مطبوعات، رکن آگاهی درجنبش مشروطه / کارکرد و تأثیرگذاری روزنامه‌های عصر قاجار

‘

بررسی کارکرد و تأثیرگذاری روزنامه‌های عصر قاجار

مطبوعات، رکن آگاهی درجنبشروزنامه نگار

تاریخ مطبوعات در ایران نزدیک‌ به 89 سال از عمر خود را در دوره قاجاریه گذرانده است‌. نخستین روزنامه در ایران به نام کاغذ اخبار در سومین سال سلطنت «محمد شاه قاجار» در روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت ۱۲۱۶ ه.ش
 به مدیریت و سردبیری «میرزا صالح شیرازی کازرونی» در تهران و به صورت ماهانه و در یک برگ منتشر شد و مدت انتشار آن حدود 3 سال به طول انجامید. در سال 1229 ه.ش 14 سال پس از انتشار کاغذ اخبار دومین نشریه    غیر دولتی با نام زاهاریرادی باهارا- پرتو روشنایی به زبان آشوری در شهرستان رضائیه‌(ارومیه) به صورت ماهانه منتشر شد. 37 روز بعد از انتشار روزنامه زاهاریرادی باهارا، در روز 18 بهمن‌سال 1229ه.ش‌ «ناصرالدین شاه» دستور انتشار روزنامه هفتگی(اخبار دارالخلافه طهران) و از شماره دوم به نام (وقایع اتفاقیه) را صادر کرد.
پس از 10سال، روزنامه وقایع اتفاقیه در سال 1240ه.ش تغییر نام داد و از شماره 472 به نام روزنامه دولت عِلّیه‌ ایران به‌صورت مصور منتشر شد. روزنامه علمیه دولت علیه ایران با مدیریت «اعتمادالسلطنه» در سال 1242ه.ش، روزنامه (ملت سنیه ایران) و از شماره سوم، به نام روزنامه (ملتی) درسال 1244ه.ش و روزنامه (دولتی) در سال 1245ه.ش، به صورت ماهانه و تحت نظر دولت و «میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی» (صنیع‌الملک) منتشر می‌شوند.
پس از چند سال یعنی در سال 1250 ه.ش روزنامه‌های متعدد تبدیل به یک ارگان رسمی به ‌نام (ایران) به مدیریت«محمد حسن خان اعتماد السلطنه»، 3 روز در هفته و در تهران منتشر می‌شود. در این سال‌ها نوع دیگری از روزنامه‏‌ها در عهد ناصری به‌چشم می‏‌خورد که هنگام مسافرت شاه به ایالات‏ مختلف منتشر می‌گردد‌. از جمله این روزنامه‏‌ها می‌‏توان به (اردوی همایونی)، (مرآت‌السفر) و (مشکوة الحضر) اشاره‏ کرد. تا اواخر حکومت ناصرالدین شاه و پس از آن‌، که گشایشی در فضای مطبوعاتی به‌وجود می‌آید و روزنامه و روزنامه‌خوانی شکل جدیدی به خود می‌گیرد. روزنامه‌های بسیاری به‌صورت روزنامه‌های دولتی، از جمله روزنامه (فارس) توسط میرزا تقی خان کاشانی. 1260 ه.ش، هفتگی در شیراز، روزنامه (شرف) به مدیریت میرزا محمدحسن صنیع الدوله در سال 1261 ه. ش، روزنامه (ناصری) در تبریز، به مدیریت«محمدندیم باشی» بعداً به مدیریت «ناظم الممالک» و«مسعود عدل» از سال 1272 ه.ش، روزنامه‌های غیر دولتی (مدنیت)، در شهر تبریز به وسیله اقلیت ارامنه منتشر می‌شود. با خروج روزنامه از دربار و گسترش روزنامه خوانی در بین مردم، روزنامه به یک ابزار مهم ارتباط مردمی واجتماعی تبدیل می‌شود. دیکتاتوری، استبداد و محدودیت در آزادی مطبوعات در دوران ناصرالدین شاه و بی‌اعتنایی او به اصلاحات اساسی باعث پیدایش نسل جدیدی از نشریات در تبعید و روزنامه‌های خارجی فارسی‌زبان و تعدادی از روزنامه‌های محلی می‌شود وافراد بسیاری از مبارزان و روشنفکران‌، روزنامه‌نگاران‌، نویسندگان و آزادیخواهان ایرانی که به کشورهای اروپایی‌، هندوستان‌، مصر‌، عراق، عثمانی و… مهاجرت کرده بودند، با چاپ روزنامه‌های فارسى‌زبان در خارج از کشور و رهبری افکار عمومی درآگاه‌سازی و آشنایی مردم در شهرهای بزرگ مانند تهران، تبریز، رشت، اصفهان، شیراز و… به حقوق سیاسی و اجتماعی خود، خواستار برقراری آزادی، عدالت و برابری، آزادی مطبوعات، برقراری نظام پارلمانی و… زمینه ‌ساز بیداری مردم و فصل جدیدی در مطبوعات قبل از مشروطه را پایه‌ریزی می‌کنند.
از مهم‌ترین این موارد می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد: روزنامه اختر (1254 تا 1275 ه.ش) نخستین شماره این روزنامه در روز پنجشنبه 23 دی 1254ه.ش در استانبول‌(عثمانی سابق) بوسیله «محمد‌طاهر تبریزی قراچه‌داغی» انتشار یافت. ادوارد براون در کتاب معروف خود «تاریخ مطبوعات و ادبیات در دوره مشروطیت‌، اختر را روزنامه اى مؤثر در دوران خود دانسته است روزنامه‌ای که مطالب آن هنگام واگذاری انحصار تنباکو و توتون (قرارداد تالبوت) به یک شرکت انگلیسی از سوی ناصرالدین شاه، در سال 1269ه. ش-1890م توانست با رهبری روحانیون به پیروزی جنبش ضد استعماری تنباکو به عنوان طلیعه انقلاب مشروطه کمک کند. پس از اختر می‌توان به روزنامه (عروةالوثقی) 1262ه.ش. اشاره کرد که به کوشش «سیدجمال‌الدین اسدآبادی» به صورت هفتگی در پاریس منتشر شد و درهمان سال پس از چند ماه انتشار در اروپا، هند، مصر، ایران و چندین کشور عربی توقیف شد. روزنامه(قانون) که توسط«میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله» در روز جمعه 2 اسفند 1268ه.ش در لندن منتشر شد، انتشار آن در سال 1276 ه.ش متوقف شد. روزنامه (شاهسون) به‏ مدیریت«میرزا عبد‌الرحمن طالب‌اف» که از سال 1267 ه.ش به ترتیب ماهانه دراستانبول به چاپ می‌رسید، روزنامه (حکمت) به مدیریت «میرزا مهدی خان تبریزی» 1270 ه.ش ماهانه چاپ‏ قاهره، روزنامه (حبل‌المتین) به مدیریت«سید‌جلال‌الدین حسینی کاشانی» متخلص به ادیب و ملقب به مؤیدالاسلام، 1272 ه.ش، هفتگی، چاپ کلکته. روزنامه (ثریا) به مدیریت «میرزا‌علی‌محمد‌خان کاشانی» و «سید‌فرج‌الله حسینی» 1276 ه.ش، هفتگی، چاپ قاهره (بعدها به روزنامه پرورش تغییر نام یافت) اشاره کرد. پس از ترور ناصرالدین شاه و روی کار آمدن مظفرالدین شاه، حکومت برای پاسخگویی و مبارزه با جراید خارجی اقدام به انتشار روزنامه دولتی (خلاصه‌الحوادث) درسوم فروردین سال 1277 ه.ش به‌صورت پنج شماره در هفته کرد. انتشار این روزنامه تا مرداد ماه سال 1282 ادامه یافت.

