نقد فیلم«ايران برگر» ساخته مسعود جعفری جوزانی

هزل تعليم است، آن را جد شنو

آرش نصيري

پس از مدت ها بالاخره فيلمي ديدم كه عشق به سينما را دوباره در من زنده كرد و باعث شده دوباره به فكر فرو روم. تمام هجويات سينمايي و ادبي به ياد ماندني عمرم دوباره جلوي چشمانم ظاهر شدند و مستم كردند. از «دكتر استرنجلاو، يا چگونه ياد گرفتم از نگراني دست بردارم و بمب را دوست داشته باشم» اثر جاودانه استنلي كوبريك تا «روس ها دارن مي آن! روس ها دارن مي آن!» نورمن جويسن و از دفتر پنجم مثنوي معنوي تا هجويات عبيد زاكاني به نوعي در يك مونتاژ موازي در سرم مي چرخيدند و هنوز هم اين نشئه ادامه دارد.

     چه ساز بود كه در پرده مي زد آن مطرب
    كه رفت عمر و هنوزم دماغ پر ز هواست

    وقتي دوباره كمي به خود آمدم، متوجه شدم كه همه عناصر موجود در اين فيلم زيبا را قبلادر آثار مختلف خود مسعود جعفري جوزاني ديده بودم: از شيرهاي سنگي روي قبرها تا تك تك شخصيت هاي «ايران برگر». اما روز بعد كه شير سنگي را در شبكه آي فيلم ديدم، متوجه شدم كه «ايران برگر» بيش از ساير آثار استاد به شير سنگي شبيه است. تنها زمان و مكان اين المان ها و شخصيت ها تغيير كرده بود. مثلاشخصيت فتح الله خان مثل نامدارخان فيلم «شير سنگي»، بي آنكه درك درستي از تجدد و تكنولوژي داشته باشد طرفدار آن شده و امرالله خان پايبند سنت ها باقي مانده. در «شير سنگي» نامدارخان با غرور از اينكه «يك كليد را مي زنند، شب را مي كنند مثل روز» و «با يك تكه آهن طياره ساخته اند كه عقاب هم به گردش نمي رسد» سخن مي گويد و اينجا فتح الله خان سخنراني مملو از غلط هاي فاحش املايي خود را از روي صفحه لپ تاپ مي خواند. آنجا نامدارخان از قانوني جانبداري مي كند كه نمي داند چيست و آن را كه نوشته و اينجا فتح الله خان از جامعه باز،«جامه باز» را درك مي كند و دموكراسي را در خريد آراي مردم مي داند. آنجا آقا عليار به اعتقاداتش پايبند بود و در اين راه جانش را هم داد، اما اينجا امرالله خان – كه اوضاع اجتماعي و اقتصادي اش تغيير كرده – كارخانه خشكبار دارد، از اعتقاداتش دست كشيده و سياست رياكاري و با پنبه سر بريدن در پيش گرفته. چه انتخاب بجا و هوشمندانه اي كه نقش عليار «شير سنگي» و امرالله خان «ايران برگر» هر دو توسط استاد علي نصيريان ايفا شده. اي كاش فتح الله خان را هم استاد انتظامي ايفا كرده بود.

    دو كاراكتر اصلي هر دو فيلم در عين حال كه با يكديگر نسبت فاميلي دارند، در حال ستيزند، اما در شير سنگي اين ستيز با برنو انجام مي شود و به مرگ يكي از آنها منتهي مي شود و در ايران برگر آراي انتخاباتي جايگزين آن شده است.

    در هردو فيلم ورود عناصر بيگانه است كه اختلاف موجود را تشديد و «جنگ» درست مي كند: در شير سنگي ورود شخصيت «عامري» و در «ايران برگر» ورود دو مشاور انتخاباتي. اما اين بار بيگانه هاي ديگري هم وارد ماجرا مي شوند. قبلادر فيلم «يك مرد، يك خرس» با بازي زيباي حميد جبلي او را ديده ايم. تفاوتي كه ايجاد شده اين است كه شخصيت «لم لعلي» به يك گروه فيلمساز تبديل شده، ديگر الكن نيست و مي تواند حرف بزند، اما هر دو جناح دعوا، آنها را در طويله حبس مي كنند و آزارشان مي دهند. تنها وقتي گروه فيلمساز اجازه دارند بيرون بيايند كه رقبا نياز به ساختن فيلم تبليغاتي براي انتخابات دارند.

