هایدگر

فلسفه غرب(2): نگاهی به زندگی و آراء «مارتین هایدگر»

«مارتين هايدگر»؛ فیلسوف یا فاشیست؟

 

حميدرضا اميدي‎سرور

 «هایدگر یک فیلسوف کبیر، نازی و منافق اروپایی قرن بیست بود، یعنی مغزی بزرگ ولی آدمی بی‎شخصیت!» اين را ريچارد رورتي گفته است، فيلسوف پراگماتيست امريكايي، از اين اظهار نظرها درباره هايدگر در طول سال‎هاي حيات و يا پس از مرگش بسيار فراوان است. يكي او را چون فاوست خوانده كه يك دستش به سوی شيطان و دست ديگرش به سوی خداست. ديگري او را در مرگ هوسرل مقصر مي‎داند و آن یکی عقیده دارد به‎دليل كارهاي شرم‎آوري كه هايدگر در زندگي بدان دست زده، نبايد حتي نام او را بر زبان آورد! اما با اين حال همه هم متفق‎القول او را يكي از بزرگترين متفكران طول تاريخ مي‎دانند. در طول تاريخ كمتر فيلسوفي تا اين اندازه تحت‎الشعاع مسايل حاشيه‎اي زندگي‎اش (خارج از حوزه فلسفه)، قرار گرفته و از اين بابت هم انگ بدنامي را بر پيشاني خود تحمل کرده است و در نهایت به‎دلیل رفتار سیاسی‎اش فحش و فضيحت نوش‎جان کرده به‎دلیل عمق و وسعت اندیشه‎اش ستايش نثارش شده باشد. اما هايدگر تقريبا در تمام طول زندگي با اين شرایط روبه‎رو بود، شايد خودش هم تا حدودي به اين مسئله دامن زد، چراکه اگرچه همکاری با نازی‎ها را به‎عنوان حماقتی بزرگ در زندگی‎اش نام برد، اما جز دوسه‎بار آن‎هم به‎طور گذرا اشاره‎ای بدان نکرد. اما به هرحال اين‎ها مانع از آن نبوده كه جايگاهي رفيع براي خود در ميان فيلسوفان دست و پا نكرده باشد، حتي اگر بدنام‎ترين متفكران بزرگ باشد.

با اين اوصاف آيا مي‎توان گفت كه هایدگر فاشیست بود و يا همكاری او با نازی‌ها البته جلوه‎اي از تفكرات فاشیستی او محسوب می‌شود و حامیانش و كساني كه از آراي او تأثير گرفته‎اند نيز به همين فاشيسم گرفتار مي‎آيند. حقيقت اين است فلسفه هايدگر داراي اين ويژگي است كه مخاطب را يا از خود گریزان مي‎كند و يا اگر مجذوب كرده و به‎طوری که به‎راحتي هم قدرت جدايي و دل كندن از اين تفكر را ندارد، خواننده آثار او جزو هر گروه كه باشد در رويارويي با فلسفه هايدگر با يك متفكر بسيار عميق و بزرگ مواجه مي‎شود كه سؤالات بسيار جذاب و تكان‌دهنده‎اي را در عالم فلسفه برایش مطرح مي‌كند.

