Share This Article
جامعه مدني گوهر وجودي دموكراسي
محسن آزموده / تا يك دهه پيش مبحث دموكراتيزاسيون يا به تعبير دقيق‌تر دموكراسي‌سازي كليدي‌ترين و اصلي‌ترين مضمون مطالعات مربوط به جامعه‌شناسي سياسي تلقي مي‌شد، تا جايي كه برخي صاحبنظران و پژوهشگران اين حوزه به اين نتيجه رسيده بودند كه مطالعات مربوط به جامعه‌شناسي را مي‌توان با مطالعات مربوط به فرآيندهاي گذار به دموكراسي يا همان دموكراتيزاسيون معادل خواند. روند وقايع و حوادث سياسي و اقتصادي در سطح بين‌المللي و در سطوح داخلي اما نشانگر آن بود كه اين تقليل‌گرايي تا چه ميزان نادرست است و دموكراتيزاسيون در همه جاي كره خاكي نه ممكن است و نه مطلوب. به عبارت ديگر شكست بسياري از فرآيندهاي گذار در برخي كشورهاي اروپاي شرقي و ساير نقاط دنيا از يك‌سو و پيامدهاي ناگوار توسعه ناموزون سياسي در اين كشورها باعث شد كه بسياري از صاحبنظران به بازنگري در آن ديدگاه تقليل‌گرا بينديشند. در ادامه همين مباحث بود كه برخي از تقدم آزادي بر دموكراسي گفتند و برخي زمينه‌ها و پيش فرض‌هاي اقتصادي يا اجتماعي براي فرآيند گذار قائل شدند.
چاپ نخست كتاب پويايي دموكراسي‌سازي نوشته گريم گيل كه به تازگي توسط سعيد حاجي‌ناصري و فريد حسيني ترجمه شده و به همت نشر اختران منتشر شده، البته به سال ٢٠٠٠ مربوط مي‌شود. اما نويسنده اين كتاب با نگاهي جامعه‌شناسانه و علمي كوشيده نقش نخبگان و جامعه مدني را در فرآيند گذار به دموكراسي مورد بحث قرار دهد. نويسنده اين اثر خود در مقدمه تاكيد مي‌كند كه اين كتاب را واكنش به نارضايتي‌هايي كه در قبال اكثر ادبيات تئوريك موجود در موضوع دموكراتيزاسيون داشته، نگاشته است. او در فصل اول كتاب به پيش نيازهاي اقتصادي فرآيند گذار توجه مي‌كند و فصل دوم كتابش را به موضوع سقوط رژيم‌هاي اقتدارگرا اختصاص داده است. گيل عواملي چون بحران اقتصادي، بسيج سياسي، فشارهاي بين‌المللي و اختلاف درون رژيم را از مهم‌ترين عوامل سقوط اين رژيم‌ها معرفي مي‌كند. فصل سوم كتاب نخبگان و گذار نام دارد. چنان كه از عنوان اين فصل بر مي‌آيد گيل در آن به مسائلي از جمله اختلاف درون رژيم مي‌پردازد و بر نقش افراد تاكيد دارد. همچنين موضوع اشكال گذار مثل گذار از طريق معامله، گذار از طريق واگذاري و گذار از طريق جايگزيني در اين فصل مورد بحث قرار مي‌گيرد. اين اشكال گذار به خصوص در فصل پنجم مورد بحث قرار مي‌گيرد. نويسنده همچنين در فصل ششم به فروپاشي كمونيسم و تاثير آن بر مساله گذار به دموكراسي مي‌پردازد. او در فصل پاياني يا نتيجه‌گيري كتاب با عنوان به سوي ثبات؟ بار ديگر بر اهميت جامعه مدني براي يك گذار با ثبات تاكيد مي‌كند و مي‌نويسد: «جامعه مدني تنها از طريق تلاش‌هاي خود جامعه در راستاي تغييرات دموكراتيك قابل دسترسي است. جامعه مدني را نمي‌توان از بالا ايجاد كرد، بلكه بايد از طريق فعاليت‌هاي خود جامعه ايجاد شود. پس از تمام اين حرف‌ها، اين است گوهر وجودي دموكراسي.»
