پیشنهاد کتاب: «سکوت دریا» اثر ورکور / کتابی که به نماد مقاومت در دوران خود بدل شد

‘

پیشنهاد کتاب/ «سکوت دریا»؛ ورکور؛ ترجمه ژرژ پطرسی؛ ماهی

این سکوت نشانه فریاد است

حمیدرضا امیدی سرور

گاه برخی آثار ادبی و هنری از سطح متعارف چنین آثاری فراتر رفته و به روح زمانه خود بدل می شوند. جایگاهی که آنها را به یکی شاخصه های آن زمان بدل می کند. این آثار عموما درباره زمانه خود سخن می گویند و قدرت تاثیرگذاری آنها باعث می شود به نماد دوران خود بدل شوند.

این ماجرایی ست که برای رمان کوتاه «سکوت دریا» اثر ورکور نیز رخ داده و به ماندگاری این اثر انجامیده است. اما حکایت این کتاب تا حدودی متفاوت با دیگر آثاری است که از چنین موقعیتی برخوردار شده اند و همین مسئله قدری آن را منحصر به فرد ساخته است.

کتاب سکوت دریا که اخیرا با ترجمه روان و خوبی از ژرژ پطرسی به فارسی در آمده و نشر ماهی آن را منتشر کرده است، در ایران با عنوان خاموشی دریا شناخته می شود. نه تنها نخستین ترجمه آن توسط شهید نورایی از این نام استفاده کرده است؛ بلکه اقتباس سینمایی ژان پیر ملویل از این کتاب (که در سال ۱۹۴۸ ساخته شده) نیز در ایران با عنوان خاموشی دریا نمایش داده شده است. مرحوم بیژن مفید نیز در نمایشنامه‌ای رادیویی که بر اساس همین اثر کارگردانی کرده   خاموشی دریا را مورد استفاده قرار داده است و سرانجام دومین ترجمه از کتاب که توسط حسینعلی طباطبایی انجام شده (نشر تجربه) باز هم با این عنوان منتشر شده است. با وجود این ژرژ پطرسی که تازه ترین ترجمه را از این کتاب ارائه کرده عنوان سکوت دریا را مناسب تر یافته است که با توجه به محتوای داستان قابل قبول به نظر می رسد.

این کتاب را حسن شهید نورایی در سال ۱۳۲۳ به خوانندگان فارسی زبان معرفی کرد. شهید نورایی از دوستان نزدیک صادق هدایت بود که به واسطه شغل دولتی که داشت سالها در فرانسه زندگی کرد و هنگامی که صادق هدایت در آخرین سفر بی بازگشت خود در فرانسه بسر می برد او نیز در بستر بیماری پیش از مرگ افتاده بود.

شهید نورایی بعد از پایان جنگ جهانی دوم ترجمه این رمان را به پایان رساند و به چاپ سپرد (۱۳۲۳)، در آن زمان هنوز کسی از هویت واقعی نویسنده اطلاعی نداشت و تنها همان نام مستعار ورکور برای نویسنده استفاده می شد.

این کتاب در سال ۱۹۴۲ در فرانسه تحت اشغال به طور مخفیانه منتشر شد. ژان بروله برای ناشناخته ماندن از نام مستعار ورکور استفاده کرد. انتشار کتاب با توجه به محتوای آن که به اوضاع و احوال آن روزگار اشاره داشت، هنگامه ای در محافل مختلف برپا کرد. سکوت دریا به سرعت به میان مردم رفت و خوانندگان زیادی پیدا کرد و رفته رفته به نمادی از مقاومت در برابر اشغال بیگانگان بدل شد. گذشته از محتوا و سبک تاثیر گذار مورد استفاده در رمان، پنهان ماندن هویت نویسنده نیز تاثیر زیادی در برانگیخته شدن کنجکاوی ها نسبت به این کتاب داشت. حالا بسیاری می خواستند بدانند ورکور کیست، آیا یکی از نویسندگان بزرگ پشت این نام خود را پنهان کرده است؟ اما هویت نویسنده تا پایان جنگ جهانی دوم پنهان ماند. آلمانها در به در دنبال آن بودند که به نویسنده کتاب دست پیدا کنند، کتاب توسط انتشارات نیمه شب منتشر شده بود که خود ورکور و یکی از دوستانش آن را اداره می کردند. در همین احوال یکی از کارمندان این انتشاراتیِ مخفی دستگیر شد، اما نویسنده را لو نداد و خود پای جوخه اعدام رفت و تیرباران شد.

شهید نورایی آنگونه که در مقدمه کوتاهش نوشته تحت چنین شرایطی با کتاب آشنا شد و پس از خواندن آن، چنان تحت تاثیر واقع شد که حیفش آمد دیگر فارسی زبانان آن را نخوانند. البته شهید نورایی مترجمی حرفه ای نبود و بعد از آن نیز علاقه ای به ترجمه کردن از خود نشان نداد.

