Share This Article
سوزان سونتاک و خاطراتش
نوشته ی دبورا آیزنبرگ
ترجمه ی خجسته کیهان
سوزان سونتاگ برای بسیاری نقطه ی عطف بود – کسی که خواننده گان و صاحب نظران می ستودند، مردود می شمردند، از او شکایت می کردند، از دستش به ستوه می آمدند، خشمگین می شدند یا از خواندن آثارش به وجد می آمدند. ارزش آثار و توانمندی اش در مقام نویسنده از دیرباز مورد بحث بوده و خواهد بود، اما تردیدی نیست که دیدگاهش در مورد آثار فرهنگی و هنری باعث می شد مورد بحث قرار گیرند و از این رو تعیين کننده بود.
اما سونتاگ که در اواخر سال 2004 چشم از جهان فرو بست، ظاهرا تا چند هفته پیش از مرگ آن را باور نداشت و تصور می کرد جان سالم به در خواهد برد. از این رو در مورد انتشار خاطرات خصوصی اش نیز تصمیمی نگرفته بود و این کار به پسرش دیوید ریف محول شد. این مطلبی است که در پیش در آمد ریف در " تولد دوباره : خاطرات و یادداشتها، 1947-1963 " نخستین دفتر از دفاتر سه گانه ی نوشته های خصوصی او که اخیرا منتشر شده، ذکر شده است. این خاطرات که از پانزده ساله گی سونتاگ آغاز می شود، به ازدواجش با فیلیپ ریف، پژوهشگر و منتقد هنری و تولد دیوید، پسرشان نیز اشاره دارد. با خواندن نخستین صفحات احساس می کنیم که گویی ناخواسته وارد زنده گی خصوصی نویسنده شده ایم و شاهد ارزیابی سونتاگ جوان از ویژه گی ها و توانايی های خود هستیم. در پنجمین صفحه از یادداشت های پانزده ساله گی اش می خوانیم:
"باید هر چه زودتر ترجمه ی استیون اسپندر از اشعار ریلکه را بخوانم."
"بار دیگر آندره ژید را به دقت خواندم – چه روشنی و دقتی! – در واقع شخصیت خود ژید اهمیت دارد. آثارش چندان مهم به نظر نمی آید، در حالی که "کوه جادو" ی توماس مان کتابی است برای سراسر عمر."
"می دانم! "کوه جادو" بهترین رمانی است که تا به حال خوانده ام. شیرینی پایان ناپذیر و لذت آرام و تفکر آمیزیی که با هر بار خواندن و آشنایی بیشتر با این اثر احساس می کنم بی همتا است. با وجود این اگر صرفا تأثیر احساسی مد نظر باشد، برای لمس لذت، آگاهی از وجود آدم هایی که عمرشان به سرعت تلف می شود – عجله، عجله – برای پی بردن به رموز زنده گی – نه، نه این – برای پی بردن به چگونه گی زنده بودن – "ژان کریستف (اثر رومن رولان) را انتخاب می کنم – اما فقط برای یک بار خواندن."
"تمام بعد از ظهر غرق خواندن ژید بودم و گوش دادن به اجرای "دون ژوان" اثر موزار در فستیوال گلیندبورن، به رهبری فریتز بوش. اگر همیشه می توانستم آن ها را بشنوم، چه قدر مصمم و آرام می شدم."
" شب با نات( ناتان سونتاگ، پدرخوانده ی سوزان) وقت تلف کردم. به من درس راننده گی داد و بعد همراهش برای دیدن یک فیلم تمام رنگی کشت و کشتار رفتم و وانمود کردم از آن لذت می برم."
خواندن خاطرات یک نوجوان همیشه جذاب و دلنشین است و نمی توان گفت که سلیقه های سوزان پانزده ساله خارق العاده اند. این دورانی بود که خواندن آثار جدی ادبی و گوش دادن به موسیقی کلاسیک در میان برخی نو جوانان مد بود. از این گذشته بسیاری از نوجوانان همه ی دوران ها از والدینشان خرده می گیرند. همچنین زود هنگامی فکری سونتاگ اگرچه چشمگیر است، اما بی رقیب نیست – کافی است به سن "موزار" هنگام ساختن بعضی از قطعات موسیقی که سوزان گوش می داد، بیاندیشیم.