*****
دفاع از استقلال نقد
نقد مفهوم و عمل مدرني است كه همپاي دوره مدرن و آثار اين دوره باليده است. هرچند ريشه آن را بايد بسيار پيشتر و در دوره يونان باستان جست. اما ماهيت و كيفيت آن همواره مورد پرسش بوده است. گستره نقد و تضارب آرايي كه در اين حوزه وجود دارد گواه همين امر است. نقد امروزه در نحله‌ها و تعريف‌هاي متعددي تعريف مي‌شود. از مهم‌ترين مسائلي كه در حوزه نقد همواره مطرح بوده است استقلال نقد يا وابستگي آن به اثر بوده است. در ايران هم در سال‌هاي اخير تلاش زيادي صورت گرفته است تا نقد به شكلي شيوه‌مند صورت گيرد. حسين رسول‌زاده در كتاب «نقد، آفرينشي در زبان» تلاش كرده است تا به نحوي استقلال نقد را نشان دهد. او سعي كرده نشان دهد كه نقد «درباره اثر» نيست بلكه متني است بر اساس اثر. در بخشي از مقدمه كتاب آمده است: «نقد اگرچه همواره پژواكي از جهان اثر را در خود دارد، اما اين پژواك، آن را در مرتبتي پايين‌تر از اثر قرار نمي‌دهد؛ زيرا نقد «درباره» اثر نيست، بلكه متني است بر اساس اثر. همان‌طور اثر نيز با پژواكي از جهان واقع، درباره جهان نيست، بلكه جهاني است بر اساس اثر. به همين دليل بر آنم نقد حتي متني است كه مي‌تواند مستقل از اثر خوانده شود؛ همان‌گونه كه براي خواندن رمان «سفر به ماه» اثر ژول ورن نياز نيست به كره ماه سفر كنيم. اما استقلال و خودبسندگي نقد به چه معناست؟ رويكردهاي سنتي و مدرنيستي يا حتي گرايش‌هايي از درنگ‌ها و تاملات پست‌مدرنيستي، با وجود اختلافات بنياديني كه درباره نقطه عزيمت نقد نسبت به اثر دارند، در يك نقطه مشترك به هم مي‌رسند: هر دو درباره اثر مي‌نويسند، اما نقد، متني «درباره» نيست.»
اين كتاب كه حدود ١٥٠ صفحه حجم دارد در ١١ بخش تدوين شده است. «نقد، آفرينشي در زبان»، «چهارامكان بنيادين روايت»، «به سوي «خواننده مطلوب مبتلا به بي‌خوابي مطلوب»، «رمان و بي‌كرانگي باورناپذير فرد»، «ملاحظاتي درباره زبان شاعرانه»، «منش استفهامي نقد»، «چرخش زاويه ديد، افول داناي كل»، «طرحي براي تاريخ داستان نويسي ايران»، «نقد و ديوانگي»، «رمان به مثابه رمان»، «پرواز قوهاي سفيد» عناوين ١١ فصل هستند. همان طور كه از عناوين اين فصل‌ها پيداست برخي از آنها جنبه نظري دارند و برخي ديگر به شكلي انضمامي‌تر و بر سر موضوعي خاص نوشته شده‌اند. در يكي از بخش‌هاي جالب كتاب نويسنده به نقد دوره‌بندي حسن ميرعابديني در كتاب«صد سال داستان‌‌نويسي ايران» مي‌پردازد و در بخشي از آن مي‌نويسد: «تاريخ‌نگاري سنتي، اثر ادبي را هم چون سندي كه ماهيتي بيانگر دارد مورد استناد قرار مي‌دهد و با اعتماد به نفسي در خور به ما اطمينان مي‌دهد اين متن‌ها (=اسناد) در موقع نگارش (=تنظيم) جو ذهني جامعه و روانشناسي گروه‌هاي خاصي از مردم را «لو» مي‌دهد. بنابراين اثر ادبي را از زمان خوانش به همان «دوره نگارش» باز پس مي‌فرستد و اثر همچون سندي متعلق به تاريخ تنظيم بايگاني مي‌شود.»
اين كتاب توسط نشر بامداد نو و با قيمت ١١٠٠٠ تومان عرضه شده است.
