اسماعیل کاداره و زمستان سخت

اسماعیل کاداره و زمستان سخت

الهه صدر

در میان رمان‏نویسان نیمه‌ی دوّم قرن بیستم، اسماعیل‏ کاداره که در یکی از کشورهای کوچک اروپای شرقی،  [آلبانی‏]، پا به عرصه‌ی وجود گذاشته است چهره‏ای‏ مشخّص دارد. این تشخّص از آنجا ناشی می‌‏شود که‏ کاداره در نوشته‏‌های خود تنها به بیان داستان‏های‏ خیالی، شرح ماجراها، توصیف حالات روانی قهرمانان‏ داستان و روابط آنان با یکدیگر بسنده نمی‏کند، بلکه‏ همه‌ی اینها را دستمایه‏‌‌هایی برای ترسیم هر چه بهتر رنج‏ها و شادی‏ها، عشق‏ها و نفرت‏ها، شکست‏ها و پیروزی‏ها و به طور خلاصه لحظه‏‌های حسّاس، دشوار و به یادماندنی تاریخ اجتماعی قوم خود می‌‏داند، ضمن آن‏ که در این کار از افسانه‌‏های کهن، حماسه‏‌ها و فرهنگ‏ شفاهی آلبانی نیز مدد می‌‏گیرد.

اسماعیل کاداره در 28 ژانویه‌ی 1936 در«جیروکاستر»،  در جنوب آلبانی، به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات در دانشگاه تیرانا، مطالعات ادبی خود را در انستیتو گورکی‏ مسکو ادامه داد تا آنکه در پایان سال 1960، به هنگام‏ بروز اختلاف میان آلبانی و اتحّاد جماهیر شوروی سابق‏ از آن جا اخراج شد. امّا تأثیر فرهنگ روسی که در آن‏ کشور کشف کرد، همواره در او باقی ماند. در هجده‏ سالگی نخستین مجموعه‌ی شعر خود را با عنوان«اشعار جوانی»به چاپ رساند(1954)و در بازگشت به آلبانی‏ (1961)مجموعه‌ی دیگری به نام«قرن من»منتشر کرد. امّا طولی نکشید که در عین ادامه دادن به کار شاعری مقام‏ خود را به عنوان رمان‏نویس با دو اثر«کوهها به چه‏ میاندیشند»(1964)و«موتیف‏های آفتابی»(1968) تثبیت کرد. نخستین رمان او«ژنرال ارتش مرده»(1963) برای این نویسنده‌ی ناشناس شهرت بین المللی به ارمغان‏ آورد. این اثر در فرانسه به چاپ رسید و در سال‏های بعد،  کم و بیش به سی زبان برگردانده شد. در زمانی که‏ تنهایی و انزوای آلبانی شدّت گرفته و در همان حال‏ رابطه‌ی تفاهم‏ آمیز چین-آلبانی شکوفا شده بود، کاداره‏ در تیرانا رمان«طبل‏های باران»(1970)را درباره‌ی مبارزه‌ی اسکندر بیک در قرن پانزدهم بر ضّد اشغالگران عثمانی‏ به چاپ رسانید و پس از آن«رویدادهای شهر سنگی»را (1971)منتشر کرد که در آن به شرح دوران کودکی خود در شهر زادگاهش در سال‏های جنگ پرداخته بود.

کاداره از 1970 تا 1982 به نمایندگی مجلس‏ مردمی برگزیده شد که البته هم چنانکه در دیگر کشورهای بلوک شرق نیز معمول بود، شغلی افتخاری به‏ شمار می‌‏آمد. در این دوران، او از جمله‌ی آلبانیائی‏های‏ معدود، یا در هر حال، تنها آلبانیایی سرشناسی بود که‏ توانست به خارج از آلبانی سفر کند. از برکت وجود او بود که مغرب‏زمین به این کشور بسته و آنچه در زیر سرپوش‏ سربی حکومت به زندگی خود ادامه می‌‏داد، توجّه کرد.

در 1973«زمستان سخت»را منتشر کرد و در آن به‏ توصیف درونی جدایی بین کشورش و مسکو در 1961 پرداخت. چند سال بعد دوباره این موضوع را دستمایه‌ی نوشتن کتاب«غروب خدایان استپ»قرار داد. در این رمان،  راوی دانشجویی است که در زمان بروز حوادث در مسکو سرگرم تحصیل است و همچون برادری به نویسنده‏ شباهت دارد.

با آغاز سال 70، چرخشی مهم زندگی و آثار او را (به تصویر صفحه مراجعه شود) رویارویی با دشمن در عرصه‌ی نبرد، تا کنون در آثار بسیاری از نویسندگان بزرگ بازتاب‏ یافته و آثار فراوانی با این درونمایه پدید آمده‏ است. نویسندگانی چون تولستوی،  همینگوی، سنت اگزوپری، اریش ماریامارک،  آندره مالرو و. . رمانهایی با پس‏زمینه‌ی جنگ‏ نوشته‌اند و صحنه‏‌های فاجعه‌‏بار آن را با چیره‏دستی تصویر کرده‌اند، امّا در«زمستان‏ سخت»سخن از جنگ سرد است.

