اشتراک گذاری
گفتگو با داوود آتش‌بيك نویسنده خودزنی
نویسنده همواره خود را می‌نویسد
حميد بابايي
داوود آتش‌بيك را بسياري از فعاليت‌هاي مطبوعاتي‌اش مي‌شناسند. او كارش را به عنوان منتقدي جدي در ادبيات ايران از سال 88 آغاز كرد و در اين مدت يادداشت‌ها و نقد‌هاي فراواني را به چاپ رسانيد. مجموعه داستان اول او «خودزني» با استقبال خوبي از سوي منتقدان و مخاطبان ادبيات مواجه شد. اين كتاب به تازگي از سوي نشر «چشمه» منتشر شده است. آنچه مي‌خوانيد گفت‌وگوي كوتاهي است با او در رابطه با فعاليت‌ها و همچنين نگاهش در عرصه نقد و ادبيات، و البته مجموعه داستان «خودزني»اش.
قبل از پرداختن به مجموعه داستان خودزني، كمي درباره فعاليت‌تان به عنوان منتقد در مطبوعات صحبت كنيد. بسياري شما را به اين عنوان مي‌شناختند. چطور شد كه از نقد وارد فضاي داستان‌نويسي شديد؟
نخستين نقد‌ها و يادداشت‌هاي ادبي من در سال 88 منتشر شد. تصور شخصي من اين بود كه نويسنده در ابتدا بايد يك منتقد ادبي درست و حسابي باشد. حالا اينكه چطور و چرا به اين نتيجه رسيده بودم مفصل است. الان ديگر كمتر به اين مطلب معتقدم. ولي آن‌وقت‌ها فكر مي‌كردم كه نويسنده قبل از آنكه دست به قلم ببرد و داستان بنويسد بايد شناخت جامع و دقيقي نسبت به ادبيات داستاني داشته باشد و البته به نقد ادبي هم مسلط باشد. براي همين آن سال‌ها سعي مي‌كردم بيشتر از اينكه داستان بنويسم، منتقد ادبي باشم و بخش مهمي از مطالعات من هم در همين زمينه نقد ادبي بود.
بسياري از منتقدان زماني كه وارد فضاي داستان‌نويسي مي‌شوند اغلب داستان‌هاي تكنيكي فاقد هيجان و روح مي‌نويسند. درباره مجموعه شما گويا چنين وضعيتي وجود ندارد. بين اين دو رويكرد ذهني چگونه توانستيد تعادل ايجاد كنيد؟
مي‌گويند قواعد و اصول داستان‌نويسي را خوب ياد بگير و وقت نوشتن همه آنها را فراموش كن. من هم سعي‌ام همين بوده هميشه. اينكه وقت نوشتن داستان‌ها فقط و فقط به ايده‌ها فكر كنم و بخش نويسند ه ذهنم را فعال نگه دارم. وقت نوشتن، در كلمه‌ها و داستان‌هاي ذهنم غرق مي‌شوم. ولي قبل از شروع بازنويسي سعي مي‌كنم از متن فاصله بگيرم و منتقد خودم باشم. اين تنها زماني است كه تمام تلاشم را مي‌كنم تا از آموخته‌ها و خوانده‌هايم كمك بگيرم.
در قدم اول ايده كلي مجموعه چگونه به ذهنتان رسيد؟ چون مشخص است با مجموعه داستاني يكدستی طرف هستيم.
مدت‌ها بود كه مي‌دانستم مي‌خواهم در رابطه با خشونت و شرارت بنويسم. ايده‌هاي زيادي هم در رابطه با آن داشتم و بيشتر مطالعاتم در همين زمينه بود. ولي نمي‌دانستم چيزي كه قرار است بنويسم، رمان است يا داستان كوتاه يا… براي من همه‌چيز از داستان اول اين مجموعه، يعني جوي خون شروع شد. بلافاصله احساس كردم اين همان چيزي است كه مدت‌ها دنبالش بودم؛ مجموعه داستاني با محوريت خشونتی كه در حال گسترش است.