*****
به استقبال محتشم كاشاني
«باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است/باز اين چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است.» تركيب‌بند محتشم كاشاني نيازي به معرفي ندارد. شايد كمتر شعري در حوزه شعر مذهبي توانسته باشد جايگاهي بدين پايه در ميان مردم كسب كند. محتشم از پيروان مكتب وقوع و از مهم‌ترين شاعران مرثيه‌سراي شيعه است كه تركيب‌بند او مهم‌ترين شعر درباره واقعه عاشورا به شمار مي‌رود. اين شعر محتشم به چنان شهرتي دست يافته است كه تعداد بسيار زيادي شعر در استقبال از آن سروده شده است. «محتشم با تركيب‌بند خود روحي تازه در كالبد مرثيه‌سرايي دميد و جوششي در دل‌ها پديد آورد. او به مرثيه سرايي در ادب فارسي اعتبار بخشيد و تاثيري شگرف از خود بر جاي گذاشت. از بدو پيدايش اين تركيب‌بند بسياري از بهترين شاعران پارسي گوي به استقبال محتشم رفته و آثاري تابناك پديد آوردند و چنين شد كه بر سنگ بناي او در ادب فارسي معموره‌اي سر بر كشيد.»
«محتشم نامه» عنوان كتابي است كه به تحقيق و تاليف مهدي امين فروغي و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامي به چاپ رسيده است. در اين كتاب گزيده تركيب‌بندهاي عاشورايي كه در استقبال از محتشم كاشاني سروده شده، گردآوري شده است. اين كتاب حجيم كه حدود ٥٤٠ صفحه حجم دارد، علاوه بر اين تركيب‌بندها فصلي نيز درباره تاريخ مرثيه دارد كه در ٧٠ صفحه تدوين شده است. در بخشي از اين مقدمه آمده است: «قرن چهارم تا اواخر ششم هجري كه به عصر شكوفايي شعر و ادب شهرت دارد تعدادي از بهترين شاعران مرثيه‌سرا را در خود جاي داده است. چهره‌هايي مانند: صنوبري، كشاجم، ابوفراس، شريف رضي، شريف مرتضي، و مهيار ديلمي از شاعران نام‌آور اين دوره‌اند. تشكيل حكومت‌هاي شيعي يا متمايل به تشيع در اين دوره موجب پديد آمدن آزادي نسبي در برخي سرزمين‌هاي اسلامي مي‌شود و به شاعران شيعي اين فرصت را مي‌دهد كه در اشعار خود به ريشه‌يابي حوادث پس از پيامبر (ص) بپردازند و برخي شاعران اين دوره هم به اين آگاهي مي‌رسند كه بني‌عباس هم مانند بني‌اميه غاصبند و در مذمت و نكوهش آنان اشعاري مي‌سرايند.»
اين مقدمه با در نظر قراردادن قرون اسلامي به چند بخش تقسيم شده كه سه بخش اول آن به مرثيه‌سرايايي به زبان عربي اختصاص دارد و در بخشي مجزا «مرثيه‌سرايان پارسي‌گوي از آغاز تا قرن دهم» را بررسي كرده كه نام‌هايي چون ناصرخسرو، امير معزي، سنايي غزنوي، عطار، سيف فرغاني، خواجوي كرماني و سلمان ساوجي در آن به چشم مي‌خورد.
در كتاب «محتشم نامه» تركيب بندهايي از وحشي بافقي، حزين لاهيجي، وصال شيرازي، رضاقلي خان هدايت، اديب‌الممالك فراهاني، جلال‌الدين همايي، مشفق كاشاني، علي موسوي گرمارودي، بهاءالدين خرمشاهي و… نقل شده است.
*****
زبان به منزله يك رفتار
آيدا مجيدآبادي / زبان يكي از شاخص‌ترين اركان شعر به شمار مي‌آيد. تا جايي كه مي‌توان ديگر اركان شعر را منوط به آن دانست و قدرت يك متن را برابر با قدرت زباني آن به حساب آورد. زبان پويا و معنا پذير در يك شعر مي‌تواند علاوه بر تشديد قدرت تاويل متن، بار عاطفي و ارتباطي آن را نيز بالا ببرد و به خلق فرصت رويارويي همه‌جانبه مخاطب با متن و ايجاد حس همذات‌پنداري بينجامد.
