فتاب بی غروب؛ زندگی و آثار کاظم تینا تهرانی (ک. تینا)

فتاب بی غروب؛ زندگی و آثار کاظم تینا تهرانی (ک. تینا)

حمید رضا امیدی سرور/ و نوشته ای از شاپور بنیاد در رثای کاظم تینا

ک. تینا نامی‎ست که در جنگ‎های ادبی دهه‎ی سی و چهل در پیشانی آثاری داستانی که با رویکردی نوگرایانه منتشر شده بودند به چشم می خورد. آثار تجربه‎گرایانه و متفاوتی در حوزه ادبیات داستانی که در زمان نگارش و حتی بعد از آن، با توجه عده‎ی معدودی روبه‎رو شد و تیراژ کتابهایش نیز آنقدر پایین بود که در زمان انتشار به دست عده کم شماری رسید، چه رسد در دهه های بعد که هیچ یک از آنها تجدید چاپ نشدند  و همانها هم که بود با گذر زمان اغلب فرسوده و یا گم وگور شدند و کمتر در دسترس بودند؛ چنان که در همه ی این سالها آثاری مهجور به حساب می‎آمدند؛ بنابراین تینا در دوران حیات خود طعم کامیابی در نویسندگی را نکشید و تنها تعداد انگشت‎شماری از دوستان نزدیکش و از جمله سهراب سپهری ، شاپور بنیاد و یکی دو نفر دیگر ، بودند که بر ارزش این آثار صحه گذاشتند.  کشف مجدد آثار تینا در میان نسل امروز (که آنهم چندان چشم‎گیر نبوده) همزمان بود با انتشار مجدد نسخه الکترونیکی این داستانهای متفاوت در فضای مجازی. اگر این واقعیت را بپذیریم که قدر و ارزش هنر بالاخره روزی کشف خواهد شد، باید گفت این مساله می‎رود تا در سالهای آینده محقق شود. آنچه به قلم کاظم تینا منتشر شده همگی داستان کوتاه هستند، در حال و هوایی غریب که گاه به سورئالیسمی آمیخته به عرفان شرقی، پهلو می‎زنند.  (مد و مه در روزهای آینده داستانهایی از این نویسنده نوگرا را منتشر خواهد کرد).

کاظم تینا در داستانهای کوتاهی که نوشته تجربیاتی متفاوت را پشت‎سر گذاشته است، تجربیاتی‎که بیشتر جنبه مضمونی دارند و تا اندازه ای نیز فرمی، او در برخی از داستانهای خود، اساطیر توجهی ویژه دارد، در برخی دیگر مایه‎هایی عرفانی را مورد عنایت قرا داده و البته هستند داستانهای که او را همچون اکثریت قریب به اتفاق نویسندگان همدوره اش، دنباله‎رو و شیفته صادق هدایت نشان می‎دهد و.. با وجود این داستانهای او در هرکدام از این دسته‎ها که جای بگیرند از او سیمای نویسنده‎ای نومید و بدبین را به نمایش می‎گذارند و البته تا اندازه زیادی صاحب سبک و حتی عرفانی که در آثار او مشاهده می شود برخلاف عرفان خوشبینانه سهراب سپهری، عرفانی‎ست به غایت سیاه.

 

حمید رضا امیدی سرور

شاید اگر کاظم تینا همچون برخی از نویسندگان پیشرو و نوآور همدوره و یا پیش از خود (همانند صادق هدایت و بهرام صادقی که از دوره‎ای در زندگی به بعد خاموشی گزیدند و هرز رفتند) در دیاری دیگر می زیست که قدر هنر و هنر مند را به درستی گرامی می دارند، می‎توانست ازطلاییه‎داران ادبیات پست‎مدرن به حساب آید (و این بی‎اغماض ادعایی گزاف نیست!) اما متاسفانه آثار او اغلب در زمان خود یا با سکوت روبه‎رو شدند و یا با کج‎فهمی برای نمونه منوچهر آتشی در مجله تماشا درباره کاظم تینا و آثارش نوشته است: «مردی است مالیخولیایی، با تفکرات و تخیلات بی‎‏سر و بن. جوهر هنری دارد، امّا در اوهام خویش سرگردان و پریشان است‏ و می‏کوشد به هدایت برسد. کتاب‏هایش نه مجموعه‏ ای از قصه ‏های کوتاه است و نه یک قصه‎ی واحد. می‏ توان گفت سفری ذهنی است، گذر از«مجهول»هاست به سوی مجهولی بزرگ که‏ شاید خود هنرمند، یا در واقع «انسان» باشد…» اما صرف نظر از این کج فهمی‎ها، در مهجور ماندن کاظم تینا و آثارش بی گمان عزلت نشینی و البته انتشار آثارش در تیراژهایی ‎بسیار پایین بی‎تاثیر نباشد.