چرا خشونت؟ چرا ايده اصلي داستان‌ها خشونت است؟
چرايي انتخاب يك ايده يا موضوع به نگاه نويسنده به ادبيات داستاني باز مي‌گردد و همين نگاه، مسير ادبي او را مشخص مي‌كند. نويسنده‌اي كه معتقد است هنر صرفا وسيله‌اي است براي سرگرمي، حتما نوشته‌هايش تفاوت ماهوي دارد با كسي كه به تعهد و رسالت هنرمند باور دارد. پاسخ هر نويسنده به اين پرسش كه چرا مي‌نويسد و چه انتظاري از خودش و ادبيات داستاني دارد در انتخاب ايده‌ها و موضوع‌هاي داستان‌هايش بسيار تعيين‌كننده خواهد بود. از نظر من ادبيات داستاني نمي‌تواند نسبت به بستر اجتماع و تاريخي كه در آن شكل مي‌گيرد بي‌اعتنا باشد. نويسنده از دل تاريخ و اجتماعي مشخص بيرون آمده و مي‌نويسد تا زيست خود و پيرامونش را به پرسش بگيرد و در رابطه با آن طرح مساله كند. نويسنده‌اي كه پيوندهاي ناگزيرش را با تاريخ ناديده مي‌گيرد دارد در خلأ داستان مي‌نويسد و نتيجه‌اش چيزي مي‌شود كه از آن با عنوان داستان‌هاي گلخانه‌اي يا ادبيات پاستوريزه ياد مي‌شود. البته اين به معناي نوشتن داستان تاريخي يا سياسي نيست. كما اينكه خودزني هم نه تاريخي است و نه سياسي. بلكه ديدن پرسش‌ها و مساله‌ها و پيوندهاست. متاسفانه خشونت يكي از نخستين و مهم‌ترين پرسش‌هايي است كه به نظر من در حال حاضر بايد مطرح شود.
حرفه شما به عنوان يك پزشك در اين متن‌ها چطور بازتوليد شده است؟
بعضي‌ها معتقدند نويسنده همواره خودش را مي‌نويسد. در اين مجموعه هم من از بخش‌هايي از وجود خودم براي خلق بعضي از آدم‌ها و موقعيت‌ها كمك گرفته‌ام. حرفه من به عنوان دكتر داروساز فقط در داستان كوتاه سوءظن حضور مستقيم و مشخص داشته است. در باقي داستان‌ها اين حضور كمرنگ‌تر بوده، ولي بوده. مثلا در پرداخت به جزئيات خشونت و جسم انسان، از تجربه‌ها و ديده‌هايم در بيمارستان كمك گرفتم.
برگرديم به مفهوم خشونت در داستان‌ها. همانطور كه خودت در ابتداي مجموعه اشاره كرده‌اي، خشونت و شرارت در اين داستان‌ها، بازتوليد انديشه متفكراني مانند باتاي بوده است. چطور خودتان را مهار كرديد تا انديشه فلسفي چنين متفكراني توي داستان‌هايتان سنگيني نكند؟
نمي‌خواستم انديشه متفكراني مثل باتاي را در اين داستان‌ها بازتوليد كنم. سعي كردم داستان خودم را بنويسم. خيلي‌ها در رابطه با خشونت نوشته‌اند و من هم انكار نمي‌كنم كه اغلبشان را خوانده‌ام و گاه تحت تاثير قرار گرفته‌ام. ولي در نهايت سعي كردم نگاه شخصي خودم را به خشونت داشته باشم. به هر حال باتاي، آرنت، سارتر، فوكو و تمام كساني كه در غرب در رابطه با خشونت نوشته‌اند، درگير بحران‌هاي فكري و اخلاقي دهه 50 و 60 ميلادي بوده‌اند كه شايد خيلي به وضعيتي كه ما درگيرش هستيم ربطي نداشته باشد.
داوود آتش‌بيكي كه من مي‌شناسم آدمي دوست داشتني و تا حدودي خوش‌رو است. اما وقتي داستان‌ها را خواندم واقعا جا خوردم؛ اينكه اين مقدار از خشونت چقدر از فرديت شما دور است. تجربه فردي‌تان چقدر در شكل‌گيري متن‌ها تاثير داشت؟ چون انگار تا حدودي از درونياتتان دور است.
