اشتراک گذاری
‘
تصویر زنان در سینمای عاشقانه ایران
فریدون جیرانی
اولین فیلم ناطق سینمای ایران یعنی «دختر لر» داستان عشق یک مفتش به یک دختر لر است. این فیلم در بستر سینمای عاشقانه هند شکل گرفت نه سینمای ایران چون سینمای ایران آن موقع پیشینه ای نداشته که به آن اتکا کند. به همین دلیل است که فیلم آواز هم دارد. درست است که آوازها ایرانی است اما تحت تاثیر سینمای موزیکال عاشقانه هند است.سینمای ایران در دور اول، یعنی 1309 تا 1316 – منهای فیلم های سپنتا – در بستر سینمای هند و در کمپانی های هندی ساخته شده اند. معلوم است که سپنتا تحت تاثیر سینمای موزیکال و عاشقانه هند است و به همین دلیل فیلم عاشقانه می سازد.
بعدها هم می بینیم که سینمای عاشقانه هند ادامه پیدا می کند و ما در دهه 20 به آن وصل می شویم. 1326، «طوفان زندگی» – بر اساس نقدی که در یکی از مجله ها چاپ شده – داستان عشق یک پسر تحصیل کرده اما فقیر به دختر یک بازاری پول دار است که این عشق در یک کنسرت در هنرستان موسیقی شکل می گیرد.آن موقع روح الله خالقی و شاگردانش انجمن موسیقی تشکیل داده بودند و بعد از 1320 به صورت هفتگی و ماهانه اجراهایی داشتند که بنان، اعلم دانایی و بعضی از خوانندگان دیگر در آن می خواندند. نسخه ای از این فیلم موجود نیست که دیده شود چون آخرین نسخه آن در آتش سوزی استودیو پارس فیلم در سال 1331 سوخته است.
این عاشقانه با مانعی مثل پدر پول داری که می خواسته دخترش با یک خانواده پول دار دیگر ازدواج کند مواجه می شود. فرهاد به خاطر ناهید دست به خودکشی می زند اما توسط یک درویش از این کار منصرف می شود و می رود که بر پای خودش بایستد و تبدیل به یک آدم پول دار شود.شوهر عیاش ناهید تبدیل به یک آدم کثیف می شود که زندگی ناهید را متلاشی می کند و در حالی که فرهاد به یک مهندس فعال و ثروتمند تبدیل می شود. بعد شوهر ناهید می میرد و پدر ناهید به این نتیجه می رسد که اشتباه کرده. ظاهرا پایان فیلم هپی اند است و ناهید و فرهاد به هم می رسند.این عاشقانه به دلیل ضعف تکنیکی نفروخت. تهیه کننده اش دکتر کوشان و کارگردانش علی دریابیگی است که کارگردان تئاتر بود. شاید یکی از علت های ضعف فیلم این بود که معروف ترین کارگردان تئاتر که در آلمان تحصیل کرده بود، سینما را خوب نمی شناخت. این فیلم در یک سینما در اردیبهشت 1327 به نمایش درمی آید اما نمی فروشد و تهیه کننده را متضرر می کند.
تهیه کننده قبل از آن وارد دومین فیلمش یعنی «زندانی امیر» شده بود. این نمایشنامه، عاشقانه ای است در بستر تاریخ اسلام که در آن زمان باز هم نمی فروشد.در خاطراتی که به نقل از کوشان هست، می بینیم که چون این فیلم ها با سرمایه آدم های مختلف ساخته شده، طلبکاران کوشان می آیند تا او را به زندان بیندازند اما کوشان به سراغ سومین فیلم می رود؛ از سومین فیلم که کم کم سینمای ایران می تواند خود را پیدا کند، داستان عشقی در ایران شکل دیگری پیدا می کند و فرمول مواجهه شهر و روستا کشف می شود. شاید در آن زمان پیش بینی نمی شد این تقابل منجر به فروش فیلم ها شود و این کشف اتفاقی بود.
آن زمان موزیکال های مصری در ایران خیلی نفوذ داشت. حتی بیشتر از سینمای هند. مثلا موزیکال «وداد» در آن زمان در ایران به نمایش درآمده بود. الان هم نسخه تصحیح شده آن را در کشورهای عربی پخش کرده اند. این فیلم یک داستان عاشقانه در روستایی در مصر است و بازیگر آن ام کلثوم خواننده معروف مصر بود.
مصری ها به این فرمول دست پیدا کردند که خواننده ها را بازیگر کنند و داستان زندگی زنانی را ساختند که از فقر به خوانندگی رو می آورند. این فرمول باعث می شود خواننده های مصری، در این دوره نقش های اصلی موزیکال ها را بازی کنند و این موزیکال ها در آن مقطع بر سینمای ایران هم تاثیر گذاشت.
بر اساس داستان عشق دو برادر به یک زن «شرمسار» ساخته می شود. از این فیلم فرمولی به وجود می آید که یک دختر ساده روستایی، فریب پسر شهری را می خورد و عشق پسر روستایی را پس می زند. دختر با پسر به شهر می رود و متوجه عیاشی های شوهرش می شود و شوهر او را از خانه بیرون می کند. دختر به دلیل صدای خوبش خواننده می شود و فیلم بر اساس همین ماجرا ادامه پیدا می کند.این ملودرام ها بیش از اینکه عاشقانه هایی در رابطه با دختر و پسر باشند، شبیه به موزیکال های مصری و قصه هایی شبیه «مادام ایکس» در سینمای آمریکاست.
«مادام ایکس» داستان زنی است که شوهرش به و شک دارد و او را به همین دلیل از زندگی اش خارج می کند. او در جای دیگری بچه اش را بزرگ می کند. بچه اش دزد می شود و یک روز در دادگاه، پدر بچه او را محاکمه می کند. این داستان به مصایب زنانی می پردازد که عشق هایی ناشی از انحراف، مسیر زندگی شان را عوض می کند.