با این حال آن چه خارق العاده می نماید، هدفمندی بی چون و چرای اوست – این که مانند یک خادم کلیسا در آدابی مقدس شرکت دارد و مدام برای سرنوشتی از قبل تعیين شده خود را تطهیر می کند و آماده می سازد، سرنوشتی که بعدا به درک کامل آن رسید. البته ما که در آینده این یاداشت ها را می خوانیم، می دانیم که نویسنده ی نوجوان آن بعدا سوزان سونتاگ خواهد شد، اما عجیب این جاست که ظاهرا خودش هم از آن بی خبر نبود.
همه ی فرصت و توانایی باید صرف بار آوردن نطفه ی روشنفکر بزرگسالی شود که سوزان نوجوان وجود آن را در خود احساس می کند. او انتظار ندارد بدون هیچ کوششی سوزان سونتاگ پرآوازده شود. چیزهای مبتذل را باید ریشه کن کرد و به دور افکند؛ به" آسانی" و "راحتی" باید با تردید روبرو شد. برای شوخی یا سایر تفریحات سبک فرصت نیست. همه چیز را باید خواند، همه چیز! همه چیز را باید آموخت، به همه چیز باید گوش داد، نگاه کرد و بعد سبک سنگین کرد، و سپس – علیرغم حافظه ی نیرومندش – دوباره خواند.
این جملاتی است که در 10 سپتامبر 1948، پس از خواندن دومین جلد خاطرات آندره ژید نوشته است:
" خواندنش را ساعت دو و نیم بعد از نیمه شب همان روزی که به دستم رسید به پایان رساندم.
باید آن را بسیار آهسته تر می خواندم و بعدا باید بارها بخوانم – من و ژید به چنان نزدیکی فکری رسیده ایم که درد زایش هر یک از ایده ها و افکارش را احساس می کنم! به همین خاطر نمی گویم "آه، این چه قدر روشن است!" بلکه می گویم : " صبرکن! من نمی توانم به این تندی فکر کنم!" یا شاید : نمی توانم به این سرعت رشد کنم.
چون نه تنها این کتاب را می خوانم، بلکه در عین حال آن را خلق می کنم، و این تجربه ی یگانه و بسیار بزرگ ذهنم را کاملا از اعتشاش، در آمیخته گی و سترونی این ماه های وحشتناک پاک کرده است."
اعتماد به نفس، و مهارتی که در بیان افکار خود دارد، نیز واقعا خارق العاده است. از حالا زبان را به درستی به کار می برد و حالت مصنوعی و پر زرق و برق و متقاعد کننده نبودن نثرش در سال های به تعادل می رسد. از همین یاداشت های اولیه می توان نویسنده ی مقالاتش را بازشناخت، مقالاتی که روشنی، کاربرد تعلیق، حالت زنده و غیر منتظره و ایجاد حس اعتماد در آن ها چشم گیر است – البته نمی توان گسترده گی شمار واقعیت هایی که ذکر می کند، و ارجاع هایی که در خدمت استدلال ها و نظریات به کار می برد را نیز نا دیده گرفت.
در شانزده سالی که در این دفتر روایت می شود، سوزان رشد می کند، وقتی تازه به شانزده ساله گی رسیده، واد دانشگاه کالیفرنیا در برکلی می شود و سال بعد با بورس تحصیلی به دانشگاه شیکاگو منتقل می گردد و در آن جا پس از آشنایی با "فیلیپ ریف" به عقد او در می آید. معلوم نیست در سال های 1951 و 1952 یادداشت هایی بوده یا نه، و به هر حال حالا وجود ندارد. در سال 1953 سوزان سونتاگ را در کمبریج در ایالت ماساچوست در دوره ی کارشناسی ارشد در دانشگاه هاروارد، باز می یابیم که با همسر و پسر کوچکس زنده گی می کند.