اين حرف را خيلي‌ها بعد از خواندن داستان‌ها به من زده‌اند. اينكه ظاهرت به داستان‌ها نمي‌خورد. به هر حال، خیلی از انسان‌ها از همان بدو تولد تا آخرين روزهاي زندگي ممکن است خشونت و بي‌رحمي را با پوست و گوشت و استخوان لمس کنند و خيلي ربطي به اين قضيه ندارد كه درون من چه خبر است. من فارغ از فرديتم، چه آدم آرامي باشم، چه آدم پرخاشگري، مجبورم به مدرسه بروم و آنجا شاهد رفتار تند و خشن برخی معلم‌ها با دانش‌آموز‌ها باشم. بعد بايد برخلاف ميل دروني‌ام، و طبق خواست و ميل جامعه و خانواده رشته دانشگاهي‌ام را انتخاب كنم و در مسيري گام بردارم كه شايد برايم عذاب‌آور باشد. در ادامه پا در ميدان رقابت بازار بگذارم و بارها و بارها حريفاني را از دور خارج كنم يا گروهي من را حذف كنند. تازه اين بهترين حالت است. خشونت هر لحظه و به اشكال مختلف ممکن است در تمام عرصه‌هاي زندگي ما حضور داشته باشد. تجربه‌ها و مشاهده‌ها خيلي ربطي ندارد به خوبي يا بدي، آرامش يا شرارت درون شما.
به نظر مي‌رسد كه داستان‌ها متاثر از سينما هستند، برخي از تصاوير داستاني اين را به ذهن مي‌رساند كه گويي ايماژهاي رسانه‌اي روي نگارش متن‌ها تاثير داشته‌اند، چقدر اين نگاه را قبول داريد؟
تا حدي قبول دارم. من خيلي فيلم و سريال مي‌بينم. ممكن است ناخودآگاه يا خودآگاه در ساخت برخي فضاها و تصويرها از سينما كمك گرفته باشم. البته اين به خودي خود چيز بدي نيست. سينما و ادبيات همواره با هم در حال تعاملند و روي هم تاثير مي‌گذارند.
و در آخر؛ كار جديدتان داستان كوتاه است يا رمان؟ موضوعش قابل بيان است؟
در حال حاضر مشغول نوشتن يك رمان تاريخي هستم. داستانش برمي‌گردد به دهه 50 و آدم‌ها و حوادث مربوط به آن دوره تاريخي.
****
نقد کتاب خودزنی اثر داوود آتش بیک
آيا « شر» پيروز مي‌شود؟
رافعه رستمي
مجموعه داستان «خودزني»، نخستين مجموعه داستان كوتاه داوود آتش‌بيك، متشكل از شش داستان جوي خون، گوش، سالشمار زندگي رضا نقندري (1382- 1361)، خودزني، سوءظن و… و عشق است. مهم‌ترين نكته درباره اين مجموعه خط ارتباطي محكمي است كه سنگ بناي هر شش داستان روي آن نهاده شده است: خشونت. در روزگاري كه فيلم‌هاي اسلشر، ويدئو گيم‌هاي جنگي، فيلم‌هاي كوتاه خشونت‌بار در صفحه‌هاي مجازي و صفحه‌هاي حوادث روزنامه‌ها پرمخاطب‌ترين بخش‌هاي فرهنگي در ميان عامه مردم هستند شايد استفاده از چنين مضموني براي تاثير‌گذاري مستقيم بر ذهن مخاطب انتخاب شايسته‌اي باشد. مجموعه حاضر با استفاده از ساختاري متفاوت و گوناگوني داستان‌هايي كه بي‌شباهت به اتفاقات نوشته شده در صفحه حوادث روزنامه‌ها نيستند به نقد محيط اجتماعي، تاثيرات مخرب آن بر رفتار و اعمال انسان‌ها و خشونت موجود در جامعه مي‌پردازد. نويسنده در ابتداي كتاب با نقل جمله‌اي از ژرژ باتاي« ادبيات و شر جدايي‌ناپذيرند» رويكرد خود را نسبت به انتخاب اين مضمون نشان داده است. باتاي در مصاحبه‌اي درباره اين پرسش كه چرا به نظر او ادبيات و شر جدايي‌ناپذيرند مي‌گويد«… معتقدم خيلي زود آشكار مي‌شود كه ادبيات مجبوراست به تشويش بپردازد. و اينكه تشويش به خاطر چيزي ايجاد مي‌شود كه به راه خطا مي‌رود، چيزي كه بي‌شك به چيزي بسيار شرارت بار تبديل خواهد شد و وقتي خواننده را بر آن مي‌داريد كه آن را