در سال های بعد «شرمسار» در سال 1329 در سه سینما در ایران نمایش داده شده و فروش بالایی را به نام خود ثبت کرد و به این ترتیب دوره سوم سینمای ایران شکل گرفت. این الگو در سال های بعد در فیلم هایی مثل «شب های تهران»، «بی پناه» و فیلم های دیگر ادامه پیدا کرد؛ در این میان اگرچه تفاوت هایی در داستان ها وجود داشته اما شباهت های شان به این فرمول کاملا واضح است.
1- کمدی های عاشقانه به جای فیلم های تلخ مادام ایکسی
بعد از رفتن سپهبد زاهدی در سال 1334 و آمدن نخست وزیران بعدی فضای اجتماعی نسبتا بازتر شد و ملودرام های عاشقانه ایران کمی تغییر کردند و از فضای مادام ایکسی در آمدند. نمونه فیلم های موفقی که در فضای جدید ساخته می شوند، «مادموازل خاله» است که داستان عشق جوان هایی را روایت می کند که خاله پول داری دارند و از او می خواهند که به یک سفر بیایند اما خاله نمی آید. آنها هم یکی از دوستان شان را به خاله تبدیل می کنند.نمایشنامه معروفی به نام «خاله چارلی» هست که انگلیسی ها ن را فیلم و نمایش کرده اند و در سال 1325 هم با همین عنوان در سینماهای تهران نمایش داده شد.
از اینجا به بعد که فضای جامعه از تلخی کودتا فاصله می گیرد، کمدی های عاشقانه شروع می شوند. یکی از زیباترین کمدی ها «شب نشینی در جهنم» است که ماجرایش حول محور عشق یک پسر جوان به دختر یک حاج آقا می چرخد، اگرچه موضوع اصلی آن عشق نیست، و شخصیت خود حاجی است. در سال های بعد به تدریج کمدی های عاشقانه جای عاشقانه های تلخ مادام ایکسی را می گیرد.
2- عاشقانه ایتالیایی ها در ایران
در سال 1328 که تغییراتی در آمریکا به وجود آمد و دموکرات ها قدرت می گیرند، حکومت تحت تاثیر فضای بیرون، مجبور می شود فضا را کمی باز کند و از همین جاست که ما وارد سینمای عاشقانه اجتماعی می شویم. نمونه بسیار موفق آن «آینه تاکسی» است که روایت زندگی راننده تاکسی است که به دلیل مشکلات مالی نمی تواند به دختری که عاشقش شده برسد.
این فیلم و نمونه های مشابه آن در این مقاطع تحت تاثیر سینمای ایتالیا هستند چون از اواسط دهه 30، فیلم های اجتماعی ایتالیایی در ایران دوبله می شدند و بر ساخت فیلم های ایرانی هم تاثیرگذار بودند؛ از آن جمله «برنج تلخ» که در سال 32 جزو پرفروش ترین ها بود و روایت زندگی یک دختر جوان شالیکار را به تصویر می کشید که در حالی که یک پسر خوب دوستش دارد، فریب یک پسر هوس باز را می خورد و در پایان فیلم خودکشی می کند.از 1339 تا 1341 سینمای ایران رشد خیلی خوبی را تجربه کرد. خلاف سال های قبل که در مورد تجدد موضع مثبت دارند، بعد از کودتا، اندوه و ناکامی و شکست موجب شده بود، نگاه به تجدد کمی تلخ شود اما از سال 39 به بعد و نخست وزیری علی امینی، ایران وارد سینمای شهری می شود.
تصویر شهر در سینما در آن سال ها این است که شهر بدی نداریم، شهری داریم که در یک آپارتمان یک خانواده می توانند با هم بنشینند و گپ بزنند. آدم های سنتی هم زیاد در فیلم ها به تصویر کشیده نمی شوند. جوانی می تواند وارد خانه مردی شود و به دختر خانواده درس موسیقی بدهد. پدر خانواده هم یک بازرگان است که مخالفتی با این موضوع ندارد. آن جوان خواننده هایی مثل روانبخش و منوچهر هستند.
پوران هم وارد سینما می شود و فیلم هایی بازی می کند. در این مقطع زمانی فیلم ها وارد کمدی رمانتیک هایی از جنس آمریکایی می شوند، مثل «دختران حوا» که در یک آپارتمان می گذرد. اولین باری است که آپارتمان نشینی در ایران راه می افتد و در فیلم زندگی در یک مجتمع مسکونی توضیح داده می شود. در این سال ها کمدی رمانتیک هایی شکل می گیرد که خواننده ها قهرمان های داستان هستند.
3- قهرمان های ساده روی پرده سینما
در ادامه این بررسی باید بگویم که فیلم های تلخ هم داریم؛ تا سال 1342 که معروف ترین فیلم های این تاریخ تا سال 1343 ساخته می شوند. «لذت گناه» و «ساحل انتظار» که در هر دو فیلم بازگشتی به مسئله تجاوز وجود دارد. در «لذت گناه» به دختر ناشنوایی تجاوز می شود و بچه ای به دنیا می آید و یک پزشک به بزرگ کردن بچه کمک می کند. این فیلم اقتباس کاملی است از یک فیلم آمریکایی.
«ساحل انتظار» هم داستان دختر جوانی است که با یک پسر ماهیگیر ارتباط عاشقانه دارد. پسر روزی در دریا گم می شود. دختر با معلم روستا ارتباط برقرار می کند و بعد پسر برمی گردد. دختر بین این دو نفر سرگردان می ماند.
گذشته از این دو فیلم، در این سال ها هیچ رمانس عاشقانه ای ساخته نمی شود که بتوانیم بگوییم عشق قشنگی را نشان می دهد. «لیلی و مجنون» هم که ساخته می شود، نمی فروشد. فیلم های پرفروشی مثل «ماموازل خاله» یا «شب نشینی در جهنم» هم فیلم هایی نیستند که جریان اصلی شان عاشقانه باشد.