مطبوعات در دوره اول انقلاب مشروطه 1285-1279 ه.ش
نزدیک به 70 سال از حیات مطبوعات ایران گذشته بود. در ایرانی که حدود 10 میلیون جمعیت که بیشترین‌شان کم سواد و بی‌سواد بودند، 11 عنوان نشریه در کشور انتشار می‌یافت. از زمان صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در روز ‌۱۴ مرداد ۱۲۸۵ه.ش، تا  روز ۳ تیر ۱۲۸۷ ه. ش که درگیری بهارستان به وجود آمد و محمد علی شاه با همراهی و همکاری روس‌ها کودتا کرد، فصل مستقلی در تاریخ مطبوعات است. در این دوره که 23 ماه دوام داشت به طور متوسط هر دو سه روز یک عنوان روزنامه یا شب نامه نو منتشر می‌شد.(1)
بهرام جبارلوی شبستری در مقاله درآمدی بر زیرساخت مطبوعاتی انقلاب مشروطه‌ می‌نویسد:
مطبوعات انقلاب مشروطه در بین سال‌های 1279 تا 1285 ه.ش از حدود چهل روزنامه عمدتاً انقلابی و آزادی طلب تشکیل شده بود که در تهران و شهرستان‌ها منتشر می‌شدند. همچنین شهرهای مشهد، همدان و بوشهر برای نخستین بار در تاریخ ایران در دوره مذکور، صاحب روزنامه شدند. در واقع نیمی از تعداد 83 روزنامه انتشار یافته در داخل کشور از سال 1216 ه.ش، مربوط به 6 سال اول قرن بیستم است و ضمناً تبریز نیز، بزرگ‌ترین مرکز انتشار روزنامه‌های ملی و غیر دولتی کشور در دوره اول انقلاب مشروطه محسوب می‌شد. از مهم‌ترین مطبوعات این دوره می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد:
نخستین هفته نامه مصور و کاریکاتوردار در ایران با عنوان (طلوع) توسط «عبدالحمیدخان‌ ثقفی‌«ملقب‌ به‌ متین‌ السلطنه‌ در سال 1279 ه.ش دربوشهر، روزنامه (کمال) 1278 ه.ش، به مدیریت «میرزا حسین خان طبیب زاده» هر دو هفته یک بار در تبریز که بعدها از تبریز به قاهره منتقل شد. روزنامه (ادب) که از روز چهارشنبه 5 دی1279 ه.ش تا دوشنبه 14 دی 1281 به صورت هفتگی در مشهد انتشار یافت و سپس در تهران منتشر شد. مدیر این روزنامه «محمد صادق ادیب الممالک فراهانی» بود و چون از خراسان به تهران سفر کرد، انتشار روزنامه ادب را در تهران ادامه داد. روزنامه (امید) که در 1284ه.ش تا سال1285 به طورهفتگی و به مدیریت «حاجی‌آقا تبریزی» در تبریز منتشر می‌شد. روزنامه (ﻣﺠﻠﺲ ملی ﺗﺒﺮﻳﺰ) در 27 مهر ماه 1285 ه ش، از شماره 10 تا 37، با عنوان (جریده ملی) هفته‌ای دو شماره و از شماره 38 به بعد با عنوان «انجمن تبریز» در تبریز منتشر شده است.این روزنامه بعد از بمباران مجلس و در دوره استبداد صغیر، تنها روزنامه‌ای بود که در ایران به‌صورت گستره عمومی چاپ می‌شد. روزنامه (الجناب) از سال 1285 ه.ش در اصفهان به مدیری «حاج سیدعلی جناب» هفته‌‏ای یک بار در 8 صفحه منتشرمی شد. روزنامه (مکتب) 1284 ه.ش، در تهران، نشریه (اسلامیه) 1284 ه.ش، به‌صورت هفتگی و توسط «احمد کاتب تبریزی» ملقب به بصیرالعلما در تبریز. روزنامه (نوروز) در سال1280 ه.ش، که به طور هفتگی، در تهران منتشر می‌شد و….
در بین سال‌های 1285-1279 ه.ش، فقط 8 روزنامه جدید ملی در خارج از کشور انتشار یافت که نسبت به دوره قبل از آغاز قرن بیستم، کاهش قابل توجهی داشت. علت آن بود که فعالیت انقلابی‌ها و آزادیخواهان در آن روزها، عمدتاً به ایران منتقل شده بود. به هر ترتیب از انتشار نخستین روزنامه در ایران تا اعلام مشروطه، روی هم رفته در حدود 114 روزنامه دولتی و  غیردولتی در داخل و خارج از کشور منتشر شد که بجز روزنامه روزانه خلاصه الحوادث که مدتی در تهران منتشر می‌شد، تمام مطبوعات ایران در این 70 سال، هفتگی و ماهانه و چند نشریه سه روز در هفته بود. اندازه روزنامه‌های داخلی دوره اول انقلاب نیز، مانند روزنامه‌های قبل از آغاز دوره مذکور کوچک بود. مخصوصاً در دو سال قبل از صدور فرمان مشروطه که به علت کمبود کاغذ، صفحات مطبوعات در هر شماره تغییر می‌کرد. مندرجات مطبوعات این دوره نیز، تماماً سیاسی و انتقادی بود. در روزنامه‌های دوره مذکور از آگهی مطبوعاتی خبری نبود. البته به علت علاقه و اشتیاق اهالی شهرستان‌ها و تهران به مسائل سیاسی، شمارگان روزنامه‌های ملی و غیردولتی همگام با افزایش تعدادشان در این دوره نسبت به سال‌های قبل افزایش قابل توجهی پیدا کرد.(2)
مطبوعات دوره دوم انقلاب مشروطه 1288-1285ه. ش
دوره دوم انقلاب مشروطه ایران که به خلع محمد علی شاه قاجار از سلطنت منجر شد، یکی از تأثیرگذارترین ادوار تاریخ سیاسی معاصر ایران محسوب می‌شود. طی این 4 سال، مطبوعات جنگ رسانه‌ای با حکومت را شروع کرده و به پایان رساندند.
مطبوعات انقلاب مشروطه در بین سال‌های 1285 تا 1288 ه.ش، از زمان صدور فرمان مشروطه تا خلع محمدعلی شاه قاجار، از 161 عنوان روزنامه جدید تشکیل می‌شد که حدود 90 عنوان آن، صرفاً در سال 1286ه.ش شروع به انتشار کردند. به عبارتی پس از صدور فرمان مشروطه تعداد روزنامه‌های ملی در کشور رو به افزایش گذاشت و تا قبل از آغاز استبداد صغیر به وسیله محمدعلی شاه به نقطه اوج خود رسید. اما بعد از آن، روند تأسیس روزنامه با توقیف مطبوعات و زدوبند روزنامه نگاران رو به نزول گذاشت، به طوری که بعد از بمباران مجلس در سال 1287 ه.ش، تا سقوط محمدعلی شاه و تصویب قانون مطبوعات در روز شنبه 18 بهمن 1286 ه.ش، از تعداد روزنامه‌ها و شمارگان آنان کاسته شد و در نتیجه دوباره بازار نشر مطبوعات فارسی برون مرزی و شب نامه نگاری رونق گرفت و تنها حیات سه روزنامه در تهران ادامه یافت، ولی کانون چاپ و نشر روزنامه در داخل کشور ابتدا به آذربایجان و سپس در اصفهان و گیلان بیش از پیش گسترش پیدا کرد.(3)
از روزنامه‌های مهم ملی که بعد از صدور فرمان مشروطه در مقاطعی انتشار یافتند، می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد:
روزنامه(مجلس) مدیریت: «سید محمدصادق طباطبایی» سردبیری«ادیب‌الممالک فراهانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: ۳ آذر ۱۲۸۵ ه.ش. ترتیب انتشار: ۴ شماره در هفته.
روزنامه (ندای وطن) صاحب امتیاز«مجدالاسلام کرمانی»، تاریخ انتشار: 1285ه.ش، محل انتشار: تهران، ترتیب انتشار: هفتگی
روزنامه (تمدن) صاحب امتیاز «رضا مدبرالممالک هرندی اصفهانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: جمعه 11 بهمن 1285 ه.ش. ترتیب انتشار: 4 شماره در هفته.
روزنامه (صبح صادق) صاحب امتیاز«مرتضی قلی خان موید الممالک» تاریخ انتشار: یکشنبه 17 فروردین 1286 ه.ش. محل انتشار: تهران. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (حبل المتین) صاحب امتیاز«میرزا سیدحسن کاشانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: 8 اردیبهشت سال 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: روزانه.
روزنامه (صوراسرافیل) صاحب امتیاز«میرزا جهانگیرخان شیرازی». محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: 19 دی ماه سال 1285 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (خراسان) ارگان «انجمن سعادت مشهد» به اهتمام «محمد تقی بهار» و دوستانش 1286ه.ش. محل انتشار: مشهد.ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (روح القدس) صاحب امتیاز«شیخ احمد تربتی» (سلطان العلمای خراسانی). محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: دوشنبه 13 مرداد ماه سال 1286 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (مساوات) صاحب امتیاز «سید محمدرضا مساوات شیرازی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: ۲۰ مهر ماه سال ۱۲۸۶ ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (انجمن) صاحب امتیاز «میرزاعلی‌اکبرخان» سپس «میرزامحمود غنی‌زاده سلماسی» محل انتشار: تبریز. تاریخ انتشار: جمعه 27 مهر 1285 ه ش. ترتیب انتشار: 2 تا 4 شماره در هفته.
روزنامه (مجاهد) صاحب امتیاز«سید محمد شبستری» (ابوالضیاء). محل انتشار: تبریز. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 25 شهریور 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: 3 شماره در هفته. روزنامه (نسیم شمال) صاحب امتیاز «سید اشرف‌الدین گیلانی». محل انتشار: رشت. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 18 شهریور 1286 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (ناقور) صاحب امتیاز «میرزا مسیح ناقور تویسرکانی». محل انتشار: اصفهان. تاریخ انتشار: سال 1287ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(ندای اسلام) صاحب امتیاز«سید ضیاالدین طباطبایی». محل انتشار: شیراز. تاریخ انتشار: 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(الفت) صاحب امتیاز«سید محمد یوسف‌زاده غمام همدانی» محل انتشار: همدان. تاریخ انتشار: پنجشنبه 18 اردیبهشت 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (فریاد) صاحب امتیاز: «حبیب‌الله آقازاده». محل انتشار: رضائیه(ارومیه). تاریخ انتشار: 4 اسفند ماه سال 1285 ه.ش. زبان: ترکی و فارسی. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(کرمانشاه) صاحب امتیاز «میرزا احمدخان وزیری» (معتضدالدول). مدیریت«فصیح المتکلمین». محل انتشار: کرمانشاه. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 25 آبان 1288 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (یادگار انقلاب) صاحب امتیاز«معتمدالاسلام رشتی». محل انتشار: تهران و قزوین. تاریخ انتشار: 1288 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(مکافات) صاحب امتیاز«میرزا آقاخان مرندی». محل انتشار: خوی. تاریخ انتشار: اردیبهشت ماه سال 1288 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (معرفت) صاحب امتیاز«حاجی شیخ ابوالقاسم افتخارالعلماء». محل انتشار: یزد. تاریخ انتشار: سال 1287 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
همچنین از روزنامه‌های فارسی داخلی و خارجی سیاسی فکاهی این دوره می‌توان از روزنامه (آذربایجان) مدیر«میرزاعلیقلی صفراف». صاحب امتیاز«میرزاآقا بلوری تبریزی». تاریخ انتشار: 1284 ه.ش. زبان: فارسی، ترکی. محل انتشار: تبریز. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (زشت و زیبا) مدیر«نظام السلام بهبهانی- فتح‌الممالک». تاریخ انتشار: 1286ه.ش. محل انتشار: تهران. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (کشکول) صاحب امتیاز«مجدالاسلام کرمانی» تاریخ انتشار: 1286 ه.ش. محل انتشار: تهران و اصفهان.ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (ملانصرالدین) صاحب امتیاز «میرزا علی‌اکبر صابر»، سردبیر«جلیل محمدقلی‌زاده»، تاریخ انتشار در تفلیس: 1285 ه.ش. تاریخ انتشار در تبریز: 1300 ه.ش. تاریخ انتشار در باکو 1301 ه.ش . زبان: ترکی آذربایجانی نام برد.
در این فهرست می‌توان از روزنامه‌ها و نشریات دیگر هم نام برد. اما آنچه در این میان قابل ذکر است، رشد قابل توجه مطبوعات در شهرهای مختلف ایران است، به طوری که قبل از پیروزی دوره اول انقلاب مشروطه، تنها 5 شهر در ایران به غیر از تهران روزنامه داشتند. اما بعد از اعلام مشروطه، تعداد شهرهای دارای روزنامه به 15 رسید و بعضی از شهرهای بزرگ مثل تبریز و رشت، چند روزنامه روزانه و هفتگی داشتند.