    دو رقيب، ارزشي براي اين گروه – هنرمندان – قايل نيستند و وقتي به امرالله خان خبر مي دهند كه فيلمبردارها را برده اند، او مي پرسد «گاو و گوساله ها را كه نبرده اند». جناب دكتر هادي كريمي كه در نوشتن فيلمنامه با جوزاني همكاري كرده، در نشست نقد و بررسي فيلم در برج ميلاد گفته بودند كه تراژدي وقتي از حد مي گذرد، كميك مي شود و به خنده مي انجامد، خنده اي عصبي. آري، ايران برگر «قصه درددل و غصه شب هاي دراز» است كه به هجو كشيده شده.

    شخصيت هاي ماه گل (دختر امرالله) و سهراب (پسر فتح الله) را هم در شير سنگي با نام هاي «ماه تي تي» و «اسفنديار» ديده بوديم. آن روزها ساده تر بودند و دختر به جاي رومئو و ژوليت تماشا كردن، براي خواهر كوچك تر قصه مي گفت و به جاي قرار گذاشتن در قبرستان، از پشت پرده به دلدار چشم مي دوخت.

    آقا مدير، در فيلم «جاده هاي سرد» هم مثل اينجا اهل شعر و موسيقي بود و پايش مي لنگيد و دلش براي مردم مي تپيد. مدير در فيلم «در مسير تندباد»، دكتر راستان و در فيلم «بلوغ»، دكتر خاوري است كه با همه علمي كه دارد در نبردي دن كيشوت وار با جنگ، فقر و گرسنگي دست و پنجه نرم مي كند. او در آن فيلم ها هم شعار مي داد و خيرخواه مردم بود. اما اينجا در حضور دو خان بزرگ، اجازه حرف زدن به او داده نمي شود. وقتي هم فرصت سخنراني دست مي دهد، كسي به نطق انتخاباتي او گوش نمي دهد. «عمو صمد» هم كه هنوز ايستاده، نصيحتش مي كند كه دست از اين كارها بردارد. چرا كه در اين زمانه ارزش و اعتبار آدم ها به ثروت شان بستگي دارد و «كسي كه پول ندارد» فاقد هرگونه اعتباري است. راي آوردن و انتخاب شدن آقا مدير در پايان «ايران برگر» هم بيشتر به آرزويي دست نيافتني مي ماند و ظاهرا بخشي از هجويه استاد است.

     آنچه تغيير چنداني نكرده و وجه اشتراك همه فيلم هاي استاد جوزاني است، فقر و درد و گرسنگي است. در «جاده هاي سرد» اسماعيل و رحمان گرسنه اند و در «شير سنگي» و «در مسير تند باد»، مردم در ايل و شهر از گرسنگي مي ميرند. در «بلوغ» بيكاري و فقر پدر خانواده را به اعتياد كشانده و حتي مي خواهد دخترش را به مرد ميانسالي واگذار كند. در ايران برگر هم «عمو صمد» با وجود كار مداوم و كشيدن بار سنگ هاي بزرگ – با نام بامسماي «صمد» كه به معني بي نياز است حتي لقمه ناني براي شكم گرسنه خانواده پرجمعيت خود ندارد.
     تفاوت اينجاست كه آقاي كارگردان مولف اين غم جانفرسا را هم هجو كرده و در نگاه اول بيننده را مي خنداند. اما بيشتر كه به اوضاع فكر مي كني مي بيني خنده اي بر دردي به ظاهر بي درمان است. بيخود نبود كه ايشان در نشست نقد و بررسي گفته بودند اين فيلم را بايد دو بار ديد. يك بار براي خنديدن و بار دوم براي فكر كردن.

    دكتر كريمي در نشست نقد و بررسي فيلم گفته بود كه «ايران برگر» نيمه هجو «در چشم باد» است. اما نسلي كه بدون شناخت تاريخ خود و بدون حافظه تاريخي به اين فيلم نگاه مي كند حداكثر تحليلي كه مي تواند ارايه دهد مقايسه اشارات فيلم با يك دهه گذشته است، غافل از اينكه حدود ١٠٠ سال از انقلاب مشروطه مي گذرد و نسل ها يكي پس از ديگري با اين كج فهمي از حق انتخاب شدن و انتخاب كردن، ترجمه هاي ناقص و نيم بند ايدئولوژي ها و عقايد فرنگي، دست به گريبان بوده و هستند. آري «ايران برگر» حكايت يك قرن گذشته ما است، نه يك دهه./ اعتماد