این را یادمان باشد که قهرمان های اصلی فیلم های ایرانی تا این سال، یا دکتر است یا معلم یا یک پسر شهری، مثل فیلم های «ساحل انتظار»، «لذت گناه» و «دختر کوهستان». یا مهندس است که در «افسونگر» نمی تواند خوانندگی زنش در کافه را تحمل کند. یا جوان پول دار شهری است که فریب دوستش را می خورد و از سر غفلت، زن و زندگی اش را از دست می دهد یا در «طلسم شکسته» پسر جوان تحصیل کرده ای است که وارد ایل خودش می شود و متوجه ماجراهایی می شود.
یعنی آدم های تحصیل کرده و با سواد قهرمان های داستان هستند. اگر هم وارد طبقه پایین شهر می شویم، راننده تاکسی را می بینیم که آدم لاتی نیست، بلکه به دلیل فقر است که درس نخوانده. کارگر «می میرم برای پول» هم همین طور است. اینها فقیر هستند اما لمپن نیستند. آدم های ساده ای هستند. قهرمان ها ساده اند، نه پیچیده و به همین دلیل، است که قهرمان های این فیلم ها قابل باور هستند.
در فیلم معروف «مردها و جاده ها» برای اولین بار یک زن به اصطلاح بدکار وارد داستان می شود و مردی که راننده کامیون است با او ازدواج می کند و بعد می فهمد که این زن رازی دارد که می خواهد پنهان کند. این فیلم هم اقتباسی است از «دنیای سوزی وانک» که آن هم بر اساس تجربه ویلیام هولدن ساخته شده که به ژاپن می رود، با زنی ازدواج می کند که بعدها می فهمد او فرزندی دارد که سعی می کند پنهانش کند. مسئله این است که در این فیلم ها مثلا جاهل ها «مردها و جاده ها» قابل باور است.
با وجود اینکه کلا این سناریو، سناریوی خوبی است اما هنوز وارد عاشقانه درخشانی نمی شویم که بگوییم دختر و پسری در آن هستند که در جامعه الگو می شوند.
4- فردین فیلم «سلطان قلب ها» را ساخت
در سال های 46 و 47 «اینترلود» آمد که داستان یک آهنگساز بسیار روشنفکر بود که زن داشت اما عاشق دختر بسیار جوانی می شد. بعد از این فیلم، موسیقی اینترلود تبدیل به موسیقی عاشقانه تمام فیل های ایرانی می شود. هر جا در فیلمی صحنه عاشقانه ای بود، موسیقی اینترلود می آمد. از سال 46 به بعد، سینمای ایران وارد فضای دیگری شد و عاشقانه ها با فرمول دیگری ساخته شدند.
فرمول فیلم فارسی مخلوط و معجونی از همه ژانرها شد. هم کمدی، هم ملودرام، و گاهی حادثه ای و اکشن. این فرمول با «آقای قرن بیستم» همه گیر شد که ماجرایش درباره یک آدم لات بود که حالا باید نقش یک مرد پول دار را بازی کند. او وارد یک خانواده پول دار می شود می شود و دل به دختر خانواده می بندد. عشق یک پسر فقیر به دختر پول دار یا برعکس، از همین جاها در سینمای ایران با فردین شکل گرفت.
در اولین فیلم، پوران بازی کرد. دومین فیلم «قهرمان قهرمانان» بود که آذر شیوا نقش اصلی اش را بازی کرد. سومین فیلم هم که پرفروش ترین فیلم سینمای ایران تا آن لحظه بود یعنی «گنج قارون» را فروزان بازی کرد. در این فیلم که دختر عاشق پسر فقیری بود، برای اینکه پدرش او را به خواستگار احمقش ندهد، به پدر که زرپرست بود و به ثروت بیشتر از مهر و محبت اهمیت می داد، دروغ گفت که خواستگارش پسر قارون است. بنابراین عشق ها در قالب دختر پول دار و پسر فقیر جا افتاد و این مسئله تا پنج سال ادامه پیدا کرد و فردین قهرمان این داستان ها بود و بعدها خودش «حاتم طلایی»، «خوشگل خوشگلا» و «گدایان تهران» را ساخت.
در «جهان پهلوان» و «چرخ و فلک» بازی کرد و در همه این فیلم ها فردین قهرمان فقیر داستان بود. در نهایت بهترین عاشقانه ای که از این فیلم ها درآمد، ساخته خود فردین بود، به نام «سلطان قلب ها». هنوز هم فکر می کنم این فیلم عاشقانه خوبی است که مبتنی بر تصادف است و کپی یک فیلم ترکی است. آن فیلم ترکی را در یک نمایش اتفاقی در کانال های ترکی دیدم و هسته اصلی از آن گرفته شده؛ اما فردین در «سلطان قلب ها»، تغییرات اساسی در نمونه اصلی ایجاد کرده است. اینجا هم اگر عشق هست، در بستر ملودرام است با ماجراهای همسر و فرزند. سکانس آخر این فیلم خیلی خوب است.
فیلم دیگری در همین سال ساخته شد به نام «روسپی» که داستان عشق یک کاباره دار به یک زن کولی است. زن کولی به پیانونواز کاباره علاقه مند می شود و کاباره دار می خواهد این دو را از هم جدا کند. این فیلم هم از یک فیلم ترکی اقتباس شده. اینها باز هم در بستر ملودرام هستند و نه صرفا عاشقانه. در این زمان، فیلم هایی هم داریم با موضوع عشق دختر و پسر اما معروف و پرفروش نشدند.