«یاد آر ز شمع مرده یاد آر»
با کودتای محمدعلی شاه، در روز ۳ تیر ۱۲۸۷ ه. ش، سرنوشت مشروطه خواهان و      روزنامه نگاران مشروطه طلب، بسان اوضاع زمانه در هم پیچید.«سلطا‌ن‌ العلما‌ء خراسا‌نی» شیخ احمد تربتی، صا‌حب‌ امتیا‌ز روزنامه (روح القدس)، «میرزا جهانگیرخان شیرازی» ناشر روزنامه (صور اسرافیل)، «شیخ علی قاضی» ناشر(مدی) و «سلیمان میرزا اسکندری» ناشر روزنامه (حقوق) به زندان باغشاه افتادند و توسط نیروهای هوادار محمدعلی شاه به قتل رسیدند و تنها سلیمان میرزا از مرگ رهایی پیدا کرد.
3 روزنامه نگار این دوره را نیروی اشغالگر روس در سال 1290ه.ش به همراه روحانی مشهور دوره مشروطه یعنی میرزا علی آقا (ثقةالاسلام) در تبریز به دار آویختند.
در همان سال«سالارالدوله» برادر محمدعلی شاه که علیه مشروطیت قیام کرده بود، «میرزا حسین خان» مدیر پیشین روزنامه‌های (اصفهان) و (نقش جهان) چاپ اصفهان را به همراه همکارش «معتمد السلطان»، در کرمانشاه اعدام کرد و 5 سال بعد، کمیته مجازات به ترور «عبدالحمید ثقفی» بنیانگذار نشریه‌های (طلوع و مظفری) بوشهر دست یازید.
روزنامه نگاران بسیاری با آغاز استبداد صغیر مهاجرت کرده یا درون کشور آواره شدند. از آن جمله است «علی اکبردهخدا» سردبیرروزنامه (صوراسرافیل)، «محمدرضا مدبرالممالک  هرندی اصفهانی» ناشر روزنامه (تمدن)، «میرزا علی آقا شیرازی» ناشر روزنامه (مظفری)، «میرزا سیدحسن کاشانی» ناشر روزنامه (حبل المتین تهران) و «سید محمدرضا مساوات شیرازی» ناشر روزنامه (مساوات).
پیروزی مشروطه خواهان آسان به دست نیامد و مانند همیشه، بهانه برای  کینه توزی  و          کین خواهی فراوان بود. آن بهانه‌ها، شامل 4 روزنامه نگار نیز شد. «میرزا عبدالرحیم الهی» مدیرروزنامه (اوقیانوس)، «عبدالوهاب مهدوی» معروف به (معین العلمای اصفهانی) مدیرروزنامه (نیراعظم) و «میرزا عبدالمطلب یزدی» ناشر روزنامه (آدمیت) و «میرزا محمد مجدالاسلام کرمانی» ناشر نشریات (ندای وطن)، (کشکول) و (الجمال) را به دلایل مختلف به زندان محکوم کردند.
در این میان، ۴۱ نفر از روزنامه نگاران، پس از جنبش مشروطه خواهی هم به این حرفه ادامه دادند و شماری از آنان، شهرت پیشین را حفظ کردند یا بر آن افزودند. ۳۷ نفر نیز به مقام‌های برجسته دست یافتند. در میان آنان، دو نخست‌وزیرهم دیده می‌شود«سید ضیاء‌الدین طباطبایی»و«محمدعلی فروغی». (4)