پرداختن به هايدگر در تمام اين دوران همواره با اين پارادوكس‎های بزرگ همراه بوده است، برخي بر اين عقيده‎اند كه ميان نظر و عمل فيلسوف بايد فاصله‎گذاری کرد و همکاری با نازیسم را خطايی انساني مي‎دانند كه هر فردي دچارش مي‎تواند بشود، همچنان كه هگل به هنگام فتوحات ناپلئون جملاتي بسيار ستايش‎آميز درباره او گفته است. اما از ديگر سو، بايد به دامنه اعمال هايدگر توجه کرد که از محدوده يك خطاي فردي كوچك مي‎گذرد و ابعاد بزرگي هم پيدا مي‎كند. از طرفي اين نكته نيز دور از حقیقت نیست كه عمل هر فرد از نظرش سرچشمه مي‎گيرد مخصوصا اگر فیلسوفی باشد در قد و قامت هایدگر از اين منظر شايد چندان هم نادرست نباشد كه گزينش و عمل سياسي هايدگر در همكاري با حزب نازي و پافشاري بر آن در زمينه‎هاي مختلف را برخي ناشي از روش و منشي مي‎دانند كه ريشه در تفكر فلسفي او و پيامدهايش در آن دوره خاص دارد. دوره‎اي كه او بنيان‎هاي فلسفه‎اش را اندكي پيش از آن در كتاب «هستي و زمان» پي‎ريزي كرده بود و از اين منظر شايد نتوان اين مسئله را به يك دوره خاص نسبت داد و عقيده داشت كه ديد‎گاه‎ها و آراي فلسفي او در سال‎هاي پس از جنگ تغيير كرده باشد. پس بايد اين نظر را پذيرفت كه اگر ارتباطي بين تفكر هايدگر و نازيسم وجود داشته باشد، شامل تمام دوره فكري هايدگر مي‌شود. اگر هم نباشد شامل هيچ‌يك از دوره‌هاي تفكر هايدگر نمي‌شود. چراكه تفكر هايدگر با وجود پاره‎اي تـحولات كه بعدها پيدا كرد، داراي يك خط محوري و متداوم و وحدت‌بخش است كه از آغاز تا پايان بر كليت آن حاكم است، خاصه آن‎كه هايدگر در باب تفكر بسيار منتظم به روش و اصول است. اگر عمل سياسي هايدگر نبود به دشواري مي‌شد، آن‌طور كه تئودور آدورنو در كتاب معروفش با عنوان اصطلاح اصالت مطرح كرده، تفكر هايدگر را تفكري فاشيستي بدانيم. برعكس حتي از منظري مي‌توانيم تفكر هايدگر را به نوعی در جهت آزادی نیز به‎حساب آورد.

بنابراين نزديك شدن و برداشت و دريافت از آراي هايدگر دقيقا بستگي روشني با چگونگي و نيت خواننده دارد، چه بسا كه گاه بتواند نتايج كاملا متفاوتي را هم دربر داشته باشد، همچنان كه بسياري از فيلسوفان ديگر آثارشان با برداشت‎هاي متفاوت روبرو بوده است، نمونه بارز آن نيچه بودكه اتفاقا توسط خود ناز‎ي‎ها مورد سوء استفاده قرار گرفت. در مورد شخص هايدگر هم شايد قضيه چندان متفاوت نباشد و خود او را نيز به خطا بيندازد. همچنان كه متفكر بزرگي چون كارل ياسپرس درباره  هايدگر گفته‌ كه عمل و نظر متفكر را نمي‌توان جدا از هم دانست و چه بسا بايد ريشه‌هاي اعمال هايدگر را در افكار و تفكر او جست‌وجو كرد، اين گفته كسي است چون ياسپرس كه لااقل در زماني خدمت بزرگي در حق هايدگر كرده است، چراكه پس از جنگ وقتي همکاری‎های هایدگر با نازی‎ها مطرح شد، پادرمیانی کارل یاسپرس که مانع از زندانی شدن او شد. اين در حالي است كه خود او زماني كه در مقام رياست دانشگاه فرايبورگ و يكي از اعضاي بلند پايه حزب نازي، قدرت آن را داشت با ياسپرس همراهي و به او كمك كند، بي‎توجهي كرده و با او كه همسري يهودي داشت، قطع رابطه كرد و ياسپرس هم به ليست كساني كه به اين گناه از كار اخراج شدند، پيوست.