به هر تقدیر حالا قریب به هفتاد سال از آن روزگار گذشته و سالهاست که نام نویسنده کتاب نیز آشکار شده، اما امروزه سکوت دریا به عنوان یکی از آثاری که شرایط روانی حاکم بر جامعه فرانسه در روزگار جنگ جهانی دوم را بازتاب می دهد، علاقمندان خود را حفظ کرده است. اما این بدان معنا نیست که سکوت دریا تمام ارزش خود را در ارتباط با یک دوره زمانی کسب کرده است، که اگر این طور بود امروز دیگر نباید چون گذشته استقبال شده و مخاطب را تحت تاثیر قرارمی داد.

سکوت دریا در هله اول یک اثر انسانی است، کتابی که در آن مفاهیمی برآمده از روابط آدمها مورد توجه قرار گرفته، اما هیچ اثری در خلاء شکل نمی گیرد، هرچقدر نویسنده از عناصر برگرفته از متن زندگی کمک بگیرد تاثیر آن بیشتر خواهد شد. به ویژه اگر این زندگی به دورانی پراهمیت در تاریخ تعلق داشته باشد. هنر نویسنده سکوت دریا این است که اگرچه به نیت نوعی مبارزه با اوضاع و احوال کشورش که تحت اشغال درآمده، دست به قلم برده، اما به واسطه عدم استفاده از عناصر شعاری گل درشت و بردن مفاهیم به لایه های درونی اثر، بر قدرت تاثیر گذاری و ماندگاری رمانش افزوده است.

سکوت دریا در همان مدت کم به هفده زبان دنیا ترجمه شد و به دیگر متطق دنیا هم رسید. بعد از جنگ نیز مکرر منتشر شده و به اشکال مختلف در سینما تئاتر مورد اقتباس قرار گرفت. ورکور تا سال ۱۹۹۱ زنده بود، او آثار دیگری نیز نوشت و اگر چه برخی از آنها توفیقی نسبی پیدا کردند اما هیچ یک هماننند سکوت دریا ماندگار نشدند.

سکوت دریا ماجرای دختری است که به همراه عموی پیرش زندگی می کند. آنها مجبور به میزبانی از افسری آلمانی هستند. افسر آلمانی که موسیقیدان بوده و حالا به دلیل جنگ لباس نظامی پوشیده با میزبانان خود با ملایمت برخورد کرده، از موسیقی و هنر و فرهنگ سخن می گوید. درحالی که صاحب خانه ها تنها سکوت اختیار کرده اند و در واقع خشم خود را از حضور این میهمان ناخوانده و تحمیلی پشت سکوت پنهان نگه می دارند.

این داستان صرف نظر از موقعیت تاریخی که در آن قرار دارد داستانی ست از رابطه آدمها با یکدیگر که شاید بتوان از منظر های مختلفی به آن نگاه کرد. اما وقتی در آن دوره زمانی قرار می گیرد به یکباره چندین برابر تاثیرات و حرفهای آن افزوده می شود. آلمان فرانسه را اشغال کرده، نازی ها و پیشوایشان بعد از قدرت نمایی و رژه در مرکز فرانسه و انداختن عکسهای یادگاری زیر برج ایفل، این ارفاق را می کنند که به جای ویران ساختن فرانسه، حکومتی دست نشانده در آنجا روی کار بیاورند. ژستی عوامفریبانه از سوی نازی ها که نمی خواهند میراث فرهنگی هنری فرانسه آسیب ببیند. حکومت ویشی در فرانسه تحت اشغال روی کار آمده آلمانها به ظاهر حکم میهمانان فرانسه را پیدا کرده اند. میزبان اما ناچار است که پذیرای این میهمان ناخوانده باشد.

حالا داستان سکوت دریا معنای دیگری می یابد. آن خانه نمادی از فرانسه می شود، پیرمرد و برادر زاده اش فرانسویان غمگینی را نمایندگی می کنند که ناچارند در برابر این شکل از اشغالگری سکوت کنند و سرانجام افسر آلمانی هر چه از موسیقی و هنر وراجی کنند، اشغالگری بیش نیست و نمی تواند به میزبانان خود نزدیک شود.

بیش از هفتاد سال از جنگ جهانی گذشته، اما هنوز اشغال و اشغالگری از جهان رخت بر نبسته است و حتی شکل‌های تازه ای به خود گرفته است و حتی از این منظر نیز سکوت دریا هنوز لطف خود را از دست نداده است.

نقل از الف کتاب

«سکوت دریا»
نویسنده: ورکور
ترجمه: ژرژ پطرسی
ناشر: ماهی؛  چاپ اول ۱۳۹۴
۸۸ صفحه، ۶۰۰۰ تومان
 

‘