درست است که بستر «سلطان قلب ها» و «چرخ و فلک» که فیلم های پرفروشی هستند، عشق است اما برخلاف قصه های مادام ایکسی، در این فیلم ها عشق نیست که داستان را می سازد. فکر می کنم در سال 45 و 46 آقای رجبعلی اعتمادی در مجله «جوانان» پاورقی های عاشقانه می نوشت. دو داستان «ساکن محله غم» و «تویست داغم کن» را یادم می آید (تویست رقص معروفی در اواخر دهه 30 بوده که در فیلم ها هم با آن شوخی می شد) پاورقی های عاشقانه مجله «جوانان» بر سلیقه جوانان آن زمان تاثیر گذاشت اما جالب است که این پاورقی ها هیچ وقت فیلم نشدند.
پاورقی تلخ «امشب دختری می میرد» نوشته ارونقی کرمانی فیلم شد اما هیچ کدام از پاورقی های ر. اعتمادی که عاشقانه تر و جوانانه تر بودند، ف6یلم نشد. ملودرام عاشقانه «امشب دختری می میرد» هم بیش از اینکه در بستر عشق باشد، در بستر خیانت است؛ خیانت نامادری به پدر. تا پیش از ساخته شدن «قیصر» فیلم عاشقانه چشمگیری نداریم و نهایتا می توان «امیر ارسلان» را نام برد که در یک تاریخ فرضی شکل گرفته است.
5- موج جدید «قیصر»
«قیصر» قهرمان فیلم های فارسی را تغییر می دهد و موج جدیدی ایجاد می کند. بستر «قیصر» انتقام است. البته مایه های عاشقانه هم دارد اما عشق بستر اصلی نیست. قهرمان زن داستان ها تا پیش از «قیصر»، مثلا در «گنج قارون» دختر مدرنی است که قهرمان مرد را هم به دنیای خودش دعوت می کند.
آذر شیوا در «چرخ و فلک» هم وکیل است و هم دختری مدرن، دختران پول دار همه در بستر زندگی مدرن شکل گرفته اند و نشانه های تفکر نو در زندگی و افکارشان دیده می شود. قهرمان داستان که همیشه فردین است، اوایل از زندگی مدرن فرار می کند اما بعد خودش را با زندگی مدرن تطبیق می دهد.
مثال دیگر یک فیلم بسیار قدیمی تر است به نام «دختر چوپان» که یک کمدی عاشقانه در سال 1331 است. دختر و پسر روستایی که همدیگر را دوست دارند، نمی توانند به هم برسند، دختر به شهر می رود و موسیقی را فرا می گیرد و کم کم به یک دختر مدرن تبدیل می شود. وقتی پسر او را در حال رقص با یک پسر دیگر می بیند، می رود اما بعد به این نتیجه می رسد که این زندگی مدرن، زندگی فاسدی نیست. خودش هم شکل شهری می گیرد و دختر را با لباس مدرن و زندگی مدرن می پذیرد.
اما «قیصر» زن مدرن قصه های فیلم های عاشقانه را به زن چادری پایین شهری تبدیل می کند و این نکته خیلی مهمی است. دیالوگی هست که قیصر به اعظم می گوید: «یک موی تو می ارزد به صدتا زن قرتی توی این خیابان ها» و منظورش زن هایی بود که جلوه مدرنیته هستند. حتی در همین فیلم صحنه ای هست که قیصر با کفش خوابیده و اعظم با چادر، از جلوی سینما رادیوسیتی رد می شوند که محل قرار دختر و پسرهاست. «قیصر» نگاه سینمای ایران به زن را عوض می کند. از این به بعد، سینمای ایران تحت تاثیر اعظم قرار می گیرد.
زن های مدرن بالاشهری کم کم از فیلم ها حذف می شوند و اول زن های سنتی شبیه به اعظم به جای آنها مطرح می شوند و کم کم زن های دیگری جایشان را می گیرند که از روی ناچاری به خودفروشی رو آورده اند و بعد به خاطر یک مرد و ازدواج و سر و سامان گرفتن، این کار را کنار می گذارند. نمونه بسیار موفق این فیلم ها «رقاصه» است با بازی ناصر ملک مطیعی و فروزان. در آن زمان، زنان سنتی می شوند، چادر به سر می کنند، شکل دیگری پیدا می کنند.
6- عشق تبدیل به ماجرای فرعی می شود
پس از «قیصر» مسیر موج نوی سینمای ایران شکل گرفت. در آن زمان شریعتی سخنرانی هایش را انجام داده بود و کتاب هایش تاثیرشان را گذاشته بودند. یک چپ اسلامی داریم متاثر از شریعتی، یک چپ مارکسیستی متاثر از چه گوارا، انقلاب کوبا، ویتنام و مبارزاتی که وجود داشته است. نگرش چپ هم زندگی غربی را برنمی تابد و ضد آن است.
آن زمان اگر زنی با آرایش وارد دانشگاه می شد یا پسری با ماشین می آمد، نشانه بورژوازی بود و اصلا دانشجوها تحمل نمی کردند. سینمای ایران تحت تاثیر این نگاه قرار گرفته بود. در «آرامش در حضور دیگران» هم دو خواهر را می بینیم که زندگی مدرنی دارند اما عاقبت هیچ کدام شان خوب نیست. آدم خوب فیلم، زن شهرستانی سرهنگ یعنی پدر دو دختر است که تا آخر به مرد وفادار می ماند.
در «کلاغ» بیضایی هم می بینیم که آسیه پدر فقیری دارد ولی وقتی با او صحبت می کند، دیگر با دوست شوهرش نمی رقصد. می بینیم که در فیلم های روشنفکری غیرمذهبی ما هم نگاه سنتی غالب بود. در این زمان عشق به میان خانواده های پایین شهری می رود و دیگر نه زنان بلکه مردها محور اصلی داستان ها هستند چون در ایدئولوژی چپ که آن موقع معیار فیلمسازها بوده، زن در جای قهرمان فرعی قرار می گیرد نه اصلی و عشق هم ماجرای فرعی می شود.