منابع:
1-مطبوعات ایران از فرمان مشروطیت تا کودتا- سید فرید قاسمی
2-درآمدی بر زیرساخت مطبوعاتی انقلاب مشروطه‌-چگونگی شکل‌گیری، ویژگی‌ها، کارکردها و آسیب‌ها‌- بهرام جبارلوی شبستری- مجله آموزه، شماره 6
3-همان
4-روزنامه نگاران دوره مشروطه خواهی- ناصرالدین پروین – مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

سند منتشر نشده

سند سوگندنامه [پشت قرآن] منبع: آرشیو شخصی مصلح ممیوند
خط خوانی: حامد سرلکی
موضوع: پیمان برخی سرداران ملی دموکرات جهت احقاق حقوق ملت

بسم‌الله الرحمن الرحیم و به نستعین
به شهادت کلام‌الله مجید ما پنج نفر امضاکنندگان ذیل هم عهد و هم قسم شده در پیشرفت مصالح مملکت و ملت و اساس اصول مشروطیت با کمال اتحاد ساعی، با دوستان هم دوست و با دشمنان هم دشمن بوده و به یاری خداوند متعال اسباب استحکام و استقلال مملکت ایران را فراهم بکنیم.
 فی غره ذی القعده 1328 (آبان 1289)

محمدولی خان تنکابنی، نجف قلی خان بختیاری، علیقلی خان بختیاری سردار اسعد، اسماعیل ممتازالدوله