ببيند يا دستكم او را با امكان داستاني با پاياني شرارت بار، به لحاظ كاراكترهايي كه او را دلمشغول خود مي‌كنند، مواجه مي‌كنيد، خواننده در چنين موقعيت ناخوشايندي قرارمي‌گيرد و نتيجه‌اي كه حاصل مي‌شود ايجاد تنشي است كه ادبيات را از حالت ملالت‌بار آن درمي‌آورد.» خودزني از اين منظر نگاه بدبينانه نويسنده را نسبت به واقعيات جامعه‌اي خشن و روحيات حاكم بر محيط اجتماعي به نوعي رسالت ادبيات تبديل مي‌كند. نگاهي كه تلاش داشته است با پرداختن هرچه بيشتر به خشونت خواننده را در موقعيتي قرار بدهد كه نتواند به سادگي از كنار اين داستان‌ها بگذرد. از طرف ديگر دوري گزيدن از وجهه دروني خشونت و ايجاد هراس رواني، تبديل نكردن فضاي داستان‌ها به جهاني تمثيلي و نمادين و استفاده هرچه بيشتر از فضاسازي‌ها و جزئياتي كه به صورتي ناتوراليستي به امر خشونت مي‌پردازد زمختي و گزش روايت‌هاي داستان را دو چندان مي‌كند. «جوي خون»، نخستين داستان اين مجموعه و شايد كامل‌ترين و بهترينِ آنها روايت قتلي است كه در يك پاساژ اتفاق مي‌افتد و كسبه پاساژ هر كدام حدس و گمان‌هايشان را نسبت به چرايي قتل مورد نظر با هم در ميان مي‌گذارند. اين داستان با روايت قتلي ديوانه‌وار و ساختاري معماگونه تنش‌هاي حاصل از اين اتفاق را در بين مغازه‌داران به تصوير مي‌كشد. ترس و هراس ايجاد شده در اذهان كسبه با استفاده از عناصر ژانر معمايي و پيچيده‌شدن اتفاقي كه تا انتهاي داستان هم معلوم نمي‌شود به چه علت رخ داده است واقعه اصلي را تبديل به عنصري براي پرداخت ساز و كار اصلي متن مي‌كند: ايجاد هراس. وضعيتي كه با تصوير هيولايي بي‌چهره (فردي زمخت و گنده كه پتكي را بالاي سر مي‌چرخاند و همه‌چيز را متلاشي مي‌كند) شروع مي‌شود و پتك سنگينش بر سر تنها كتابفروش پاساژي فرود مي‌آيد كه مغازه‌‌كوچكش در ميان انواع و اقسام كالاهاي معروف تجاري راه را براي ايجاد هر شبهه‌اي باز مي‌كند؛ چرا يك كتابفروش؟ دشمني قاتل با كتابفروش بر سر چيست و چرا تنها عملي كه پس از قتل از او سر مي‌زند آوار كردن كتاب‌ها بر جنازه مقتول است؟ اين‌ها سوال‌‌هايي است كه در طول داستان به وجود مي‌آيد و پاسخ داده نمي‌شود و همين خلأ به جا مانده است كه هراس را به وجود مي‌آورد. هراسي كه انگار قرار نيست به انتها برسد چرا كه جوي خون در مكان ديگري هم راه افتاده است و قتل‌هاي زنجيره‌اي اين داستان بدون دستيابي به پاياني قاطع هشداري بر ادامه وضعيت خوفناك در كل مجموعه است. در داستان «گوش» جوان داستان در شبي باراني پيرمردي را كه معلوم نيست چرا وسط خيابان ايستاده است زير مي‌گيرد و در طول مسير براي رساندن او به بيمارستان درگير چيزهايي است كه با مرگ پيرمرد براي هميشه از دست‌شان خواهد داد. پسر با وجود اطلاعات داستاني به شكلي واضح در دو راهي خير و شر گير مي‌كند. او باغباني است كه نگراني‌اش براي گل‌ها از خانه بيرون كشيده‌اش، از طرفي نگران مادري‌است كه بهترين لحظات زندگي‌اش را بعد از مرگ پدر با او داشته است و دلتنگ صداي نامزدي كه اگر به او بگويد قاتل است براي هميشه از دستش مي‌دهد. همين مي‌شود كه با وجود زنده ماندن پيرمرد كه جوان گمان مي‌كرد مرده است تا سر حد مرگ بر سر پيرمرد مي‌كوبد اما گوشي كه از سر پيرمرد جدا شده بود گم مي‌شود و اين داستان نيز