اما او در اوایل سال 1957 از همسرش جدا می شود و برای ادامه ی تحصیل روانه ی آکسفورد می گردد. به مدت دو سال در اروپا به سفر و تحصیل می پردازد و در سال 1959 به نیویورک باز می گردد. در سال 1963 که نوشته های دفتر به پایان می رسد، سوزان، رمان می نویسد و مثل همیشه کتاب های فلسفی بسیار و آثاری درباره ی نظریه های اجتماعی می خواند، بیش از پیش به ادبیات می پردازد ، موسیقی گوش می دهد و به تئآتر می رود.
در یاداشت ها به فهرست کتاب هایی که باید خواند و واژه هایی که باید آموخت یا درباره شان اندیشید ، کارهایی که باید یا نباید کرد، بخش هایی از تاریخ که باید بیشتر آموخت، نکته هایی که نظرش را جلب کرده، اندیشه های کلی و پرسش های بسیار بر می خوریم. همچنین طرح ایده هایی که بعدا گسترش یافتند و به شکل مقاله در آمدند، همراه با سویه هایی از شخصیت نویسنده – و نظر او درباره ی خودش – که از طریق دیگری نمی شد دریافت. با این که گاه بخشهایی به توصیف جهان بیرونی اختصاص دارد، توجه اصلی سونتاک بیشتر معطوف به درون است. در واقع با در نظر گرفتن فعالیت های اجتماعی- سیاسی بعدی و نظراتش درباره ی رویدادهای جهان، این که در این دفتر کمتر به امور بین المللی می پردازد تعجب آور است.
ماجراهای زنده گی سوزان سونتاگ در این دفتر غالبا گویی پشت ابری پنهان می شوند، بطوری که از روابطش چیز زیادی نمی دانیم. بنا بر یاداشت دیوید ریف این ویژه گی از این رو است که قرار نبوده این نوشته ها در شکل فعلی خوانده شوند. از جمله آن چه درباره ی آشنایی با شوهر آینده اش نوشته بسیار کوتاه است:
" دیشب اجرای بسیار خوبی از "دون ژوان" را دیدم. امروز یک پیشنهاد عالی داشتتم – این که برای یک استاد جامعه شناسی به نام فیلیپ ریف کار پژوهشی انجام دهم. ریف درباره ی جامعه شناسی دین هم مطالعه می کند. آخر فرصتی پیش آمده که در یک زمینه واقعا درگیر شوم، در حالی که کاملا هدایت می شوم."
یک ماه بعد می نویسد:
"دیشب با فیلیپ ریف نامزد شدم. " و باز هم یک ماه بعد :"با فیلیپ با آگاهی کامل ازدواج می کنم و وحشت از این که کمر به نابودی خود بسته ام."
و این تنها چیزی است که تا مدتی مدید در این دفتر می یابیم. در یاداشتی مربوط به چند سال بعد – 19 ژانویه 1953- سونتاگ شرح می دهد که در انتظار فیلیپ در یک کتاب فروشی نسخه ای از داستان های کافکا را به طور تصادفی می گشاید و صفحه ای از مسخ را می خواند :
"مثل یک ضربه ی فیزیکی بود، قاطعیت نثرش، امروزی بودن تمام عیار، هیچ چیز زورکی یا مبهم نیست. کافکا را بیش از هر نویسنده ی دیگری تحسین می کنم. در برابر او جویس بسیار احمق، ژید زیادی – بله – زیادی شیرین و مهربان و توماس مان بسیار تهی و مبالغه آمیز است. تنها پروست همین قدر جالب است – تقریبا. اما جادوی امروزی بودن را حتی در در هم ریخته ترین جملات کافکا به طوری مشاهده می کنیم که در هیچ یک از سایر نویسنده گان مدرن وجود ندارد، به گونه ی لرزش و دردی آبی رنگ و فرساینده در بن دندانها."
