فراز و فرود ادبیات معاصر به روایت محمد علی سپانلو

نگاهی به «تاریخ شفاهی ادبیات ایران / محمد علی سپانلو»

کتاب محمد علی سپانلو عنوان یازدهمین کتاب از مجموعه «تاریخ شفاهی ادبیات معاصر ایران»،  علاوه بر کتاب حاضر هشت کتاب دیگر نیز به عناوین زیر: لیلی گلستان، جواد مجابی، سیمین بهبهانی، نصرت رحمانی، مهدی غبرایی، عمران صلاحی، شمس لنگرودی و ضیاء موحد از سوی نشر ثالث منتشر شده اند و شش تای دیگر همانند م. آزاد، علی باباچاهی، صمد بهرنگی، صادق هدایت و هوشنگ گلشیری از سوی انتشارات روزنگار منتشر شده است. ناشری که کار را آغاز کرده بود اما بعد از ورشکستگی نشر ثالث ادامه کار را برعهده گرفت.

این مجموعه به نیت ثبت و ضبط خاطرات و زندگی نویسندگان، شاعران و مترجمان ادبی و نیز روشنگری درباره جریان‌ها و رویدادهای مرتبط با ادبیات معاصر ایران و زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی و تاریخی این رویدادها، به سراغ کسانی رفته که هریک به نحوی در این رویدادها دخیل بوده یا شاهد و ناظر آن‌ها بوده‌اند و اگر هم برخی از آن‌ها خودشان حضور مستقیم در آن رویدادها نداشته‌اند، در زمانه‌ای زیسته‌اند که آن رویدادها در آن رخ داده است. اسامی که به آنها اشاره شد نیز چهره هایی هستند که از این منظر از جایگاه ویژه و در خور اعتنایی برخوردارند هر چند که فراوانند کسانی که جا دارند در قالب این مجموعه به آنها پرداخته شود.

خاطرات محمد علی سپانلو به همراه خاطرات ر. اعتمادی (که ظاهرا امکان انتشار نیافته) بد اقبال‌ترین آثار این مجموعه محسوب می شوند. محمد علی سپانلو در آخرین سالهای عمر خود و زمانی که با بیماری دست و پنجه نرم می کرد، بسیار منتظر بود تا این کتاب منتشر شده و به دست مخاطبان برسد، سرانجام اما بیماری او را از پای درآورد در حالی که هنوز کتاب او در ایران منتشر نشده بود و انتشار آن توسط ناشری در خارج از ایران نیز مرهمی برخیال آزرده او نبود چراکه می گفت مخاطبان کتاب این جا هستند در داخل ایران.

امروز اما در میان ما نیست، هر چند دیر هنگام امابه هر روی کتاب خاطرات او منتشر شده و در دستان ماست. خاطرات منحصر به فرد مردی که قریب به پنج دهه با اهالی ادبیات ایران نشست و برخاست داشته و از نزدیک آنچه را که در حاشیه و متن ادبیات معاصر گذشته ، با دقت دنبال کرده است.

زندگی او مصادف بوده با دوره های پر فراز و نشیبی از ادبیات معاصر از تشکیل کانون نویسندگان بگیر تا ماجراهای ده شب، مبارات مردمی دوران انقلاب و روزهای پرحادثه بعد از آن، جنگ ایران و عراق، بمباران شهرها، پایان جنگ و… شاید درباره این دوره ها افراد دیگری نیز به ذکر اتفاقات پرداخته باشند، اما آنچه این کتاب را با نمونه های مشابه متفاوت می سازد، حافظه قدرتمند‌ سپانلو ست که به شکلی عجیب و با جزئیات بسیار وقایع گذشته را به یاد داشته است. به همین دلیل نه تنها می توانست دقیق و باجزئیات به بیان این وقایع بپردازد، بلکه توانایی آن را داشت که تصاویری زنده از آن روزگار را پیش روی ما بگذارد.

گذشته از همه اینها باید توجه داشت که سپانلو از جمله هنرمندان و نویسندگانی بود که اهل حضورند، در بسیاری از مجامع و محافل ادبی حاضر میشد، از آن سنخ نبود که به کنج عزلت خود خزیده و چندان از حوادث و وقایع پیرامونش مطلع نباشد. گذشته از این خاطرات اشعار او نیز نشان از حضور نویسنده و شاعری مشاهده گر دارد که نسبت به اتفاقات پیرامونش بی تفاوت نیست.

آنچه گفته شد حکایت از این مهم دارد که کتاب حاضر حاصل گفتگو با مردی است که حضور مستقیم و نزدیک در حاشیه و متن ادبیات معاصر در پنجاه سال گذشته داشته است. او علاوه بر سرودن شعر و ترجمه ادبی منتقدی پیگیر نیز هست یکی از نخستین و مهمترین آنتولوژی ها را در حوزه ادبیات داستانی (بازآفرینی واقعیت) منتشر کرده که در طول نزدیک به دو دهه مدام با بازنگری و به روز شدن آن را به مخاطبان نسل جدید رسانده و این حکایت از آن داشت که حوزه ادبیات داستانی معاصر را لااقل تا اوایل دهه هفتاد به شکل دقیق دنبال می کرده است. این مهم اما در حوزه شعر تا سالهای آخری که بیماری او را از پای نینداخته بود ادامه داشت.

با این اوصاف ما با اثری روبه رو هستیم که در میان نمونه های مشابه ممتاز و در خور اعتناست. گفت‌وگو با محمدعلی سپانلو در تاریخ شفاهی، با شرح دوران کودکی او شروع می‌شود و با دوران نوجوانی، دانشگاه، سربازی و ازدواج و کار ادامه می‌یابد و می‌رسد به زندگی هنری او در دهه چهل و بعد رویدادهای مربوط به کانون نویسندگان که سپانلو یکی از فعالان آن بوده و یکی از شاهدان مستقیم آن‌چه از بدو تأسیس کانون در آن اتفاق افتاده بوده است. بعد از کانون نویسندگان، به خاطرات سپانلو از دهه‌های پنجاه و شصت می‌رسیم و این ادامه می‌یابد تا دهه‌های هفتاد و هشتاد. «سفرها، جشنواره‌ها و دیدارها» بخش بعدی کتاب است و بعد از آن چند گفت‌وگو و یادداشت از سپانلو به چاپ رسیده است.

دقت و قدرت حافظه سپانلو باعث شده این کتاب در قیاس با دیگر کتابهای این مجموعه وسعت و حجم بیشتری داشته باشد. از طرفی انجام گفتگوهای خود کتاب نیز به دلایل مختلف (سفرهای سپانلو) طولانی شده چنانکه از مقطعی به بعد اردوان امیری نژاد جای خود را به محسن فرجی داده است. بنابراین نام دو گفتگو کننده در شناسنامه کتاب ثبت شده است. به هر روی کتاب حاضر نه فقط اثری ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ ادبیات معاصر محسوب می شود، بلکه دربر گیرنده نکات جذاب و خاطره انگیزی ست برای کسانی که در طول سالهای دور و نزدیک با حاشیه و متن ادبیات معاصر سروکار داشته اند.

«تاریخ شفاهی ادبیات ایران / محمد علی سپانلو»
گفتگو کننده‌ها : محسن فرجی و اردوان امیری نژاد
دبیر مجموعه: محمد هاشم اکبریانی
ناشر : ثالث، چاپ اول ۱۳۹۴
۵۲۱ صفحه، ۳۵۰۰۰ تومان

نقل از الف کتاب