مارتین هایدگر در 26 سپتامبر سال 1889 در روستایی کوچک در کوهستان آلپ (جنوب غربی آلمان)، با مردماني كاتوليك متولد شد. روستایی که دلبستگي بسياري به آن داشت و در نهایت نیز خواست كه همان‎جا به خاک سپرده شود. فضای کاتولیکی این روستا تأثیری بسیاری بر هایدگر گذاشت که رد آن را در همه عمر او مي‎توان ديد. در همان‎جا به دبستان و سپس دبیرستان خاص یسوعیان رفت، به خواست والدینش قرار بود کشیش شود و از 17 سالگی تا بیست سالگی هم در فرایبورگ در این جهت آموزش دید، اما به تدریج از نظام کلیسایی تحت تأثیر مطالعاتش در پروتستانتیسم برید. نقد عقل محض کانت تأثير بسيار بر او گذاشت و پس از درك استدلال‌های کانت با او هم رأي شد که براي وجود خدا هیچ‎یک از برهان‎هاي گفته شده متقن نیست. پس رفتن به دانشگاه را برگزيد، علوم طبیعی و فلسفه خواند و به تدريج آدمی شد بدون هیچ ایمان دینی مشخص. خودش گفته است من شخصی هستم «بی خدا» البته مي افزايد، بی‌خدایی من به خدا نزدیکتراست تا خدا‌پرستی فلسفی، گويي که این اعتقاد متأثر از کانت بود که عقيده داشت کسی از راه دلایل یا براهین عقلی به خدا نخواهد رسيد. از سوي ديگراو تحت تأثیر هوسرل بر این رأي بود که تفکر و پرسش فلسفی نمی‌تواند با اندیشه مذهبی همراه شود و فیسلوف راستین باید فاصله خود را با اندیشه الهیاتی-مذهبی حفظ کند. البته پيداست كه هايدگر به هيچ وجه خود را بي‎خدا به معناي رايجش نمي‎داند. چه‎بسا كه وقتي ژان پل سارتر از خودش و هايدگر به‎عنوان فيلسوفان اصالت وجودي ملحد، ياد مي‎كند، اين نظر با واكنش منفي هایدگر روبه‎رو مي‎شود. هایدگر به کلیسا نمی‌رفت و تا پایان عمر هم معلوم نبود به کدام آیین مسیحی اعتقاد دارد. آشکارا از هر بحث دینی طرفه می‌رفت.

هایدگر در فاصله سال‎های 1909 تا 1913 در دانشکده الهیات دانشگاه فرایبورگ تحصیل کرد و در شاخه‌های گوناگون فرهنگ کلاسیک از جمله زبان‌های یونانی و لاتین آموزش دید. او در همین سال‎ها تحت تأثیر استادش کارل بریگ، اندیشه‌هایش در باب دین را سمت و سویی رادیکال بخشید و از طرف دیگر در همین دوران، آشنایی‌اش با فلسفه اشلایرماخر نيز در تغییر ديدگاه‎هاي او راجع به مذهب بسيار مؤثر بود. پس از سال 1913 با ادموند هوسرل و فلسفه‎اش آشنا شد كه تأثير بسيار به‎ويژه در شكل‎گيري پايه‎هاي اصلی تفکرش گذاشت. به اين ترتيب در فاصله 1913 تا 1916 با الهام از آراء و کتاب «پژوهش‎های منطقی» هوسرل به تدریج به‎سوي درك مفهوم «هستی» متمايل شد و همچنین مفهوم به دیده مرکزی فلسفه او بدل شد.

مطالعات پيشين هایدگر در منطق كمك شايان توجهي در درک معنای هستی و فلسفی کردن منطق بود و آن را ملزم به درنظر گرفتن رابطه‎اش با مسئله هستي مي‎دانست.

هایدگر در این دوره با دورشدن از انديشه ديني، به‎تدریج نقد چالش برانگيز خود از سنت متافیزیک را ارايه كرد و با استفاده از راهی که اندیشمندانی چون کیرکگور، پاسکال، مارتین لوتر، هوسرل و… پيش روي او گذارده بودند متافیزیک غربی دگرگون كند، سنتي كه به‎عقيده  او توان اندیشه و درك هستی را نداشت، چرا كه روي كرد سوژه‎محور فلسفه مدرن و دور افتادن از درك ماهيت هستي، راه به حقیقت نمي‎برد.

