Share This Article
مروری بر کارنامه عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی
مترجم – دیپلمات
عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، تاریخ‌نگار روابط خارجی ایران و منطقه، نویسنده و دیپلمات پیشین ایرانی، ١٤ بهمن‌ماه، در ۸۵سالگی درگذشت و خبر مرگ او در میان هیاهوی جشنواره فجر و مباحث انتخاباتي گم شد. تاریخ‌نگاری که بخش مهمی از تاریخ سیاست خارجی ایران را نوشت و آثار بسیاری در این حوزه ترجمه کرد. زمینه تاریخ‌نگاری او بیشتر معطوف به تاریخ سیاست خارجه بود و با بیش از ٧٠ جلد کتابی که در این حوزه تألیف و ترجمه کرد مرور آثار و زندگی او دست‌کم پس از مرگش ضروری به نظر می‌رسد.
مهدوی در سال ١٣٠٩ در تهران به دنیا آمد. در رشته علوم سیاسی از دانشکده حقوق دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. او در دوره تحصیل از دانشجویان هوادار نهضت ملی بود. در سال ١٣٣٠ برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و در ١٣٣٤ در رشته حقوق بین‌الملل از دانشگاه سوربن درجه دکترا گرفت. پس از اخذ مدرک دکترا به ایران بازگشت و در دادگستری اصفهان مشغول به کار شد و سپس در سال ١٣٣٧ به استخدام وزارت خارجه درآمد و در کشورهای مختلفی ازجمله آلمان، فرانسه، مصر، ایتالیا، انگلیس و خود وزارت خارجه مناصبی را بر عهده داشت. او در زمان وقوع انقلاب ایران، کاردار سفارت ایران در لندن بود و در انتقال سفارت از پرویز راجی، آخرین سفیر شاه در لندن به انقلابیون نقش مؤثری داشت. انتقالی که او را نخستین رئیس هیأت نمایندگی ایران در بریتانیا پس از انقلاب کرد؛ یعنی هم‌زمان با دوره ابراهیم یزدی وزیر خارجه دولت موقت مهدی بازرگان.
بعد از فراغت از تحصیل، نخستین کتابش را با عنوان «دومین شانس» به فارسی ترجمه کرد و برنده جایزه بهترین کتاب سال شد. او مدتی نیز رئیس اداره محرمانه، آرشیو و کتابخانه وزارت امور خارجه بود. مهدوی در تیرماه ١٣٥٩ از وزارت امور خارجه بازنشسته شد و پس از بازنشستگی، در دانشکده وزارت امور خارجه و دانشگاه امام صادق در کنار هادی سمتی، حسین بشیریه و چنگیز پهلوان به مدت ۱۶ سال به تدریس پرداخت. او در بسیاری از دانشگاه‌های ایران تدریس کرد و یکی از مهم‌ترین ترجمه‌های او، «آخرین سفر شاه» اثر ویلیام شوکراس، تاکنون ١٧ بار تجدید چاپ شده است. او که به دو زبان انگلیسی و فرانسه مسلط بود، موضوعات موردمطالعه خود را سیاسی و تاریخی می‌دانست که تنها محدود به تاریخ و سیاست ایران نبود. نگاه او به تاریخ هم بی‌ربط با فضای فکری فرانسه نبود. او معتقد بود «تاریخ در قالب رمان، بهتر و بیشتر جذب می‌کند. همه، خواندن رمان را بیشتر دوست دارند؛ از این طریق به خواندن تاریخ هم علاقه‌مند می‌شوند؛ در مجموع، تاریخ در چارچوب رمان بهتر شناخته می‌شود». حوزه کار او اما در علوم سیاسی بیشتر معطوف به سیاست خارجی بود. کتاب‌های زیادی درباره سیاست خارجی ایران نوشت و ترجمه کرد؛ ازجمله می‌توان به یکی از مهم‌ترین آنها «روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا جنگ جهانی دوم» اشاره کرد که در سال ١٣٤٩ منتشر شد. آثار او درباره سیاست خارجه البته محدود به ایران نبود و به کشورهای همسایه ایران نیز می‌پرداخت؛ ازجمله ترکیه.
از دیگر آثار مهم او می‌توان به «روزهای افتخار» اشاره کرد که درباره لشکرکشی ناکام انگلستان به ایران در سال ١٣٣٠ و دوران ملی‌شدن نفت است. همچنین کتاب دیگری که درباره سرنوشت یاران دکتر مصدق بود. این کتاب از آن حیث اهمیت دارد که تاکنون قریب به ٤٥٠ جلد کتاب درباره مصدق نوشته شده اما تقریبا اثری درباره یاران او وجود ندارد. او در این کتاب، درباره ٢٠ تن از یاران مصدق می‌نویسد؛ اینکه که بودند و چه بر سرشان آمد. از دیگر آثار مهم او می‌توان به مجموعه سه‌جلدی مقالات او اشاره کرد که در روزنامه‌ها و مجلات مختلف منتشر شده‌اند. اگرچه مهدوی نزدیک به ٤٠ کتاب از زبان فرانسه به فارسی ترجمه کرد، در موضوع سیاست و ترجمه کتاب‌هایی با این موضوع، به سیاست آمریکا و انگلستان هم می‌پرداخت.
مهدوی در تمام این سال‌ها بیش از ٧٠ عنوان کتاب تألیف و ترجمه کرد که از مهم‌ترین آثار تألیفی او می‌توان به «تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان قاجاریه»، «سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی»، «شش سال در دربار پهلوی: خاطرات محمد ارجمند سرپرست تلگرافخانه مخصوص رضاشاه» و «سرنوشت یاران دکتر مصدق» و مهم‌ترین آثار ترجمه به «آخرین سفر شاه: سرنوشت یک متحد آمریکا»، «ایران در بازی بزرگ»، «سرنوشت‌های بزرگ تاریخ (دوگل، ناپلئون، کندی، هیتلر)»، «تاریخ سوسیالیسم‌ها»، «ابوالهول ایرانی، امیر عباس هویدا و معمای انقلاب ایران»، «هم‌پیمانان: آمریکا، انگلیس، اروپا و جنگ در عراق»، «کودتا: مرداد ۱۳۳۲»، «سایه مصدق بر روابط ایران و آمریکا»، «خشونت‌پرهیزی: تاریخ یک اندیشه خطرناک» و «همسر زیبای سفیر: سرگذشت لیدی همیلتون، زیباترین زن اروپا»، «برآمدن ساسانیان و اسارت قیصر روم به دست شاپور اول»، «ملکه مصلوب»، «تاجگذاری استر: دنباله داریوش، شاه شاهان» و «شبهای سرای» اشاره کرد. آثاری که غالبا در دانشگاه‌های ایران تدریس شده و مورداقبال علاقه‌مندان تاریخ و سیاست خارجه بوده است.
شرق