اشاره شد که آنچه از کاظم تینا به عنوان میراث این نویسنده درداستان‎نویسی برجای مانده، همگی‎ در حوزه‎ی داستان کوتاه جای می گیرند، و داستان کوتاه  نیز مناسب‎ترین مدیوم برای خلق تجربه‎های متفاوت و نوگرایانه محسوب می شود. بی شک این انتخاب آگاهانه بوده، اما از آنجا که تینا در همه عمر تنها زیست و بعد از خودکشی او در سال ۱۳۶۹ نیز معلوم نشد چه بر سر دست نوشته‎های(احتمالا) باقی مانده از او آمد، بنابراین به قطعیت نمی‎توان گفت که آیا او داستانهای دیگری نیز داشت که منتشر نشده باقی ماندند و آیا او هیچگاه رمانی نوشت یا نه.

 

آفتاب بی غروب – کاظم تینا

از زندگی کاظم تینا نیز همانند بسیاری از نویسندگان عزلت‎نشین دهه های قبل، اطلاعات چندانی در دست نیست، جز یکسری کلیات که اغلب نیز در منابع مختلف تکرار شده‎اند:  کاظم تینا تهرانی در سال ۱۳۰۸ در محله عودلاجان تهران متولد شد و دوره ابتدایی را در دبستان خسروی واقع در بازار آهنگران و دوره نخست متوسطه را در دبیرستان مروی گذراند، اما در همین دوران به دلیل دشواری‌هایی که در زندگی خانوادگی برای او پیش آمد، به ناچار از ادامه تحصیلی بازماند. در سال ۱۳۲۶؛ یعنی در ۱۸ سالگی به استخدام بانک ملی ایران درآمد و در سال ۱۳۵۱ بازنشسته شد. تینا در شب ۲۵ تیرماه سال ۱۳۶۹ اقدام به خودکشی کرد و فردای آن شب در بیمارستان لقمان الدوله درگذشت. گفته می‌شود که تینا تهرانی فعالیت ادبی خود را با پیوستن به گروه “خروس جنگی” آغاز کرده است و نخستین آثارش در مجله نوگرای “خروس جنگی” منتشر شد. آثار به جا مانده از ک. تینا گویای این ادعاست که او غیر از ادبیات به عرفان و اساطیر علاقه زیادی داشت. داستان‌هایش، شعرهای منثور عارفانه‌ای است که منتقدان بر تأثیر آن‌ها بر شعر سپهری اشاره کرده‌اند.

در آخرین کتاب سپهری یعنی “ما هیچ ما نگاه” شعری باعنوان “سمت خیال دوست” به ک. تینا تقدیم شده است (ماه/رنگ تفسیر مس بود/مثل اندوه تفهیم بالا می‏آمد…/دوست توری‏ هوش را روی اشیا/لمس می‏کرد/جمله‎ی جاری جوی را می‎شنید/با خود انگار می‎گفت/هیچ‏ حرفی به این روشنی نیست…سهراب سپهری)

 

کاظم تینا

آفتاب بی‌غروب (۱۳۳۲) و گذرگاه بی‌پایانی (۱۳۴۰) را در تیراژهایی آن‌چنان اندک منتشر کرد که اینک نسخه‎های اصلی آن دست نیافتی‌اند (هرچند که اخیرا نسخه‎های پی‎دی‎اف این داستانها در فضای مجازی منتشر شده و در دسترس علاقمندان قرار دارد) . داستان‌های کوتاهی را که در دهه‎ی چهل نوشت در مجموعه‎ی “شرف و هبوط و وبال”  (۱۳۵۵) گرد آورد، آن‌گاه بخش‌هایی از زروانه را در مجلات ادبی به چاپ رساند. تمامی داستان‌هایش توصیف وهم‌آلود مراحل گذر عرفانی انسان از ناآگاهی تا رسیدن به بیداری است . این داستان‌ها فضایی خوابناک و افسون‌کننده دارند و راوی اغلب آن‌ها کارمند حساسی است که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون و نامشخصی به سر می‌برد. آخرین نوشته‌اش،  “سایه‌بین و مینو آگاهی”  (۱۳۷۲) ، مجموعه‌ای از دو داستان است.

انگشت شمار کسانی که با کاظم تینا در ارتباط بودند و یا با او برخورد داشتند و بعد ها به شکلی  گذرا از او یاد کرده‎اند، تینا را مردی بسیار دوست‎داشتنی و نازنین نامیده‎اند. از جمله کسانی که به کشف ارزش آثار تینا تائل شده و همواره با ستایش فراوان از او یاد می کرد، شاپور بنیاد بود که یادداشتی نیز به هنگام مرگ او در رثایش نوشت. متاسفانه مرگ تینا نیز انعکاس چندانی در مطبوعات زمان خود نیافت و نویسنده‎ای که تمام عمر خود را در تنهایی و عزلت زیسته بود و آثارش با سکوت و کم توجهی همراه شده بود، خبر مرگش نیز  به گوش کمتر کسی رسید، چه بسا اگر هم می رسید به ندرت کسییافت می شد که شناختی از آثار او داشته باشد!