هایدگر از 1916 در محضر هوسرل به شاگردي پرداخت و در اوايل سال 1919، به‎عنوان دستيار استادش مشغول به‎كار شد. هوسرل نيز در حمايت از او، مقدمات تصاحب كرسي فلسفه دانشگاه فرايبورگرا برايش فراهم كردتا پس از بازنشستگي خود، جانشينش باشد.  اين اتفاق در سال 1928، محقق شد. اما تقدير آن بود كه روي كارآمدن هيتلر در آلمان، رابطه استاد و شاگرد را دگرگون كند، اندك زماني بعد از آن‎كه هایدگر ریاست دانشگاه فرايبورگ در سال 1933 را پذيرفت، مقامات دولت نازي به تمامي كاركنان يهودي دولت از جمله اساتيد وقت و بازنشسته دانشگاه فرايبورگ، بدگمان شدند و بنا به دستور، تمامي اساتيد يهودي از دانشگاه‎هاي آلمان اخراج گرديدند. ادموند هوسرل هم با وجود اين‎كه قبلا به مسيحيت گرويده بود، شامل اين قانون قرارشد و با اين كه هايدگر ریيس دانشگاه فرايبورگ بود در برابر لغو امتيازات دانشگاهي استاد سابق خود، عكس‎العمل خاصي نشان نداد و حتي روايت است كه طبق دستور او از ورود هوسرل به داخل دانشگاه هم جلوگيري شد.

پس از اين ماجرا، هايدگر تماس با هوسرل با يكديگرقطع شد. پس از فوت هوسرل در سال 1938، هايدگر حتي در مراسم تدفين او نيز شركت نكرد. او که مهم‎ترین کتاب خود تا آن زمان «هستی و زمان» (1927) به هوسرل تقدیم کرده بود. در سال 1941 تحت فشار ناشر آثارش، پذيرفت تا عبارت تقديم كتاب به هوسرل را از اين كتاب حذف نمايد.

عملكرد هايدگر در قبال هوسرل، بعدها تبعات فراواني را به‎دنبال داشت. كارل پوپر اعلام نمود: «من از فلاسفه تمامی كشورها مي‎خواهم كه به اتفاق و ديگر هرگز نامی از هايدگر نبرند و حتی با فيلسوفاني كه از هايدگر دفاع مي‎كنند، نيز گفت‎وگو نکنند. اين يك شيطان بود و حتی در قبال استاد محبوب خود، همانند يك شيطان عمل نمود و از سوي ديگر نفوذ اهريمنانه‎اي نيز در آلمان دارد.»

هانا آرنت نيز كه شاگرد و معشوق هايدگر بود، ادعا كرد كه رفتار ناجوانمردانه هايدگر، مرگ هوسرل را سرعت داده و جلو انداخت. آرنت تا آنجا پيش رفت كه هايدگر را يك قاتل بالقوه ناميد؛ البته وي بعدها اين اتهام خود را پس گرفت.

هایدگر در 1917 با «الفرید پتری» كه از شاگردانش بود، ازدواج کرد. در 1918 به خدمت سربازی رفت اما به‎دلیل بیماری به خط مقدم اعزام نشد. در 1925 يكي از اتفاقات مهم زندگي خصوصي‌اش رقم خورد. آشنايي با هانا آرنت یکی از  شاگردان برجسته ومستعد خود كه بعد ها به یکی از معروف‌ترین فلاسفه بدل شد. رابطه‌ای شكل عاشقانه اي و شورانگيز به خود گرفت و تا سال 1930 ادامه یافت و فرازها و نشیب‌های بسیاری را از سر گذراند. وقتي هانا آرنت و مارتین هایدگر برای اولین‎بار یکدیگر را ملاقات کردند، سال 1924بود و در این هنگام آرنت یک دختر یهودی هجده ساله بود که وارد دانشگاه فرایبورگ شده بود و در کلاسهای درس فلسفه هایدگر شرکت می‌کرد.

مهمترین کتاب هایدگر یعنی «هستی زمان» در همين دوران يعني سال 1927 منتشر شد. کتابی که در ابتدا قرار بود ادامه داشته باشد، اما مابقی هیچ‎گاه نوشته نشد، هرچند برخی از مضامین آن در برخی آثار بعدي هایدگر ديده مي‎شود. انتشار هستی و زمان شهرتی فراگير برای هایدگر به ارمغان آورد و او را به سرعت در جايگاه بزرگترین فیلسوف زنده آلمان نشاند. اين کتاب مهمترین اثر هایدگر و دربرگیرنده عصاره اندیشه‌های دوران نخست فکری او به شمار می‌رود، اما انديشه محوري این کتاب در ادامه آثار فکری هایدگر نيز قابل مشاهده است و حتي اندیشه متأخر او بدون عنايت و درك این کتاب قابل دريافت نیست، نثر بسیار پیچیده و دشوار کتاب، از عوامل بدفهمی‌ها و تفاسير گوناگونو گاه متناقضي از آن شده است.