مثلا در فیلم های کیمیایی، بعد از «رضا موتوری» که وارد «داش آکل» می شویم، عشق تلخی را می بینیم. همینطور در «خاک» هم ماجرا بر سر زمین است و در «گوزن ها» داستان سیاسی است. در «غزل» هم دعوا سر به دست آوردن یک زن است و بعد برادری و رفاقت بر عشق حاکم می شود؛ یعنی دو برادر که عاشق یک زن هستند، او را می کشند تا برادری و رفاقت شان ادامه پیدا کند.
حتی در فیلم های مهرجویی هم در «آقای هالو» زن، بدکاره تصویر می شود. در «پستچی» مهندس به زن جوان یک پستچی نظر دارد یا در «دایره مینا» یک پرستار هست که به یک جوان نظر دارد و به عبارت دیگر می خواهم بگویم در فیلم ها عشق نیست.
در میان کارهای تقوایی مثلا در «صادق کرده» هم ماجرای عاشقانه ای روایت نمی شود. در «نفرین» هم می بینیم که زنی شوهر روان پریش دارد، جوانی وارد زندگی اش می شود و همه چیز به سمت نابودی پیش می رود. یعنی نه در سینمای روشنفکری و نه در سینمای فارسی آن روزها، هیچ بستر عاشقانه ای وجود ندارد.
7- زندگی مدرن در بستر سینمای عاشقانه
در سال های بعد فرزان دلجو تحت تاثیر کتاب های عاشقانه ر. اعتمادی، عاشقانه های تازه ای در سینمای ایران راه می اندازد. نه این که اقتباس کرده باشد بلکه چون خودش هم رمان نویس بوده تحت تاثیر آن کتاب ها قرار داشته است. دلجو همراه با امیر مجاهد، کتاب هایی می نویسند و به نام می کی اشپیلین، یک رمان نویس پلیسی که در ایران خیلی معروف بود، منتشر می کنند. از طریق همین رمان ها وارد سینما می شوند و شاید سینمای کیمیایی را با عشق پاورقی ها تلفیق می کنند.
نکته مهم این است که جوان پایین شهری از زندگی مدرن فرار نمی کند. دوست دارد مدرن زندگی کند اما فقیر است و دستش به آن زندگی نمی رسد. تا سال 56 دلجو سازنده چند فیلم عاشقانه بود که در آنها معمولا خودش نقش پسر جوان عاشق را بازی می کرد و نقش مقابلش را هم به آیلین ویگن می داد. «ماهی ها در خاک می میرند» یک فیلم عاشقانه شبیه به «قصه عشق» است. قهرمان مرد داستان که پدرش رفتگر است، سرطان دارد، عاشق یک دختر پول دار می شود و سرانجام می میرد.
اگر بخواهیم بهترین فیلم دلجو را انتخاب کنیم، به این فیلم می رسیم. این فیلم روی بقیه کارگردان ها تاثیر گذاشت و بعد از آن چند فیلم دیگر با موضوع هایی مطابق پسند دخترها و پسرهای جوان ساخته شدند. معروف ترین فیلم عاشقانه سینمای ایران در سال 56 ساخته شد؛ «در امتداد شب» یکی از آنها بود که در زمان خودش بسیار خوب فروخت.
فیلم های عاشقانه دلجو و مجاهد – که البته بیشتر فرزان دلجو اصل بوده – بر روایت عشق در سینما تاثیرگذار بودند. اینها فیلم های روز آن زمان بودند و یک جریان سینمایی را شکل دادند که هم مورد تقلید قرار گرفت و هم غیرمستقیم روی فیلم های دیگر تاثیر گذاشت. در این فیلم ها، هم تهران به روز شده، هم دختر و پسرهایی که تازه می خواهند خودشان را با زندگی مدرن تطبیق دهند، خواننده های آوازهای روز هستند.
مهم ترین فیلم عشقی تاریخ سینمای ایران که می رفت تماشاگر سینمای ایران را تغییر دهد و می توانست نسل دیگری در سینمای ایران به وجود آورد، «در امتداد شب» و یک ملودرام عاشقانه خوش ساختی بود با فیلمبرداری و بازی های خوب و فیلمنامه خیلی خوبی هم دارد. در تهران آن زمان چهار میلیون فروخت و پرفروش ترین فیلم تاریخ سینمای ایران در تهران شد و بعدها در مصاحبه ای از فرمان آرا (تهیه کننده فیلم) خواندم که در تهران و شهرستان ها 15 میلیون فروخته که اگر با قیمت بلیت 25 ریالی تقسیم شود، می بینیم چه تعداد قابل توجهی به تماشای فیلم رفته بودند.
تازه این در شرایطی است که فیلم از بهمن 56 تا خرداد 57 روی اکران بود و به خاطر فضای رویدادهای انقلاب بسیاری از نمایش هایش را از دست داد. این شاید تنها ملودرام عاشقانه ای باشد که با ساختار فنی خیلی خوبی پیش از انقلاب ساخته شد.
فیلم بر همان قصه عشق و سرطان مبتنی است. البته این قصه که پسر سرطان بگیرد و بمیرد پیش از این در فیلم دلجویی بوده اما در این فیلم به جای یک دختر، زن مطلقه را می بینیم. این داستان با زندگی بازیگرش هم شباهت هایی داشت و به همین دلیل بیش از آنچه که پیش بینی می شد مورد توجه قرار گرفت.
نکته این جاست که این آخرین فیلمی بود که پرونده فیلم های عاشقانه را بست. زمان پیروزی انقلاب، سینمای ایران در حال راه عوض کردن بود و سینماگران به این نتیجه رسیده بودند که فرمول قدیمی دیگر جواب نمی دهد و ساختار و فن، تکنیک، کارگردانی، بازیگری و قصه ها باید عوض شوند. کاهش تولید و شکست این سینما در سال های آخر هم به این دلیل بود که تماشاگر فیلم ایرانی، یعنی مهاجران حومه شهرها و خانواده های زیر متوسط، از اوایل دهه 50 که به دلیل نقش کمپانی های خارجی، آزادی های جنسی در سینما بیداد می کند، از سینما بریدند. بنابراین کم کم سینمای ایران تماشاگرانش را از دست داد. «در امتداد شب» طیف تماشاگران محصولات سینمای ایران را عوض کرد، یعنی توانست جوان های طبقه متوسط را جذب کند.