حسن مجیدی
روزنامه نگار

تاریخ مطبوعات در ایران نزدیک‌ به 89 سال از عمر خود را در دوره قاجاریه گذرانده است‌. نخستین روزنامه در ایران به نام کاغذ اخبار در سومین سال سلطنت «محمد شاه قاجار» در روز دوشنبه ۱۱ اردیبهشت ۱۲۱۶ ه.ش
 به مدیریت و سردبیری «میرزا صالح شیرازی کازرونی» در تهران و به صورت ماهانه و در یک برگ منتشر شد و مدت انتشار آن حدود 3 سال به طول انجامید. در سال 1229 ه.ش 14 سال پس از انتشار کاغذ اخبار دومین نشریه    غیر دولتی با نام زاهاریرادی باهارا- پرتو روشنایی به زبان آشوری در شهرستان رضائیه‌(ارومیه) به صورت ماهانه منتشر شد. 37 روز بعد از انتشار روزنامه زاهاریرادی باهارا، در روز 18 بهمن‌سال 1229ه.ش‌ «ناصرالدین شاه» دستور انتشار روزنامه هفتگی(اخبار دارالخلافه طهران) و از شماره دوم به نام (وقایع اتفاقیه) را صادر کرد.

پس از 10سال، روزنامه وقایع اتفاقیه در سال 1240ه.ش تغییر نام داد و از شماره 472 به نام روزنامه دولت عِلّیه‌ ایران به‌صورت مصور منتشر شد. روزنامه علمیه دولت علیه ایران با مدیریت «اعتمادالسلطنه» در سال 1242ه.ش، روزنامه (ملت سنیه ایران) و از شماره سوم، به نام روزنامه (ملتی) درسال 1244ه.ش و روزنامه (دولتی) در سال 1245ه.ش، به صورت ماهانه و تحت نظر دولت و «میرزا ابوالحسن خان نقاشباشی» (صنیع‌الملک) منتشر می‌شوند.

پس از چند سال یعنی در سال 1250 ه.ش روزنامه‌های متعدد تبدیل به یک ارگان رسمی به ‌نام (ایران) به مدیریت«محمد حسن خان اعتماد السلطنه»، 3 روز در هفته و در تهران منتشر می‌شود. در این سال‌ها نوع دیگری از روزنامه‏‌ها در عهد ناصری به‌چشم می‏‌خورد که هنگام مسافرت شاه به ایالات‏ مختلف منتشر می‌گردد‌. از جمله این روزنامه‏‌ها می‌‏توان به (اردوی همایونی)، (مرآت‌السفر) و (مشکوة الحضر) اشاره‏ کرد. تا اواخر حکومت ناصرالدین شاه و پس از آن‌، که گشایشی در فضای مطبوعاتی به‌وجود می‌آید و روزنامه و روزنامه‌خوانی شکل جدیدی به خود می‌گیرد. روزنامه‌های بسیاری به‌صورت روزنامه‌های دولتی، از جمله روزنامه (فارس) توسط میرزا تقی خان کاشانی. 1260 ه.ش، هفتگی در شیراز، روزنامه (شرف) به مدیریت میرزا محمدحسن صنیع الدوله در سال 1261 ه. ش، روزنامه (ناصری) در تبریز، به مدیریت«محمدندیم باشی» بعداً به مدیریت «ناظم الممالک» و«مسعود عدل» از سال 1272 ه.ش، روزنامه‌های غیر دولتی (مدنیت)، در شهر تبریز به وسیله اقلیت ارامنه منتشر می‌شود. با خروج روزنامه از دربار و گسترش روزنامه خوانی در بین مردم، روزنامه به یک ابزار مهم ارتباط مردمی واجتماعی تبدیل می‌شود. دیکتاتوری، استبداد و محدودیت در آزادی مطبوعات در دوران ناصرالدین شاه و بی‌اعتنایی او به اصلاحات اساسی باعث پیدایش نسل جدیدی از نشریات در تبعید و روزنامه‌های خارجی فارسی‌زبان و تعدادی از روزنامه‌های محلی می‌شود وافراد بسیاری از مبارزان و روشنفکران‌، روزنامه‌نگاران‌، نویسندگان و آزادیخواهان ایرانی که به کشورهای اروپایی‌، هندوستان‌، مصر‌، عراق، عثمانی و… مهاجرت کرده بودند، با چاپ روزنامه‌های فارسى‌زبان در خارج از کشور و رهبری افکار عمومی درآگاه‌سازی و آشنایی مردم در شهرهای بزرگ مانند تهران، تبریز، رشت، اصفهان، شیراز و… به حقوق سیاسی و اجتماعی خود، خواستار برقراری آزادی، عدالت و برابری، آزادی مطبوعات، برقراری نظام پارلمانی و… زمینه ‌ساز بیداری مردم و فصل جدیدی در مطبوعات قبل از مشروطه را پایه‌ریزی می‌کنند.
از مهم‌ترین این موارد می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد: روزنامه اختر (1254 تا 1275 ه.ش) نخستین شماره این روزنامه در روز پنجشنبه 23 دی 1254ه.ش در استانبول‌(عثمانی سابق) بوسیله «محمد‌طاهر تبریزی قراچه‌داغی» انتشار یافت. ادوارد براون در کتاب معروف خود «تاریخ مطبوعات و ادبیات در دوره مشروطیت‌، اختر را روزنامه اى مؤثر در دوران خود دانسته است روزنامه‌ای که مطالب آن هنگام واگذاری انحصار تنباکو و توتون (قرارداد تالبوت) به یک شرکت انگلیسی از سوی ناصرالدین شاه، در سال 1269ه. ش-1890م توانست با رهبری روحانیون به پیروزی جنبش ضد استعماری تنباکو به عنوان طلیعه انقلاب مشروطه کمک کند. پس از اختر می‌توان به روزنامه (عروةالوثقی) 1262ه.ش. اشاره کرد که به کوشش «سیدجمال‌الدین اسدآبادی» به صورت هفتگی در پاریس منتشر شد و درهمان سال پس از چند ماه انتشار در اروپا، هند، مصر، ایران و چندین کشور عربی توقیف شد. روزنامه(قانون) که توسط«میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله» در روز جمعه 2 اسفند 1268ه.ش در لندن منتشر شد، انتشار آن در سال 1276 ه.ش متوقف شد. روزنامه (شاهسون) به‏ مدیریت«میرزا عبد‌الرحمن طالب‌اف» که از سال 1267 ه.ش به ترتیب ماهانه دراستانبول به چاپ می‌رسید، روزنامه (حکمت) به مدیریت «میرزا مهدی خان تبریزی» 1270 ه.ش ماهانه چاپ‏ قاهره، روزنامه (حبل‌المتین) به مدیریت«سید‌جلال‌الدین حسینی کاشانی» متخلص به ادیب و ملقب به مؤیدالاسلام، 1272 ه.ش، هفتگی، چاپ کلکته. روزنامه (ثریا) به مدیریت «میرزا‌علی‌محمد‌خان کاشانی» و «سید‌فرج‌الله حسینی» 1276 ه.ش، هفتگی، چاپ قاهره (بعدها به روزنامه پرورش تغییر نام یافت) اشاره کرد. پس از ترور ناصرالدین شاه و روی کار آمدن مظفرالدین شاه، حکومت برای پاسخگویی و مبارزه با جراید خارجی اقدام به انتشار روزنامه دولتی (خلاصه‌الحوادث) درسوم فروردین سال 1277 ه.ش به‌صورت پنج شماره در هفته کرد. انتشار این روزنامه تا مرداد ماه سال 1282 ادامه یافت.