در هستي و زمان است كه «دازاین» به عنوان يكي ازمفاهيم كليدي در کل فلسفه هایدگر، مطرح شده است.  این واژه به معنای «آن‎جا بودن»، مفهومی است که هایدگر بر پايه آن درك خود از هستی، بودن هستی در جهان و نقد خود از فلسفه سنتی را به‎واسطه آن بیان می‌کند و مراد هایدگر از این واژه، هستی انسان است، اما نه در شکل سوژه محورانه و اومانیستی آن.

آسمان سياست آلمان ظاهر مي‎شود و بدترين دوران زندگي هايدگر متاثر ار آن رقم ميخورد كه برايش بدنامي تراژيكي به همراه مي آورد. با به قدرت رسیدن حزب ناسیونال سوسیالیسم در سال 1933 و دیکتاتوری هیتلر آغاز شد. هايدگر كه در ماه مه همان سال به رياست دانشگاه فرایبورگ منصوب شده بود، به عضویت این حزب در آمد و یک نازی شد.

او هیچ‎گاه از عضویت از حزب نازی استعفا نداد و تا سال 1945 که آن حزب به‎دنبال شکست آلمان در جنگ منحل شد، همچنان عضو حزب بود. او در آن روز گار با لباس خاص نازی‎ها در دانشگاه حاضر می‎شد، نشان هیتلر بر سینه می‎زد و بر بازوی خود علامت صلیب شکسته می‎آویخت! همواره از اصل اطاعت مطلق و بی‎چون و چرا از پیشوا دفاع می‎کرد.

هايدگر چنان به هیتلر اعتقاد داشت که وقتی ياسپرس كه به او گفت، چگونه مرد بي‌فرهنگي چون هيتلر مي‎تواند آلمان را اداره كند، در جواب گفت: «فرهنگ و تربيت مهم نيست، به دست‌هاي جذابش نگاه كن!»

با این حال به مارتين هايدگر نمي‌توان صفت يك ليدر در حزب نازي را داد. ماجراي سياسي مارتين هايدگر، ماجراي بسيار دردناكي است که شاید ناشی از شرایط خاص آن دوران بود که باعث همکاری بسیاری از اساتید با نازی‎ها شد، هرچند که هایدگر در این زمینه قدری افراط کرد. مواضع سیاسی او و آن اعمال که به‌خصوص در 11 ماه رياستش بر دانشگاه فرایبورگ صورت گرفت، همچون نپذيرفتن رساله‌هاي دانشجويان يهودي، سكوت در برابر مراسم كتاب‌سوزان كه مقابل در اصلي دانشگاه فرايبورگ صورت گرفت، قطع ارتباط با ادموند هوسرل و كارل ياسپرس به‎خاطر اين‎كه هوسرل تبار يهودي و ياسپرس همسر يهودي داشت و… برای هایدگر عواقب زیادی به‎دنبال داشت. در نامه‌هايي كه هايدگر به مقامات نازي در اين زمان مي‌نويسد سعي مي‌كند مخالفت خود را با بازگشت يهوديان به جامعه و قدرت ابراز كند. حال اين کار از سر اعتقاد او بوده و يا برای جلب توجه، نکته‎ای قابل بررسی است. در 11 ماه رياست دانشگاهي هايدگر چيزي جز ننگ و اعمالي كه براي دنياي فلسفه شرم‌آور است نمي‌بينيم. خود هايدگر در مصاحبهء معروفش با اشپيگل درصدد توجيه قضيه برآمده است. هایدگر ماهيت رژيم هيتلر اگر بر مردم عادي پنهان بود، اما براي فيلسوفي چون هايدگر نبايد پنهان می‎ماند. او حتی اداي ليدرهاي سياسي را درمي‌آورد و كمپي نمايشي در دانشگاه ساخته بود و خود نیز در  نقش ليدر را ظاهر شد و دانشجوياني را با لباس خاص حزب نازي هدايت و اداره مي‌كرد. اما با این وصف ارتباط دادن فلسفه هايدگر كه اصل و اساسش بر هستي‌شناسي استوار است با جرياني موسوم به فاشیسم و نازيسم ارتباطي است كه به‎آساني مقدور و ممكن نيست و مخاطب آثارش را می‎تواند به گمراهي سوق ‌دهد.