کاداره به شیوه‌ی همبستگی خود با حفظ درونمایه‌ی اصلی، مسائل گوناگونی را مطرح‏ می‌‏کند که گر چه به ظاهر چندان ربطی به‏ داستان ندارد، مانند جوی‏های منشعب از سرچشمه‏‌های مختلف، سرانجام به هم‏ می‌‏پیوندد و نهری سیّال و جوشان پدید می‌‏آورند.

متمایز کرد و آن بر اثر آگاهی مؤکّد و جسورانه‌‏ای بود که‏ در ضمیر او نسبت به ماهیّت استبداد همه‏گیر پدید آمد.  دیوانسالاران رمانهای او را:«آوریل شکسته»، «پلی با سه‏ طاق»و«چه کسی دورنتین را بازگرداند؟»به باد انتقاد گرفتند و به سبب«برخورد ذهن‏گرایانه با عناصر تاریخی و کاربرد دلبخواه افسانه‏های کهن آلبانیایی»به‏ سرزنش او پرداختند و تا سال 1978 از انتشار این کتابها جلوگیری کردند. در 1985 باز هم چاپ آثار کاداره ممنوع‏ شد و این امر برای نخستین بار او را به فکر ترک کشورش‏ انداخت. در آن هنگام رمانی حماسی-هزل‌‏آمیز درباره‌ی نخستین ثمرات استقلال آلبانی در 1912 نوشت، البته‏ بی‏‌آنکه در دام رمان تاریخی یا شرح حال‏‌نویسی بیفتد و عنوانی با دو زمینه برای آن برگزید:

«سال سیاه»(1986). ایالت کوزوو نیز که هر چند مهد کلیسای صرب است، اکثریت مردمش را آلبانیایی‏ها تشکیل می‌‏دهند و گاه به گاه دستخوش آشوب می‌‏شود،  پس از حوادث خونین سال 1981 در خلق داستان زیبایی‏ که موضوع آن ازدواج به هم خورده‌ی یک دختر صرب با جوان آلبانیایی است به کاداره الهام بخشید:«کاروان‏ عروسی از سرما یخ بست. »

این داستانسرای استثنایی که از اصلاح نوشته‏های‏ خود باز نمی‏ایستد، با قدرت تلقین شگفت‏آوری اشعار افسانه‏ای زمان‏های دور را همچون پادزهری در مقابله با جزم‏اندیشی‏های استالینی به کار می‌‏گیرد، ضمن آن که‏ مدام به مضامین مورد علاقه‌ی خود رو می‌‏کند:شکسپیر،  یونان، آثار مربوط به سنت‏های ادبی شفاهی. کاداره‏ علاقه‌ی وافر خود را به یونان باستان در:«آشیل یا بازنده‌ی همیشگی»(1988)و نیز در اثر مطایبه‏آمیزی به نام‏ «پرونده H »(1981)نشان داده است.  «کاخ رؤیاها»قصّه‌ی متهورانه‏ای که در 1982 درباره‌ی وارسی باطن افراد نوشت، به شدّت مورد انتقاد قرار گرفت. در«کنسرت»(1988)که به یک معنی قرینه‌ی «زمستان سخت»است، با شیوه‏ای شکسپیرگونه، یعنی‏ در آمیختن تراژدی و لودگی و مسخرگی، به بیان سالهای‏ دوستی آلبانی و چین و نیز اختلاف تیرانا و پکن در آغاز دهه‌ی 70 پرداخت و نشان داد که کشور کوچکی مانند آلبانی، خود را هم‏شأن قدرت‏های بزرگ می‌‏داند و می‌‏خواهد که در کنسرت جهانی نغمه‌ی خود را ساز کند.  کاداره در این زمان، آلبانی را که به انزوای باشکوه خود می‌‏نازد و به دوست پیشین خود چین که«به خلق آلبانی‏ خیانت کرد»به دیده‌ی تحقیر می‌‏نگرد، در مرکز جهان قرار داده است.

مرگ انورخوجه در 1985 و ریاست جمهوری رامیز عالیا، امیدهایی تا بهار سال 1990 در دل کاداره‏ برانگیخت. در مقاله‏ای که توجّه جهانیان را به خود جلب‏ کرد به دفاع از رمان«چاقوها»نوشته‌ی همشهریش نزهت‏ توزاج پرداخت. سپس در دیداری با رامیز عالیا خواهان‏ حکومتی مردم‏سالار شد، امّا در این زمینه، اقدام مؤثری‏ از رئیس‏جمهور سر نزد، سرخوردگی‏ها روی هم انباشته‏ شد تا به حّدی که کاداره را مصمم به ترک می‌هن کرد. به‏ گفته‌ی یکی از صاحب‏نظران، او غیبتی پرسروصدا را به‏ حضور خاموش که احتمالا موجب متهّم شدن او به‏ پشتیبانی از حکومتی خودکامه می‌‏شد، ترجیح داد. کاداره‏ بر آن شد که تا حکومتی مردمی در تیرانا مستقر نشود، به‏ آن دیار باز نگردد.