8- ملودرام های عاشقانه خارجی تاثیرگذار نبودند
پس از پیروزی انقلاب، تعدادی فیلم ضعیف تر ساخته شدند که جوانه های کوچکی بودند و به عبارتی وزن و کلاس نداشتند. یعنی فیلم هایی بودند که جوان های غربی نمای غیرقابل باور داشتند، زندگی مدرن داشتند، اما لوس به نظر می رسیدند.
فیلم خیلی معروف «قصه عشق» در همین زمان در ایران هم نمایش داده شد و خیلی پرفروش شد. فیلم های عاشقانه به ایران می آمدند، اما نسل متاثر از شریعتی و ایدئولوژی چپ، خیلی به عشق اهمیت نمی داد. مطرح کردن مسائل اجتماعی اهمیت بیشتری داشت؛ مثل رابطه مالک و دهقان، شرایط جامعه و اعتیاد، مبارزه با قدرت (مثلا در گوزن ها) یا اثبات این که ایران به سمت نوعی انهدام می رود (مثل پستچی) یا فساد اجتماعی مثل مسئله خون فروشی در «دایره مینا».
یعنی در سینمای روشنفکری، بیشتر دنبال حرف اجتماعی بودند. سینمای فارسی هم بیشتر در وادی روابط آزاد زن و مرد، لات ها و فاحشه ها افتاد. فیلم عاشقانه تحت تاثیر این وضعیت قرار گرفت. زمان «بر باد رفته» ما سینما نداشتیم. «کازا بلانکا» هم به اکران سینماها نیامد، یعنی زمانی آمد که دوبله نبود و وقتی می خواست دوباره اکران شود، تلویزیون آن را نشان داد. بنابراین این ملودرام های عاشقانه قدیمی کلاسیک، در اکران سینماها بر نسل ها تاثیر نگذاشتند بلکه یا در تلویزیون بودند و یا به زبان اصلی به نمایش درمی آمدند.
9- «گل های داوودی» اولین فیلم عاشقانه بعد از انقلاب
اگر اشتباه نکنم فیلم «گل های داوودی»، یکی از پرفروش ترین فیلم های عاشقانه پس از انقلاب است. داستان بعد از انقلاب فرق می کند. دهه 60، یک فضا دارد. پایان دهه 60 باز فرق می کند، دهه 70 و همزمان با دوران اصلاحات و پس از آن شرایط مخصوص به خودشان را دارند.
بعد از انقلاب، عشق از کانون جامعه بیرون رفت و عشق بر مبنای روابط دختر و پسر قبل از ازدواج شکل گرفت. طبیعتا وقتی که حساسیت روی این موضوع وجود داشته باشد و نشان دادن آن در آثار سینمایی ممنوع و محدود باشد، عشق کنار می رود و بنابراین فیلم سازها برای نشان دادن این روابط، راه های شرعی پیدا می کنند. یکی از این راه ها را هم خودمان در «گل های داودی» پیدا کردیم. دختر و پسر زمانی همدیگر را می بینند که دختر به عقد پسر درآمده وگرنه نمی توانستیم دختر و پسری را نشان دهیم که در پارک راه می روند و حرف می زنند.
اولین مسئله ای که پس از پیروزی انقلاب مطرح شد این بود که علما مسئله روابط دختر و پسر قبل از ازدواج را قبول نداشتند و معتقد بودند که این روابط نباید باشد. بعضی ها به اینکه یک آشنایی کوچک و اندک قبل از ازدواج وجود داشته باشد معتقد بودند اما بیشتر علما قضیه را از اساس قبول نداشتند. بنابراین اولین اتفاق این بود که پاتوق های دختر و پسرها یعنی تریاها (کافی شاپ هنوز نبود) در ابتدای دهه 60 تعطیل شدند.
نکته بعدی اینکه موسیقی جوانانه و پاپ ممنوع و تمام صفحه فروشی هایی که دهه 50 باز بودند، بعد از سال 59 تعطیل شدند. به هر حال انقلاب اسلامی با شیوه زندگی غربی مخالف بوده و هست و تحت تاثیر الگوهای جدید، قوانین تازه ای هم به عنوان یک دستورالعمل و حکم به سینما و تلویزیون ابلاغ شد که مسئله حجاب و ارتباط دختر و پسر را جدی بگیرند و به تدریج نقش زن در سینمای ایران کم رنگ شد.
در فیلم های آن دوران، زن بیشتر یا مادری سنتی بود یا زنی زیاده خواه که شوهرش را به نابودی می کشاند. یعنی دختر جوان هم اگر بود، دختر بسیار سنتی بود که سریع ازدواج می کرد. شاید اولین فیلمی که این محدودیت ها را شکست «گل های داودی» رسول صدر عاملی باشد؛ داستان یک پسر و دختر نابینا که عاشق هم می شوند و لحظاتی عاشقانه در پارک از آنها می بینیم.
درست است که این فیلم داستان عاشقانه دارد اما بستر اصلی قصه در زندانی است. بنابراین در «گل های داودی» من به عنوان فیلمنامه نویس با آقای صدرعاملی هم فکری کردم و به این نتیجه رسیدیم که این دو را به عقد هم درآوریم تا فیلم برای اکران با محدودیتی مواجه نشود.