سونتاگ بیست ساله از شانزده ساله گی بسیار دور شده و تعدیل شوق و ذوق نوجوانی اجتناب ناپذیر ست. با این حال نمی توان به حال ژید بخت برگشته تأسف نخورد، همچنین به حال پروست مجلسی و جویس احمق – اگر، نخواهیم از" تهی و مبالغه آمیز" بودن توماس مان حرفی بزنیم. آیا لازم بود آنها را فدا کند تا کافکا در آتش تحسینش بدرخشد؟
تحصیل این امتیاز را داشت که سوزان را از خانه شان که فضایش را سرکوبگر و خسته کننده می یافت دور می کرد، از این گذشته بیشترین دسترسی را به منابع فکری که خواستارش بود فراهم می کرد. با این حال گردآوری اطلاعات در بی هدفی برای سونتاگ تحقیر آمیز یا تأسف آور بود. از این گذشته، او نیز مانند بسیاری از جوانانی که به زنده گی فکری تمایل دارند، فضای سخت گیرانه ی زنده گی آکادمیک را بر نمی تافت. در واقع سونتاگ در پی تجربه بود، تجربه هایی که از محدوده ی بسیاری از طبقه بندی های دانشگاهی فراتر می رفت. و می توان گفت که هدف اصلی – اگر چه بیان نشده – اش، هدفی که بعدها به آن رسید، توانایی ترکیب اطلاعات گوناگون براي منظور ایجاد پرشی معنی دار به کمک نیروی تخیل بود. با این حال موضوعات مود نظرش نیز در تهیج نیروی انتقادی اش بی تأثیر نبودند و گاه غول های ادبی را با دوستانش مقایسه می کرد و از احترام خود نسبت به یکی می کاست، و به دیگری می افزود و از این که از موضع نقد کسی را به مسلخ بفرستد باکی نداشت.
با این حال این کار برای سونتاگ یک موضع گیری روشنفکرانه نبود، بلکه از ویژه گی های شخصیتی اش ناشی می شد که بعدا به
آن ها پی برد و در این یاداشت ها "ایکس" نامید:
"ایکس هنگامی است که خود را ابژه می یابی، نه سوژه. وقتی می خواهی دیگران تو را بپسندند و بر آن ها تأثیر گذار باشی، با گفتن
آن چه مایلند بشوند، با شوکه کردنشان، یا با فخر فروشی، بردن اسامی مشهور یا از طریق بسیار خونسرد جلوه کردن."
" امریکا کشوری است بسیار ایکسی."
"افشای اسرار – درباره ی خود یا دیگران ( غالبا هر دو با هم پیش می آیند، در مورد من این طور است) – یکی از علائم کلاسیک ایکس است. . ."
البته بسیاری از کسانی که به طور وسواس آمیزی پیرو جسارت و صداقت اند، این ویژه گی ها را به آسانی به دست نیاورده اند. و به نظر من سونتاگ باید از این رو بسیار مورد احترام باشد که با آن چه در وجود خود نمی پسندید رو به رو شده و در رفع آن کوشیده است. باید در نظر داشت که اگرچه او خطاها و عیبهای خود را بر می شمارد، سونتاگ حقیقی – نه آن چه در یاداشت هایش ترسیم می کند – بی تردید با سفر به هانوی در زمان جنگ ویتنام و اقامت در سارایوو هنگام محاصره ی آن، صداقت و جسارت کم نظیری از خود نشان داد، و با این که گفته شد او می خواست به این وسیله جلب توجه کند، نمی توان سختی ها و خطراتی که به جان خرید را نادیده گرفت.
با این حال آنچه در این دفتر غالبا به چشم می خورد غم و تیره بختی سوزان سونتاگ است. با انتشار دفاتر بعدی خواهیم دید که در از میان بردن آن و غلبه بر "ایکس" هاي شخصیتی اش پیروز شده است یا نه؟
برگرفته از "نیویورک ریویو اف بوکس"
عنوان اصلی این مقاله " او چگونه سوزان سونتاگ شد" است.
در یاداشت چند سال بعد – 19 ژانویه 1953
Jclh