امروزه بسياري از شاعران سعي دارند با بازي‌هاي زباني و ساخت‌شكني‌هاي نحوي و دستوري لذت مواجهه با متن را افزايش دهند، اما در بسياري از موارد موفق عمل نكرده‌اند. چرا كه اين بازي‌ها در ژرف ساخت متن رسوخ نمي‌كند و تنها نمايي نامتعارف و هنجارگريز به شعر مي‌بخشد. از آن گذشته اين هنجار‌گريزي‌ها نيز در ارتقاي سطح ادبي و هنري متن تاثيري نمي‌گذارد و تنها تجربه‌اي كوتاه و آزموده شده را به قلب تاريخ ادبيات مي‌سپارد.
اما در اين ميان شاعراني هستند كه برخورد با زبان را به يك رفتار زباني تبديل مي‌كنند و آن را از سطح بازي‌هاي تصنعي و تفنني بالاتر مي‌برند و به جوهر شعري شعر متصل مي‌سازند.
«هيچ دروغي به قشنگي تو نيست» سروده محمد كاظم حسيني كه به تازگي از سوي نشر فصل پنجم به چاپ دوم رسيده است، يكي از مجموعه‌هايي است كه در بستر آن شاهد كشف‌هاي لطيف شعري و رفتارهاي ظريف و شاعرانه با زبان هستيم.
زبان در اين مجموعه رسالت تصوير را بر عهده مي‌گيرد و با پيچ و تاب‌هاي خود عواطف و احساسات شاعر را به نمايش در مي‌آورد. يعني شاعر با زبان رفتار مي‌كند، به آن رسالت مي‌بخشد، برايش شخصيت قايل مي‌شود و سعي مي‌كند شعر خود را در قالب اين رفتار به مخاطب القا كند:
«من بايد برگردم و صندلي‌هاي حافظيه را / سر جاي خودشان بنشانم / من چوب توي آستين درخت‌هاي حافظيه مي‌كنم / من بايد برگردم / و ذهنم را / از درخت‌هاي حافظيه خالي كنم / حافظيه خيلي مرا كاشته است» (ص٢٦-٢٧)
همان‌گونه كه مي‌توان برداشت كرد: در اين قسمت از شعر، رفتارهاي زباني كه با كنايه، جان‌بخشي، تناسب و ديگر شگردهاي شعري همراه است به خوبي حس خشم و انتظار عاشقانه را به تصوير مي‌كشد. شاعر به جاي آنكه اندوه خود را گزارش دهد يا با تصويرگرايي مخاطب را به نظاره بنشاند، تمهيدات زباني را پيش مي‌گيرد و به وسيله چيدماني صميمي، درونيات خود را به مخاطب القا مي‌كند.
واكنش‌هاي اجتماعي حسيني نيز به همين شيوه صورت مي‌پذيرد و شاعر با اتخاذ بياني كنايي و همپوشاني آن با زباني رفتارمند دغدغه‌هاي اجتماعي خود را به شعر مي‌كشد: «آنقدر / حرف‌هاي / خود را خورديم / كه از زندگي سير شديم» (ص٦٢)
آشنازدايي و به تعبيري غافلگيري‌هاي هنرمندانه نيز يكي ديگر از ويژگي‌هاي رفتارهاي زباني شاعر است:
«من تازه فهميده‌ام / تمام اركسترهاي دنيا / نمي‌توانند دست‌هاي تو را بخوانند» (ص٢٩-٣٠)
يا:
«تازه فهميده‌ام / گنجشك‌ها در صبح قدرت عجيبي دارند / وقتي دنيا را روي سرشان مي‌گذارند» (ص٣١)
منظومه حافظيه كه بخش‌هايي از آن در بالا آمد يكي از نمونه‌هاي بارز برخورد محمدكاظم حسيني با زبان است. البته گهگاهي نيز در ديگر بخش‌هاي كتاب، شاعر درگير عواطف دنباله‌دار شاعرانه به اطناب مي‌رسد كه اين امر به مرور زمان مي‌تواند به خودنمايي برجستگي‌هاي زبان آسيب برساند. گاهي نيز شاعر به تكرار يك شگرد يا يك دريافت خاص مبادرت مي‌ورزد كه اين عمل نيز مي‌تواند رفته‌رفته دست شاعر را به كلي براي مخاطب رو كند و از دريافت‌هاي زيباشناختي شعر بكاهد.