پايان قاطعي پيدا نمي‌كند. «سالشمار زندگي رضا نقندري» نيز ساختار بديعي دارد. خلاصه‌سازي زندگي رضا نقندري و بيرون كشيدن اتفاقات مهم زندگي او در خلال سال‌ها با بررسي محيط، توارث، خانواده و ويژگي‌هاي جسماني روند تبديل شدن او را از كودكي بي‌گناه به بزهكاري اجتماعي به خوبي در بستري ناتوراليستي نشان مي‌دهد اما همچون ديگر داستان‌هاي مجموعه اين پايان داستان نيست، داستان به دور از ذهن‌گرايي افراطي رويه ديگر اين روند را نيز نشان مي‌دهد. چرخه زندگي، تبديل خير به شر و شر به خير. چرخه‌اي كه مي‌تواند هميشه ادامه پيدا كند. در داستان خودزني نويسنده با كنار هم قرار دادن دو طبقه اجتماعي سرمايه‌دار و كارگر به نشان‌دادن شكل ديگري از خشونت مي‌پردازد. پيرمردي در باغي بزرگ خود را كشته است و كارگراني كه در آن باغ مشغول كار بر روي سازه‌اي ساختماني هستند تنها دغدغه‌شان از پس مرگ پيرمرد نگراني براي دريافت نكردن حقوقشان است. آنها براي رسيدن به خواسته‌شان بي‌توجه به بوي عفن و لاشه در حال گنديدن پيرمرد، مهندس جوان ساختمان را گروگان گرفته‌اند تا حقوقشان را دريافت كنند. فضاسازي خوب اين داستان و كنار هم قرار‌گيري بوي ماندگي داخل ساختمان و هواي سرد و برفي شبي زمستاني لايه‌هايي وهمناك و رازآلودي در داستان به وجود آورده است. در داستان سوءظن فردي بي‌هيچ علتي كه مشخص باشد، مورد سوء‌قصد واقع شده است. تاثير رواني اين اتفاق بر فرد مورد نظر تا جايي بوده است كه به همه اطرافيان خود شك مي‌برد و اين سوءظن او را دچار جنوني مي‌كند كه ترجيح مي‌دهد بميرد تا اينكه زنده بماند. اين داستان هرچند استفاده از خرده داستان‌هاي كليشه‌اي را براي پرداخت مضمون استفاده كرده است (سوءظن به همسر و خيال خيانت او با بهترين دوست مرد، دزدي يكي از كاركنان داروخانه و…) با اين وجود حركت داستان و ساختار آن هماهنگي خوبي با ديگر داستان‌هاي مجموعه دارد. خشونتي بي‌دليل بر جسم فرد او را دچار اضمحلال شخصيتي مي‌كند تا جايي‌كه چشم بر هرچه باز مي‌كند به جز شر و نكبت نمي‌بيند. اما داستان… و عشق روايت‌گر زندگي نقاشي است كه به علت سرعت سريع دستش در استفاده از قلم‌موي نقاشي! قصابي ماهر در يك سلاخ‌خانه شده است. داستان با استفاده از تعليق در بيان روايت، چگونگي تبديل شدن هنرمند را به يك قاتل، تحت سيطره زندگي‌اي كه اختيارش از دست او خارج شده است نشان مي‌دهد. در اين داستان هم نويسنده با استفاده از داستاني كليشه‌اي چون قتل همسر به علت فشارهاي ناشي از جريان زندگي به خشونت موجود در روابط خانوادگي پرداخته است. مجموعه داستان خودزني به دلايل مختلفي مجموعه‌اي خواندني و قابل تامل است. استفاده از مضمون در حال گسترش شر در زندگي انسان كه كمتر در ادبيات داستاني ايراني استفاده شده است، پرداخت خوب روايت با استفاده از جزئيات درخشان، فضاسازي در جهت القاي معنا، انتخاب زباني درست و نثري تميز و از همه مهم‌تر خط و ربط مفهومي داستان‌ها با يكديگر از ويژگي‌هاي مهم اين مجموعه است. به همين دلايل است كه فكر مي‌كنم مجموعه خودزني در انجام رسالتش موفق بوده است، اين داستان‌ها نشانگر نيمه شري است كه در حال احاطه دنياست و اين موجب زايش ترسي است كه از اين سوال به وجود مي‌آيد: آيا شر همان نيمه‌‌اي است كه پيروز مي‌شود؟