مطبوعات در دوره اول انقلاب مشروطه 1285-1279 ه.ش
نزدیک به 70 سال از حیات مطبوعات ایران گذشته بود. در ایرانی که حدود 10 میلیون جمعیت که بیشترین‌شان کم سواد و بی‌سواد بودند، 11 عنوان نشریه در کشور انتشار می‌یافت. از زمان صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در روز ‌۱۴ مرداد ۱۲۸۵ه.ش، تا  روز ۳ تیر ۱۲۸۷ ه. ش که درگیری بهارستان به وجود آمد و محمد علی شاه با همراهی و همکاری روس‌ها کودتا کرد، فصل مستقلی در تاریخ مطبوعات است. در این دوره که 23 ماه دوام داشت به طور متوسط هر دو سه روز یک عنوان روزنامه یا شب نامه نو منتشر می‌شد.(1)
بهرام جبارلوی شبستری در مقاله درآمدی بر زیرساخت مطبوعاتی انقلاب مشروطه‌ می‌نویسد:

مطبوعات انقلاب مشروطه در بین سال‌های 1279 تا 1285 ه.ش از حدود چهل روزنامه عمدتاً انقلابی و آزادی طلب تشکیل شده بود که در تهران و شهرستان‌ها منتشر می‌شدند. همچنین شهرهای مشهد، همدان و بوشهر برای نخستین بار در تاریخ ایران در دوره مذکور، صاحب روزنامه شدند. در واقع نیمی از تعداد 83 روزنامه انتشار یافته در داخل کشور از سال 1216 ه.ش، مربوط به 6 سال اول قرن بیستم است و ضمناً تبریز نیز، بزرگ‌ترین مرکز انتشار روزنامه‌های ملی و غیر دولتی کشور در دوره اول انقلاب مشروطه محسوب می‌شد. از مهم‌ترین مطبوعات این دوره می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد:

نخستین هفته نامه مصور و کاریکاتوردار در ایران با عنوان (طلوع) توسط «عبدالحمیدخان‌ ثقفی‌«ملقب‌ به‌ متین‌ السلطنه‌ در سال 1279 ه.ش دربوشهر، روزنامه (کمال) 1278 ه.ش، به مدیریت «میرزا حسین خان طبیب زاده» هر دو هفته یک بار در تبریز که بعدها از تبریز به قاهره منتقل شد. روزنامه (ادب) که از روز چهارشنبه 5 دی1279 ه.ش تا دوشنبه 14 دی 1281 به صورت هفتگی در مشهد انتشار یافت و سپس در تهران منتشر شد. مدیر این روزنامه «محمد صادق ادیب الممالک فراهانی» بود و چون از خراسان به تهران سفر کرد، انتشار روزنامه ادب را در تهران ادامه داد. روزنامه (امید) که در 1284ه.ش تا سال1285 به طورهفتگی و به مدیریت «حاجی‌آقا تبریزی» در تبریز منتشر می‌شد. روزنامه (ﻣﺠﻠﺲ ملی ﺗﺒﺮﻳﺰ) در 27 مهر ماه 1285 ه ش، از شماره 10 تا 37، با عنوان (جریده ملی) هفته‌ای دو شماره و از شماره 38 به بعد با عنوان «انجمن تبریز» در تبریز منتشر شده است.این روزنامه بعد از بمباران مجلس و در دوره استبداد صغیر، تنها روزنامه‌ای بود که در ایران به‌صورت گستره عمومی چاپ می‌شد. روزنامه (الجناب) از سال 1285 ه.ش در اصفهان به مدیری «حاج سیدعلی جناب» هفته‌‏ای یک بار در 8 صفحه منتشرمی شد. روزنامه (مکتب) 1284 ه.ش، در تهران، نشریه (اسلامیه) 1284 ه.ش، به‌صورت هفتگی و توسط «احمد کاتب تبریزی» ملقب به بصیرالعلما در تبریز. روزنامه (نوروز) در سال1280 ه.ش، که به طور هفتگی، در تهران منتشر می‌شد و….
در بین سال‌های 1285-1279 ه.ش، فقط 8 روزنامه جدید ملی در خارج از کشور انتشار یافت که نسبت به دوره قبل از آغاز قرن بیستم، کاهش قابل توجهی داشت. علت آن بود که فعالیت انقلابی‌ها و آزادیخواهان در آن روزها، عمدتاً به ایران منتقل شده بود. به هر ترتیب از انتشار نخستین روزنامه در ایران تا اعلام مشروطه، روی هم رفته در حدود 114 روزنامه دولتی و  غیردولتی در داخل و خارج از کشور منتشر شد که بجز روزنامه روزانه خلاصه الحوادث که مدتی در تهران منتشر می‌شد، تمام مطبوعات ایران در این 70 سال، هفتگی و ماهانه و چند نشریه سه روز در هفته بود. اندازه روزنامه‌های داخلی دوره اول انقلاب نیز، مانند روزنامه‌های قبل از آغاز دوره مذکور کوچک بود. مخصوصاً در دو سال قبل از صدور فرمان مشروطه که به علت کمبود کاغذ، صفحات مطبوعات در هر شماره تغییر می‌کرد. مندرجات مطبوعات این دوره نیز، تماماً سیاسی و انتقادی بود. در روزنامه‌های دوره مذکور از آگهی مطبوعاتی خبری نبود. البته به علت علاقه و اشتیاق اهالی شهرستان‌ها و تهران به مسائل سیاسی، شمارگان روزنامه‌های ملی و غیردولتی همگام با افزایش تعدادشان در این دوره نسبت به سال‌های قبل افزایش قابل توجهی پیدا کرد.(2)