کتاب شناسی (همگی داستان کوتاه) :

* آفتاب بی غروب (۱۳۳۲)

* گذرگاه بی پایانی (۱۳۴۰)

* شرف و هبوط و وبال (۱۳۵۵)

* سایه‌بین و مینو آگاهی (۱۳۷۲)

****

مطلب زیر توسط شاپور بنیاد در رسای کاظم تینا نوشته شده، بنیاد از دوستان و ظاهرا همکلاسی های قدیمی کاظم تیناست که علاقه بسیار زیادی هم به داستانهای او داشت  و در همان ایامی که تازه این نویسنده در تنهایی و انزوا به زندگی خود پایان داده بود، برای انتشار به نشریه کلک سپرد که در اینجا متن آن را بازخوانی می‎کنیم.

در رثای ک. تینا

شاپور بنیاد

از همه همکلاسیهای سال چندم خداحافظی می‎کنم

سایه‎هائی هستند روشن، شفاف و زلال که همه سو را روشن، شفاف و زلال می‎کنند اما خود همیشه سایه می‎مانند، نرم و نازک، مثل حریر می‎آیند و می‎روند. وقتی‎ می‎آیند تنها شفافیت را احساس می‎کنیم. وقتی می‎روند، ما خود دریغ می‎شویم و درمی‎یابیم از برکت وجود آن رفته، آن سایه، آن زلال، شفاف بوده‎ایم و هنوز و بسا تا همیشه شفافیم. این سایه‎ها برتر از دیگرانند، چون خود، زمان را فرا می‎خوانند، اینان نمی‎مانند تا زمان فرا بخواندشان.

ک. تینا (کاظم تینا تهرانی) هم، خود وقت را فراخواند.

***

 

گذرگاه بی پایان – کاظم تینا

ک. تینا سایه‎وار قصه‎های شفاف خود را برای ما خواند، نه، غلط گفتم. ک. تینا سایه‎وار قصه‎های شفاف خود را، برای خود، زمزمه کرد و تو فقط چون نزدیک او نشسته‎ بودی، صدای مرواریدش را شنیدی.

و تو فقط در خلوت جرات داشتی این صدای مروارید را، برای آن کس که نزدیک‎تر به تو است تکرار کنی، والا همهمه‎ی بی‎حرمت خیابان، صدای تو را می‎شکست و دلت‎ می‎شکست. به این می‎اندیشیدی که مگر آن قاصد، خود نمی‎توانست تا فریاد بزند؟ پس، چرا زمزمه می‎کرد؟ و تو، پاس صاحب صدا، صدای مروارید را زمزمه می‎کردی.

***

و تو که اتفاقا نزدیک سایه‎ی زلال نشسته بودی، و اتفاقا، زمزمه‎ی او را شنیده‎ بودی، وقتی که روی برگرداندی تا صاحب صدا را ببینی، دریافتی که ک. تینا وقت را فراخوانده است. تو آسمان را نگاه می‎کنی و می‎بینی ناگهان بیست و ششم تیرماه است.

و تو مدام به نور سوگند می‎خوری و حریر و آب، و سایه رفته است. و تو به نجابت‎ سوگند می‎خوری و (آفتاب بی‎غروب) ۱و (گذرگاه بی‎پایان) ۲و (شرف و هبوط و وبال) ۳و سایه رفته است و سایه رفته است تا باز در کدام سال ۱۳۰۸ خورشیدی، در کدام تهران، تولد شود.

***

(“فردا را، سپیده دمانش را، طلوع آفتاب و خورشیدش را نخواهم دید؟ یا به گوهر سپیده‎دم و ذات نور و چشمه‎ی آفتاب رسیده‎ام؟ و آنک (و اینک) در پگاه ازلی. . .

. . . دست‎کم اما یک بار می‎طلبد، یاری همدل و معنا آشنا و توانمند مثل‎”س‎”۴ حال اگر گردابرت همه هیچ بود؟ فقط هیچ. . .

از همه همکلاسیهای سال چندم خداحافظی می‎کنم‎”) ۵

شاپور بنیاد-شهریور ۶۹

پی نوشت:

(۱) ، (۲) ، (۳) -مجموعه داستانهای ک. تینا

(۴) -سهراب سپهری؟

(۵) -از آخرین دستنوشته‎های ک. تینا