این شاید اولین فیلم عاشقانه ای بود که هنگام ساختش تلاش کردیم راهی برای بیان عشق در داستان پیدا کنیم اما در بقیه فیلم های دهه 60، زن ها حضوری صوری و فرعی در داستان و ماجرای فیلم داشتند و زندگی مدرن هم در فیلم ها جلوه پررنگی نداشت. سبک قبلی زندگی تقبیح می شد و آپارتمان ها و مبل ها ساده انتخاب می شدند، ماشین ها پیکان و خیابان ها پایین شهری بودند. قصه ها تم انقلابی زمان خود را داشتند یا در گذشته می گذشتند و زن به عنوان محور و قهرمان دیده نمی شد و مرد هم دیگر به صورت عاشق دیده نمی شد. یعنی مردها، مردهای گرفتار بودند؛ نه گرفتار جامعه ای پر از مشغله، بلکه دچار گرفتاری های ذهنی و شخصی.
فیلم ها از معضلات اجتماعی به سمت معضلات اخلاقی جامعه حرکت کردند. حتی «اجاره نشین ها» یا «ناخدا خورشید» یا «خط قرمز» (که این یکی، اوایل به خاطر مسئله حجاب توقیف شد) هم فیلم های کمدی یا سیاسی اجتماعی بودند. حتی « شاید وقتی دیگر» هم داستان یک زن و شوهر بود و بحث خیانت را مطرح می کرد نه یک داستان عاشقانه.
10- قرمز، شوکران و عروس در صدر جدول فروش
«عروس» سال 69 ساخته شد و در سال 70 به سینما آمد. در پایان جنگ فیلم هایی ساخته شدند مثل «زیر بام های شهر» که داستانش درباره دختر و پسری بود که می خواهند ازدواج کنند و به دنبال خانه می گردند. این داستان، یک عاشقانه است که در بستر شرایط اجتماعی مسکن شکل می گیرد! همین طور «در آرزوی ازدواج» داستان درباره پسری است بیکار که پدر دختر مورد علاقه اش می گوید تا کار پیدا نکنی نمی توانی ازدواج کنی و ماجرا به آنجا می انجامد که این دو به هم نمی رسند. یعنی فیلم های عاشقانه در بستر شرایط اجتماعی ساخته می شدند و بیشتر تحت تاثیر فیلم های ایتالیایی بودند.
در «عروس» برای اولین بار دختر پول دار به شکل مدرن وارد قصه شد. قهرمان یک پسر پایین شهری است و برای رسیدن به دختر پول دار، دست به رذالت می زند اما این داستان عشقی، داستان اصلی این فیلم هم نیست. در پایان جنگ فضا کمی باز شد و ممیزی کمی عقب نشینی کرد و نسل جوان فیلمسازان دچار تغییر شد. اتفاق مهم هم «نوبت عاشقی» بود که در جشنواره سال 69 جنجال آفرید و کل سینما را زیر سوال برد.
11- زن ها نقش های اصلی نیمه دوم دهه 70
در سال 69 عشق به مضمون اصلی فیلم ها تبدیل شد. در آن سال ها «عروس»، «در آرزوی ازدواج»، «نوبت عاشقی» و «آپارتمان شماره سیزده» ساخته شد. حال و هوای جامعه کم کم رو به تغییر می رفت. شهر تغییر کرده بود. چراغ ها روشن شده بودند و پاتوق ها کم کم راه می افتادند. قبلا ساعت هفت شب همه جا تاریک بود اما کم کم شهر به سمت روشنایی پیش می رفت. پاتوق ها و کافی شاپ ها دوباره کم کم باز می شدند و گسترش پیدا می کردند.
لباس ها تغییر می کرد و شکل و شمایل زیبایی دیده می شد. سال 69 در سینما جنجال با مخالفان سینما که در جبهه دیگری بودند به وجود آمد و هاشمی رفسنجانی (رییس جمهوری وقت) مجبور شد وزیر ارشاد (خاتمی) را عوض کند و لاریجانی را بیاورد.
از اینجا به بعد به دلیل انتقادهایی که به ساخته شدن فیلم هایی مثل «نوبت عاشقی» شده بود، سینما دیگر سراغ مضمون عشق نرفت و مضمون حادثه را جایگزین کرد. سینمای حادثه ای ایران در شکل تجاری شکل گرفت و جمشید هاشم پور ستاره بی رقیب آن شد. مخملباف هم مسیر عوض کرد و بعد از «نوبت عاشقی» سراغ فیلم های انتزاعی و بدون داستان «گبه» و «نون و گلدون» رفت. حاتمی کیا سعی کرد ادامه «از کرخه تا راین» را به شکلی دیگر بسازد. فیلمسازان روشنفکر و مسلمان به سمت دیگری رفتند و حتی افخمی هم بعد از «عروس» یک فیلم سیاسی به نام «روز شیطان» ساخت.
از سال 71 تا 76 تنها فیلم عاشقانه، «عاشقانه» (علیرضا داودنژاد) بود با داشتان عشق پسر و دختر جوانی که مرد میان سالی میان شان قرار می گیرد. در این فیلم او ابتدا سعی می کند دختر را از چنگ پسر دربیاورد و بعد سعی می کند این دو را به هم برساند. این فیلم مشکل اسم و بعد مشکل اکران پیدا کرد اما سرانجام اکران شد.
یک عاشقانه هم صباغ زاده ساخت به نام «روزهای خوب زندگی» که گیشه اش موفق نبود. در این دوره زن ها هنوز غایب بودند و به شکل دیگری دیده می شدند. فیلم ها بر بستر حادثه ای، جنگی و سیاسی ساخته می شدند و اگر هم داستان عاشقانه ای بود مثل «کیمیا» داستان مردی بود که می خواهد بچه اش را از زنی که او را بزرگ کرده بگیرد.
بعد از اینها تا دوران اصلاحات، موسیقی پاپ جوان ها راه افتاد و خیلی زود همه گیر شد. یادم هست در فرهنگسرای بهمن، وزیر ارشاد وقت در برنامه ای شرکت کرد که عده ای جوان گیتار می زدند و موسیقی پاپ اجرا می کردند. این اولین اجرای موسیقی پاپ پس از سال ها محدودیت و ممنوعیت در ایران بود.