مطبوعات دوره دوم انقلاب مشروطه 1288-1285ه. ش
دوره دوم انقلاب مشروطه ایران که به خلع محمد علی شاه قاجار از سلطنت منجر شد، یکی از تأثیرگذارترین ادوار تاریخ سیاسی معاصر ایران محسوب می‌شود. طی این 4 سال، مطبوعات جنگ رسانه‌ای با حکومت را شروع کرده و به پایان رساندند.
مطبوعات انقلاب مشروطه در بین سال‌های 1285 تا 1288 ه.ش، از زمان صدور فرمان مشروطه تا خلع محمدعلی شاه قاجار، از 161 عنوان روزنامه جدید تشکیل می‌شد که حدود 90 عنوان آن، صرفاً در سال 1286ه.ش شروع به انتشار کردند. به عبارتی پس از صدور فرمان مشروطه تعداد روزنامه‌های ملی در کشور رو به افزایش گذاشت و تا قبل از آغاز استبداد صغیر به وسیله محمدعلی شاه به نقطه اوج خود رسید. اما بعد از آن، روند تأسیس روزنامه با توقیف مطبوعات و زدوبند روزنامه نگاران رو به نزول گذاشت، به طوری که بعد از بمباران مجلس در سال 1287 ه.ش، تا سقوط محمدعلی شاه و تصویب قانون مطبوعات در روز شنبه 18 بهمن 1286 ه.ش، از تعداد روزنامه‌ها و شمارگان آنان کاسته شد و در نتیجه دوباره بازار نشر مطبوعات فارسی برون مرزی و شب نامه نگاری رونق گرفت و تنها حیات سه روزنامه در تهران ادامه یافت، ولی کانون چاپ و نشر روزنامه در داخل کشور ابتدا به آذربایجان و سپس در اصفهان و گیلان بیش از پیش گسترش پیدا کرد.(3)
از روزنامه‌های مهم ملی که بعد از صدور فرمان مشروطه در مقاطعی انتشار یافتند، می‌توان به روزنامه‌های ذیل اشاره کرد:
روزنامه(مجلس) مدیریت: «سید محمدصادق طباطبایی» سردبیری«ادیب‌الممالک فراهانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: ۳ آذر ۱۲۸۵ ه.ش. ترتیب انتشار: ۴ شماره در هفته.
روزنامه (ندای وطن) صاحب امتیاز«مجدالاسلام کرمانی»، تاریخ انتشار: 1285ه.ش، محل انتشار: تهران، ترتیب انتشار: هفتگی
روزنامه (تمدن) صاحب امتیاز «رضا مدبرالممالک هرندی اصفهانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: جمعه 11 بهمن 1285 ه.ش. ترتیب انتشار: 4 شماره در هفته.
روزنامه (صبح صادق) صاحب امتیاز«مرتضی قلی خان موید الممالک» تاریخ انتشار: یکشنبه 17 فروردین 1286 ه.ش. محل انتشار: تهران. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (حبل المتین) صاحب امتیاز«میرزا سیدحسن کاشانی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: 8 اردیبهشت سال 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: روزانه.
روزنامه (صوراسرافیل) صاحب امتیاز«میرزا جهانگیرخان شیرازی». محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: 19 دی ماه سال 1285 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (خراسان) ارگان «انجمن سعادت مشهد» به اهتمام «محمد تقی بهار» و دوستانش 1286ه.ش. محل انتشار: مشهد.ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (روح القدس) صاحب امتیاز«شیخ احمد تربتی» (سلطان العلمای خراسانی). محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: دوشنبه 13 مرداد ماه سال 1286 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (مساوات) صاحب امتیاز «سید محمدرضا مساوات شیرازی» محل انتشار: تهران. تاریخ انتشار: ۲۰ مهر ماه سال ۱۲۸۶ ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (انجمن) صاحب امتیاز «میرزاعلی‌اکبرخان» سپس «میرزامحمود غنی‌زاده سلماسی» محل انتشار: تبریز. تاریخ انتشار: جمعه 27 مهر 1285 ه ش. ترتیب انتشار: 2 تا 4 شماره در هفته.
روزنامه (مجاهد) صاحب امتیاز«سید محمد شبستری» (ابوالضیاء). محل انتشار: تبریز. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 25 شهریور 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: 3 شماره در هفته. روزنامه (نسیم شمال) صاحب امتیاز «سید اشرف‌الدین گیلانی». محل انتشار: رشت. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 18 شهریور 1286 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (ناقور) صاحب امتیاز «میرزا مسیح ناقور تویسرکانی». محل انتشار: اصفهان. تاریخ انتشار: سال 1287ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(ندای اسلام) صاحب امتیاز«سید ضیاالدین طباطبایی». محل انتشار: شیراز. تاریخ انتشار: 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(الفت) صاحب امتیاز«سید محمد یوسف‌زاده غمام همدانی» محل انتشار: همدان. تاریخ انتشار: پنجشنبه 18 اردیبهشت 1286 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (فریاد) صاحب امتیاز: «حبیب‌الله آقازاده». محل انتشار: رضائیه(ارومیه). تاریخ انتشار: 4 اسفند ماه سال 1285 ه.ش. زبان: ترکی و فارسی. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(کرمانشاه) صاحب امتیاز «میرزا احمدخان وزیری» (معتضدالدول). مدیریت«فصیح المتکلمین». محل انتشار: کرمانشاه. تاریخ انتشار: سه‌شنبه 25 آبان 1288 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (یادگار انقلاب) صاحب امتیاز«معتمدالاسلام رشتی». محل انتشار: تهران و قزوین. تاریخ انتشار: 1288 ه.ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه(مکافات) صاحب امتیاز«میرزا آقاخان مرندی». محل انتشار: خوی. تاریخ انتشار: اردیبهشت ماه سال 1288 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (معرفت) صاحب امتیاز«حاجی شیخ ابوالقاسم افتخارالعلماء». محل انتشار: یزد. تاریخ انتشار: سال 1287 ه ش. ترتیب انتشار: هفتگی.
همچنین از روزنامه‌های فارسی داخلی و خارجی سیاسی فکاهی این دوره می‌توان از روزنامه (آذربایجان) مدیر«میرزاعلیقلی صفراف». صاحب امتیاز«میرزاآقا بلوری تبریزی». تاریخ انتشار: 1284 ه.ش. زبان: فارسی، ترکی. محل انتشار: تبریز. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (زشت و زیبا) مدیر«نظام السلام بهبهانی- فتح‌الممالک». تاریخ انتشار: 1286ه.ش. محل انتشار: تهران. ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (کشکول) صاحب امتیاز«مجدالاسلام کرمانی» تاریخ انتشار: 1286 ه.ش. محل انتشار: تهران و اصفهان.ترتیب انتشار: هفتگی.
روزنامه (ملانصرالدین) صاحب امتیاز «میرزا علی‌اکبر صابر»، سردبیر«جلیل محمدقلی‌زاده»، تاریخ انتشار در تفلیس: 1285 ه.ش. تاریخ انتشار در تبریز: 1300 ه.ش. تاریخ انتشار در باکو 1301 ه.ش . زبان: ترکی آذربایجانی نام برد.
در این فهرست می‌توان از روزنامه‌ها و نشریات دیگر هم نام برد. اما آنچه در این میان قابل ذکر است، رشد قابل توجه مطبوعات در شهرهای مختلف ایران است، به طوری که قبل از پیروزی دوره اول انقلاب مشروطه، تنها 5 شهر در ایران به غیر از تهران روزنامه داشتند. اما بعد از اعلام مشروطه، تعداد شهرهای دارای روزنامه به 15 رسید و بعضی از شهرهای بزرگ مثل تبریز و رشت، چند روزنامه روزانه و هفتگی داشتند.