کاداره سالها یگانه پیام‏آور کشوری محدود و بسته‏ بود، کشوری که نه کسی به آن سفر می‌‏کرد و نه چیزی‏ درباره‌ی آن می‌‏دانست. عدم تمایل آلبانی به شناساندن‏ خود، مدتهّا موجب سردرگمی کشورهای غربی شده بود.  نسبت‏هایی به نویسنده می‌‏دادند که آمیزه‏ای از معما،

دورویی و پنهان‏کاری بود، در حالی که این امر معلول‏ رابطه‌ی او با رژیم بود و به دور از خواست او. کاداره پس از مهاجرت به فرانسه در کتاب«بهار آلبانیایی»و پس از آن‏ «دعوت به کارگاه نویسنده»و«سنگینی صلیب»به‏ پاسخگویی درباره‌ی این مسائل پرداخت.

این کتابها یک سلسله اعترافات سیاسی و در عین‏ حال ادبی است که کاداره پس از ترک آلبانی نوشته و منتشر کرده است. به دنبال انتخاباتی که در آلبانی انجام‏ گرفت و به قدرت کمونیستها پایان داد و پس از به روی‏ کار آمدن«بریشا»کاداره به می‌هنش بازگشت، امّا البته از آن پس زندگی خود را میان دو کشور آلبانی و فرانسه‏ تقسیم کرده است.

رمان«زمستان سخت»که یکی از بااهمیّت‏ترین‏ آثار کاداره است، گر چه از یک واقعه‌ی تاریخی مشخّص،  (یعنی قطع رابطه‌ی آلبانی و شوروی سابق در سال 1961، ) الهام گرفته است و به ظاهر رنگ و بوی سیاسی دارد، به‏ هیچ روی نباید در چهارچوب«رمان سیاسی»محدود شود. منتقدان به«زمستان سخت»،  «چنگ و صلح»زمان ما لقب داده‌اند.

رویارویی با دشمن در عرصه‌ی نبرد، تا کنون در آثار بسیاری از نویسندگان بزرگ بازتاب یافته و آثار فراوانی‏ با این درونمایه پدید آمده است. نویسندگانی چون‏ تولستوی، همینگوی، سنت اگزوپری، اریش‏ ماریارمارک، آندره مالرو و. . . رمانهایی با پس‏زمینه‌ی جنگ نوشته‌اند و صحنه‏های فاجعه‏بار آن را با چیره‏دستی تصویر کرده‌اند، امّا در«زمستان سخت» سخن از جنگ سرد است. عرصه‌ی کارزار جای خود را به‏ پشت می‌زهای کنفرانس می‌‏سپارد و نبردهای تن به تن‏ در مقابل گفتگوی سران و برخورد هیئت‏های سیاسی با یکدیگر روی می‌‏دهد. در اینجا دیگر سخن از قهرمانانی‏ نیست که زاده‌ی تخیّل نویسنده باشند بلکه سران و دولتمردان کشورها پا به صحنه می‌‏گذارند و در نقش‏ واقعی خود ظاهر می‌‏شوند. جای شگفتی نیست اگر در «زمستان سخت»نام سیاستمدارانی چون انور خوجه،  خروشچف، آندروپوف، می‌کویان، کاسیگین و جز آنها را در کنار نام قهرمانان خیالی کتاب می‌‏یابیم. با این همه‏ نباید این رمان را با همه‌ی جنبه‌‏های سیاسی و تاریخی‏ آن، یک اثر مستند تاریخی و سیاسی به حساب آورد و خلاقیّت نویسنده را در پدید آوردن صحنه‌‏های متنّوع‏ سرشار از بدعت و ابتکار نادیده گرفت، زیرا کاداره به‏ شیوه‌ی همیشگی خود با حفظ درونمایه‌ی اصلی، مسائل‏ گوناگونی را مطرح می‌‏کند که گر چه به ظاهر چندان‏ ربطی به داستان ندارند، مانند جوی‏های منشعب از سرچشمه‏‌های مختلف، سرانجام به هم می‌‏پیوندند و نهری سیّال و جوشان پدید می‌‏آورند. از همین روست که‏ رمان‏های کاداره را«رمان سمفونیک»می‏نامند.

او تأثیر قطع رابطه‌ی میان شوروی و آلبانی را نه تنها در سرنوشت میهن خود، بلکه در زندگی فرد فرد آلبانیایی‏ها ردیابی می‌‏کند و با هنرمندی تمام نشان‏ می‌‏دهد که چگونه آلبانی و مردم آن این زمستان سخت‏ را پشت سر می‌‏گذارند و سرافرازانه به زندگی ادامه‏ می‌‏دهند.