*****
پيوند صدا و تصوير
با آغاز دوره سينماي ناطق تحولي شگرف در اين صنعت بزرگ رخ داد. جهشي يك‌شبه مسير اين مديوم را به سمتي كشاند كه تا سال‌ها سينماي صامت را به عنوان نوعي سينماي منسوخ تلقي مي‌كرد. از سوي ديگر بسياري هم بودند كه آغاز سينماي ناطق را آغاز زوال هنر سينما مي‌دانستند. اين جدال قديمي سبب شد تا پرسشي ديرپا در حوزه انديشه سينماي جهان مطرح شود؟ «كدام‌يك مهم‌تر است؟ صدا يا تصوير؟» به عبارت ديگر همه به دنبال پاسخ به اين سوال بودند كه ماهيت سينما با كدام يك تعريف مي‌شود. اما خود اين پرسش در ساليان اخير مورد ترديد قرار گرفته و از خلال اين ترديد مواجه‌هاي جديد پديد آمده است. «صدا- تصوير، ملاحظاتي زيباشناسانه درباره صدا در سينما» نوشته ميشل شيون كتابي است كه در آن تلاش شده است تا با عبور از اين پرسش نوعي هم‌آميزي سمعي-بصري را اثبات كند و روابط متقابل نيروها را به بحث بگذارد. اينكه يك ادراك بر ديگري تاثير مي‌گذارد و آن را متحول مي‌كند. اين كتاب كه با ترجمه محمدجواد مظفريان و توسط نشر ققنوس به بازار كتاب آمده در دو بخش تدوين شده كه هر بخش نيز به بخش‌هاي كوچك‌تري تقسيم شده است.
اين كتاب همزمان نظري و عملي است. اول آنكه رابطه سمعي – بصري را به مثابه نوعي قرارداد توصيف و فرموله مي‌كند- به عبارتي به مثابه نقطه متقابل رابطه‌اي طبيعي كه از قسمي هارموني از پيش موجود ادراكات برمي‌خيزد. آنگاه براي بررسي و تحليل طرح روشي را مي‌ريزد كه مي‌توان آن را در مورد فيلم‌ها، برنامه‌هاي تلويزيوني، ويديوها و غيره به كار برد. فصل‌هايي كه بخش اول، «قراردادسمعي – بصري» را تشكيل مي‌دهند، مجموعه‌اي از «پاسخ‌هاي» محتمل را بيان مي‌كنند. فصل‌هاي بعدي تحت عنوان كلي «فراسوي صداها و تصاوير» مي‌كوشند اين پرسش‌ها را فرموله كنند و از مرزهاي تثبيت شده و ديدگاه‌هاي متكثر فراتر روند. در بخشي از ابتداي كتاب آمده است:
«آيا مفهوم سينما به منزله هنر تصويري فقط نوعي توهم است؟ قطعه: آخر چگونه ممكن است چنين چيزي باشد؟ اين كتاب دقيقا درباره پديدار توهم سمعي- بصري است، توهمي كه بيش و پيش از هر چيز در دل مهم‌ترين روابط بين صدا و تصوير قرار گرفته است… آنچه آن را ارزش افزوده مي‌ناميم. آنچه من ارزش افزوده مراد مي‌كنم ارزش بياني و اطلاعاتي است كه با آن يك صدا يك تصوير معين را غنا مي‌بخشد تا تاثيري خاص- كه فرد تجربه‌اي آني يا خاطره‌اي از آن دارد- خلق كند، اينكه اين بيان يا اطلاعات«به شكلي طبيعي» از آنچه ديده شده است مي‌آيد، و پيشتر در خود تصوير وجود داشته است. ارزش افزوده چيزي است كه تاثيري (مطلقا نادرست) مبني بر اينكه نيازي به صدا نيست به وجود مي‌آورد، اين صدا صرفا معنايي را كه در واقع خود موجب آن است دو چندان مي‌كند، چه اين تماما متعلق به صدا يا در نتيجه اختلافات و ناهمخواني‌هاي بين صدا و تصوير باشد.»
«صدا-تصوير، ملاحظاتي زيباشناسانه درباره صدا در سينما» نوشته ميشل شيون و با ترجمه محمدجواد مظفريان توسط نظر ققنوس در ١١٠٠ نسخه و با قيمت ١٧٠٠٠ تومان روانه بازار كتاب شده است.