«یاد آر ز شمع مرده یاد آر»
با کودتای محمدعلی شاه، در روز ۳ تیر ۱۲۸۷ ه. ش، سرنوشت مشروطه خواهان و      روزنامه نگاران مشروطه طلب، بسان اوضاع زمانه در هم پیچید.«سلطا‌ن‌ العلما‌ء خراسا‌نی» شیخ احمد تربتی، صا‌حب‌ امتیا‌ز روزنامه (روح القدس)، «میرزا جهانگیرخان شیرازی» ناشر روزنامه (صور اسرافیل)، «شیخ علی قاضی» ناشر(مدی) و «سلیمان میرزا اسکندری» ناشر روزنامه (حقوق) به زندان باغشاه افتادند و توسط نیروهای هوادار محمدعلی شاه به قتل رسیدند و تنها سلیمان میرزا از مرگ رهایی پیدا کرد.
3 روزنامه نگار این دوره را نیروی اشغالگر روس در سال 1290ه.ش به همراه روحانی مشهور دوره مشروطه یعنی میرزا علی آقا (ثقةالاسلام) در تبریز به دار آویختند.
در همان سال«سالارالدوله» برادر محمدعلی شاه که علیه مشروطیت قیام کرده بود، «میرزا حسین خان» مدیر پیشین روزنامه‌های (اصفهان) و (نقش جهان) چاپ اصفهان را به همراه همکارش «معتمد السلطان»، در کرمانشاه اعدام کرد و 5 سال بعد، کمیته مجازات به ترور «عبدالحمید ثقفی» بنیانگذار نشریه‌های (طلوع و مظفری) بوشهر دست یازید.
روزنامه نگاران بسیاری با آغاز استبداد صغیر مهاجرت کرده یا درون کشور آواره شدند. از آن جمله است «علی اکبردهخدا» سردبیرروزنامه (صوراسرافیل)، «محمدرضا مدبرالممالک  هرندی اصفهانی» ناشر روزنامه (تمدن)، «میرزا علی آقا شیرازی» ناشر روزنامه (مظفری)، «میرزا سیدحسن کاشانی» ناشر روزنامه (حبل المتین تهران) و «سید محمدرضا مساوات شیرازی» ناشر روزنامه (مساوات).
پیروزی مشروطه خواهان آسان به دست نیامد و مانند همیشه، بهانه برای  کینه توزی  و          کین خواهی فراوان بود. آن بهانه‌ها، شامل 4 روزنامه نگار نیز شد. «میرزا عبدالرحیم الهی» مدیرروزنامه (اوقیانوس)، «عبدالوهاب مهدوی» معروف به (معین العلمای اصفهانی) مدیرروزنامه (نیراعظم) و «میرزا عبدالمطلب یزدی» ناشر روزنامه (آدمیت) و «میرزا محمد مجدالاسلام کرمانی» ناشر نشریات (ندای وطن)، (کشکول) و (الجمال) را به دلایل مختلف به زندان محکوم کردند.
در این میان، ۴۱ نفر از روزنامه نگاران، پس از جنبش مشروطه خواهی هم به این حرفه ادامه دادند و شماری از آنان، شهرت پیشین را حفظ کردند یا بر آن افزودند. ۳۷ نفر نیز به مقام‌های برجسته دست یافتند. در میان آنان، دو نخست‌وزیرهم دیده می‌شود«سید ضیاء‌الدین طباطبایی»و«محمدعلی فروغی». (4)

منابع:
1-مطبوعات ایران از فرمان مشروطیت تا کودتا- سید فرید قاسمی
2-درآمدی بر زیرساخت مطبوعاتی انقلاب مشروطه‌-چگونگی شکل‌گیری، ویژگی‌ها، کارکردها و آسیب‌ها‌- بهرام جبارلوی شبستری- مجله آموزه، شماره 6
3-همان
4-روزنامه نگاران دوره مشروطه خواهی- ناصرالدین پروین – مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

سند منتشر نشده

سند سوگندنامه [پشت قرآن] منبع: آرشیو شخصی مصلح ممیوند
خط خوانی: حامد سرلکی
موضوع: پیمان برخی سرداران ملی دموکرات جهت احقاق حقوق ملت

بسم‌الله الرحمن الرحیم و به نستعین
به شهادت کلام‌الله مجید ما پنج نفر امضاکنندگان ذیل هم عهد و هم قسم شده در پیشرفت مصالح مملکت و ملت و اساس اصول مشروطیت با کمال اتحاد ساعی، با دوستان هم دوست و با دشمنان هم دشمن بوده و به یاری خداوند متعال اسباب استحکام و استقلال مملکت ایران را فراهم بکنیم.
 فی غره ذی القعده 1328 (آبان 1289)

محمدولی خان تنکابنی، نجف قلی خان بختیاری، علیقلی خان بختیاری سردار اسعد، اسماعیل ممتازالدوله

‘