در هر حال هایدگر در سال 1943 از ریاست دانشگاه فرایبورگ استعفا داد، استعفایی که به‎زعم خودش در اعتراض به سیاست‌های نازی‌ها انجام یافته بود، با این حال او تا سال 1945 و سقوط رژیم هیتلر همچنان عضو حزب ناسیونال سوسیالیسم باقی ماند.

پس از جنگ هایدگر یک نازی تمام عیار معرفی شد. به‎دلیل دخالت کارل یاسپرس که در کمیته تحقیق نیروهای متفقین دارای احترام بود و با توجه به شهرت هایدگر در خارج از مرزهای آلمان، وی را زندانی نکردند. ولي توسط «کمیته ضدنازی پاک‎سازی» از تدریس منع شد و تا سال 1951 که دوباره اجازه تدریس در دانشگاه را یافت، خانه‌نشین بود.

اما آن‎چه بیش از همه باعث حیرت شد سکوت هایدگر در برابر اشتباهات سیاسی گذشته‎اش یا چنان‎چه که خود مي گويد «بزرگترین حماقت زندگی‎اش» است. وی جز دو یا سه‎بار آن‎هم به اجمال حاضر نشد در باره گذشته‎اش سخنی به میان آورد و در مجموع با سرسختی خاموش ماند.

اما به دور از رفتار سیاسی و در حوزه زندگی شخصی هایدگر آدم ساده‌ای بود که همواره خلق و خوی روستایی خود را حفظ کرد. مردی بود خوش‎مشرب، مهربان، مهمان‎نواز، کم‎حرف، بسیار مؤدب که عاشق پیاده‌روی و کوهنوردی بود. به گفته روستاییان، هیچ‎کس بهتر از او با کوه‌ها و جنگل‌های آن منطقه آشنا نبود. همواره دانشجویانش به گردش در کوه پایه‌ها می‌برد و با آنان رابطه‎ای نزدیک و رفتاری دوستانه داشت. ورزش‎های اسکی و قایق‎رانی را بسیار دوست داشت و در آن‎ها ماهر بود، همچنین بسیار دلباخته فوتبال بود.

کارنامه فکری هایدگر را معمولا به دو دوره متقدم و متأخر و گاهی نیز به سه دوره که شامل دوران «دگرگونی» و «گشت» مابین دوره متقدم و متأخر تفکر او می‌شود، تقسیم می‌کنند. اندیشه هایدگر به مرور بعد از «هستی و زمان» دچار تغییراتی شد تغییراتی که کمترین بقایای تفکر سوژه‎محورانه در تفکر هایدگر را از بین برد.

اویکی ازمهمترین فیلسوفان قرن بیست بود که روی جریانات فلسفی دیگر مانند: پدیدار‎شناسی، تفسیر، وجودشناسی، مارکسیسم، ساختارگرایی و پسامدرن، از خود تأثیر به‎جا گذاشته است.

غیر از کوشش‎های هستی‎شناسی، مقوله موردنظر دیگر او حقیقت‎شناسی بود. منتقدین چپ، هایدگر راپایه‎گذار اگزیستانسیالیسم امریالیستی و یکی از نظریه‎پردازان جاده صاف‎کن فاشیسم نام نهادند!، آن‎ها هستی‎شناسی هایدگر را متهم می‎کنند که برپایه تصمیم برای مرگ و ارده برای به‎قدرت رسیدن، تئوریزه شده بود. هایدگر می‎گفت که اومانیسم معمولا نوعی متافیزیک و متافیزیک یعنی رو برتافتن از هستی است. هایدگر معتقد بود که فلسفه نمی‎تواند تأثیرمستقیمی روی شرایط فعلی جهان داشته باشد و فقط یک خدا می‎تواند بشر را نجات دهد!. چون هایدگر پرسش‎هایی ماورای وجود یک خدا طرح می‎نماید، گروه‎هایی او را آته‎ایست نیز نامیده‎اند.

