكي از آن دو قدرت با اين كار از عرصه بيرون مي رود. شاعري مثل عارف پس از اين واقعه چند شعر در مدح لنين مي نويسد، حتي ملك الشعراي بهار هم به وجد مي آيد و براي لنين شعر مي گويد. تا قبل از اين جريان، نويسندگان ما براي خودشان رسالت سياسي و روشنفكري قايل نبودند اما در اصل از ١٣٢٠ به بعد است كه نويسنده ايراني تحت تاثير افكار چپ احساس مي كند هم رسالت فكري دارد و هم رسالت سازماني. مي بيند كه از توده هاي مردم بايد حمايت و حكومت را نقد كند، بايد داراي جهان بيني و حتي از نظر سازماني متشكل باشد و انجمن تشكيل بدهد. حالت شعاري هم كه شما مي گوييد برآمده از اين ماجراست. ادبيات مدرن مبتني بر نگاه فردگرايانه نويسنده است يعني آفرينش هويت هاي فردي است ولي تاثيري كه ادبيات شوروي مي گذارد رويكرد جمع گرايانه را باب مي كند، فرد را بايد به عنوان واحدي از طبقه مي بيند. اين تاثيري است كه يك نوع رويكرد كلي نگر و تماميت بخش را بر ادبيات ما حاكم مي كند. چنان اين تاثير زياد است كه «علي قيصري» در كتاب «روشنفكران ايران در قرن بيستم»، حتي «ادبيات مكتبي كه بعد از انقلاب اسلامي ٥٧ پديد آمده و در آن نويسندگان جوان و پر شور، غيرت و حميت خود را با استفاده از قالب هاي نوين به شعر و نثر بيان مي كنند» را برآمده و تحت تاثير ادبيات شوروي مي داند.
    
     بله، كاملادرست است. علاوه بر آنكه تاثير ادبيات شوروي را بر دهه٢٠ داريم، گويي بعد از انقلاب هم سواي شاعران و نويسندگان چپ در شعرها و داستان نويسندگان مذهبي هم نمود دارد…
    كاملاهمين طور است. تاثير مهم ادبيات روسيه بر ايران اين است كه به مفهوم نويسنده بودن يك جنبه سياسي بخشيد، يك كاركرد سياسي به متن و نويسنده افزود و نويسنده را وارد فضاي اجتماعي كرد.
    
     فكر مي كنيد اين تاثير مثبت بود؟
    به صورت بالقوه مثبت بود ولي اينكه به سمت شعار كشيده شد، ديگر مثبت نبود و از كاركرد اصلي اش خارج شد. وظيفه داستان نويس اين نيست كه فعاليت سياسي بكند، فعاليت سياسي را بايد فعال سياسي و عضو حزب به انجام برساند، نويسنده بايد به كار خودش بپردازد و بنويسد.
    
     البته فكر مي كنم در ايران كمي مرزشان مخدوش شده و تفكيك اين دو مساله دشوار است… يك مساله ديگر را هم مغفول نگذاريم و آن هم مساله ترجمه است، فكر مي كنم ترجمه هم به نوعي از دهه٢٠ و با ورود انديشه هاي چپ به ايران به شكل اساسي پا گرفت و رايج شد، درست است؟
    دقيقا، حزب توده به درست يا غلط سمبل نوگرايي و ارتباط با جهان تازه بود، هر كسي را كه با قلم سر و كار داشت جذب خودش مي كرد. با برگزاري جلسه و سمينار خيلي ها را ترغيب كرد كه به سمت نهضت ترجمه بروند، به همين دليل تمامي آثار عمده كلاسيك هاي روسي به فارسي ترجمه شده، بعد از آن هم اين جريان ادامه پيدا كرد. حتي كارهاي ادبيات تبليغي شوروي هم در ايران ترجمه شده. در زمينه انديشه سياسي هم همين طور، اغلب آثار مهم كمونيستي به فارسي ترجمه شده است. / آرمان

‘