فضا برای سینما هم باز شد و نخستین اتفاق این بود که نقش زن در فیلم ها تغییر کرد. زن ها نقش های اصلی ملودرام های نیمه دوم دهه 70 شدند و فیلم هایی مثل «دو زن»، «قرمز»، «شوکران»، «شیدا»، «آب و آتش» با محوریت نقش زنان ساخته شدند.
فیلم های عاشقانه دختر و پسری در سطح فیلم فارسی های سطح پایین تر هم به وجود آمد؛ مثل «رز زرد»، «پر پرواز»، «شور عشق»، «آبی» و … یعنی فضا باز شد که سینما به عشق بپردازد.
این فیلم ها که بعضی شان مثل «شور عشق» فروش خوبی هم داشتند، واکنش هایی در سطح جامعه به وجود می آوردند و روشنفکران مذهبی هم علیه آنها موضع می گرفتند. در سال های 76 تا 80 به طور کلی دوباره مضمون عشق، مضمون اصلی فیلم ها شد. درست است که عاشقانه هایی دختر و پسری در سطح نازل تری ساخته شدند و عاشقانه های مهم تر عاشقانه هایی بودند که مایه های دختر و پسری نداشتند اما عشق محور اصلی این فیلم ها بود تا سال 80 که دوباره محدودیت به وجود آمد.
12- رنگ و بوی سینمای عاشقانه در دهه 80 کم شد
در دوره دوم اصلاحات چون هم روزنامه نگاری و هم سینما توانسته بودند تغییرات اساسی و تحول در جامعه ایجاد کنند، هر دو محدود شدند. بعد از سال 80 باز وارد فضای دیگری می شویم که فیلم های عاشقانه جای شان را به فیلم های دیگری می دهند. از 80 تا 84، از 84 تا 88 و از آن موقع تا امروز سه دوره ای هستند که صحبت کردن و تحلیل در موردشان سخت است. فیلم هایی مثل «شب های روشن»، «شب یلدا»، «شام آخر» یعنی از 80 تا 84 بودند. همین طور «ارتفاع پست» و «من ترانه 15 سال دارم» و «دختری با کفش های کتانی» هم در همین دوره است که بیش از اینکه فیلم های عشقی باشند، فیلم های اجتماعی هستند.
رنگ و بوی عاشقانه سینمای ایران کم شد و آن سینمای دختر و پسری نازل هم کم کم محو شد. بزرگترین کارکرد فیلم های عاشقانه سال های 76 تا 80 ستاره سازی بوده است. ستاره هایی مثل هدیه تهرانی، محمدرضا فروتن، بهرام رادان، مهناز افشار و … چون آزادی ستاره سازی به وجود آمد.
عده ای فکر می کنند که از 84 به بعد، سینما به سال های 75 برگشت اما این طور نیست. جامعه دچار شرایط خاصی شده بود که بازگشت به عقب امکان پذیر نبود. در همین دوران چند اثر اعجاب آور ساخته شد که ربطی به عاشقانه ها ندارد. «چهارشنبه سوری» و «درباره الی» از فیلم های نسل جدید هستند که جور دیگری به سینما نگاه می کردند. عاشقانه دیگری جز «ورود آقایان ممنوع» به یاد نمی آورم که در آن هم مضمون کمدی بر عاشقانه می چربید اما به هر حال داستانش بر بستر عشق شکل می گرفت.
13- فیلم های عاشقانه بستر اجتماعی یافتند
بعد از انقلاب، کمدی رمانتیک زیاد هم نداریم. از سال 80 به بعد دوباره نقش زن محدود شد.از آنجایی که عشق در بستر روابط زن و مردش کل می گیرد هر چه نگاه به زن محدودتر باشد، بستر فیلم های عشقی محدود می شود. بنابراین در این سال ها فیلمسازها فهمیدند که دیگر نمی توانند مثل سال های 76 تا 80 به نقش زن نگاه کنند و این باعث شد تا خودشان خودشان را تغییر دهند. یعنی خودسانسوری در همه فیلمسازها ایجاد شد و فیلم ها بیشتر به سمت مشکلات زندگی های زناشویی و انتقاد از طبقه متوسط رفتند تا موضوع های عاشقانه.
تنها فیلم عاشقانه ای که از اواخر دهه 80 تا امروز به یاد دارم، «زندگی خصوصی» فرح بخش است که شکل دیگری از «شوکران» است و نسبت به شرایطی که ساخته شده، فیلم تندی است؛ شاید فیلم درجه یکی نباشد اما به لحاظ طرح موضوع، فیلم مهمی است.
مسائل جنسی به دلیل محدودیت ها، در سینما به صورت پنهان مطرح می شوند. محصول شرایط جامعه جدید، روند جدیدی است که نمایش دادن عشق پیدا کرده است. این مسائل در حال تلنبار شدن است. به همین دلیل وقتی در سینما می آید، مجبور هستند آن را نمایش دهند، یعنی جلوی آن را نگیرند و این به شکل خیانت بروز می کند. مثلا «زندگی خصوصی آقا و خانم میم» که بسیار مورد علاقه ام است، بر مبنای روابط جنسی شکل می گیرد و فیلم اجتماعی خوبی هم هست.
این فیلم ها به ناچار پروانه می گیرند چون الان جامعه با معضل بحران جنسی روبرو است که ناشی از محدودیت هاست. در حال حاضر کمتر فیلم های مهم عشقی داریم. فیلم های مهمی مثل «درباره الی» و «جدایی نادر از سیمین» فیلم های عشقی نیستند بلکه فیلم های اجتماعی هستند. تا این لحظه فیلمسازان کمتر به مسائل عاشقانه می پردازند و بیشتر به دنبال دادن پیام هستند. اگر هم فیلم عشقی وجود داشته باشد، بیشتر در بستر مسائل اجتماعی است.
ماهنامه زنان و زندگی
‘