او هلدرلین، شاعر آلمانی را شاعر شاعران می‎رفت و در جوانی به‎لحاظ ادبی از داستایوسکی، نیچه و کیرکگارد بسیار تأثیر گرفته بود. ولی بعدها خود را با شاعرانی مانند: تراکل، گئورکه و ریلکه نیز بسیار مورد توجه او بوده‎اند. هایدگر، آغاز تفکر اروپایی پیرامون زبان را در هراکلیت و هلدرلین می‎دید. وی خلاف عقل‎گرایی کانت نشان داد که فلسفه نمی‎تواند راه مطمئنی برای علم باشد. ازجمله متفکران تحت تأثیر هایدگر ازجریانات مختلف فلسفی می‎توان از گادامر، سارتر، یاسپرز، لوکاچ، مارکوزه، دریدا، فوکو و لیوتار نام برد. برای هایدگر اهمیت مارکسیسم درتمایل آن به تاریخ بود با این حال او ماتریالیسم را صورتی متافیزیک می‎دانست!. او چون تفکر را نوعی عمل می‎دانست، از فعالیت و مبارزات سیاسی سارتر و مارکس فاصله گرفت. گفته می‎شود که راه هایدگر در فلسفه همیشه با این خطر روبه‎رو است که انسان به گمراهی کشیده شود. درک پاره‎ای از آثار هایدگر به‎دلیل زبان پیچیده و مبهم و دشوارشان بسیارمشکل است. یاسپرز زبان هایدگر را فریب عمیق فکری نام نهاد و به نقل از یک دانشجو می‎نویسد که زبان هایدگر پیچیده است، چون او چیزی برای گفتن ندارد و چون حرفی برای گفتن ندارد، موضوعات جالبی را مطرح می‎نماید!

در نیمه دوم قرن گذشته، بعد از پایان جنگ جهانی دوم، هایدگر کوشید تا هواداری موقت خود از فاشیسم را به فراموشی بسپارد، از سکوی پرتابی در کشور همسایه (فرانسه)، برای معروفیت جهانی خود استفاده کند و سوم این‎که توجه خوانندگان سارتر را به آثار خود جلب نماید.

اما این‎ها از شأن و عظمت فلسفی هایدگر هیچ نمی‎کاهد. دو سخن اصلی روزگار ما (پسامدرن و هرمنوتیک) از زیرسایه‎های هایدگر رها ناشدنی‎اند. هابرماس این مخالف سرسخت هایدگر «هستی و زمان را بزرگترین چرخش فلسفه آلمان پس از هگل» نامیده است. ژاک دریدا در اوایل کار فکری‎اش تردید داشت چیزی را بتواند بگوید که پیش‎تر هایدگر به آن نیندیشیده باشد، هانا آرنت فلسفه هایدگر را از آن هزاره‎ها خوانده بود و پی‎یر بوردیو در فلسفه هایدگر را نخستین عشق خود معرفی کرده است. میشل فوکو پیش از مرگ نابه‎هنگام‎اش اعلام کرد که خوانش آثار هایدگر خط اصلی فکر او را ساخته است و لودویک ویتگنشتاین (دیگر بزرگ سخن فلسفی سده بیستم) می‎گفت که به‎سادگی دازاین هایدگر را می‎فهمد و از مشابهت فکری خود و هایدگر سخن گفته بود.

مهمترین آثار هایدگر پس از جنگ جهانی تا پایان عمر بدین شرح است: «پرسش هستی» (1955)، «این فلسفه چیست؟» (1956) «اصل علت» (1957) ، «وارستگی» (1959)، «در راه زبان» (1959)، درباره ذات و مفهوم phusis در اندیشه ارسطو (1958)، مسائل بنیادین پديدارشناسی (1962)، زمان و هستی (1969)، نیچه (1961) کوره راه‌ها (1950)، شلینگ: در باب ذات آزادی بشر (1971)، شیء چیست؟ (1962)و … مارتین هایدگر در 26 ماه مه سال 1976 در سن 87 سالگی در گذشت.