‘
طبیعت آدمی و سرشت اعداد
انتشارات ققنوس به‌تازگی دو کتاب در حوزه فلسفه کلاسیک منتشر کرده است: دفتر اول «رساله درباره طبیعت آدمی» اثر دیوید هیوم و «مبانی علم حساب» اثر گوتلوب فرگه؛ دو کتابی که از مهم‌ترین آثار فلسفه غرب به شمار می‌آیند.
درباره مفهوم عدد
«مبانی علم حساب» یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در تاریخ فلسفه غرب است که مورد توجه جریان‌های مختلف فلسفی در قرن بیستم به‌ویژه فلسفه تحلیلی بوده است. این کتاب تحقیقی، منطقی و ریاضیاتی درباره مفهوم عدد است. فرگه، ریاضی‌دان، منطق‌دان و فیلسوف برجسته آلمانی در اواخر سده نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی است و در این کتاب به بررسی مبانی فلسفی علم حساب و به‌ویژه عدد می‌پردازد. برخلاف کتاب «مفهوم نگاشت» در این کتاب خبری از زبان صوری نیست؛ چنان‌که خود تعریف‌ناپذیری آن را آشکار می‌کند. او می‌گوید تکلیف این کتاب این است که یا عدد را تعریف کند یا تعریف‌ناپذیری آن را آشکار سازد. فرگه پس از طرح این پرسش که «عدد یک چیست؟»، به بررسی و نقد عقاید دیگر ریاضی‌دانان و فلاسفه درباره چیستی عدد پرداخته و دیدگاه خود را بیان می‌کند؛ چراکه فرگه با طرح چند پرسش و اظهار ناامیدی از توانایی ریاضی‌دان‌ها برای پاسخ‌گویی به «عدد یک چیست؟» معتقد است «اگر مفهومی که در بنیاد یک علم سترگ قرار دارد، با چنین مسائلی رو‌به‌رو شود؛ پس تکلیفی ضروری است که با دقت بیشتر آن را بکاویم و بر آن مسائل فائق آییم؛ به‌ویژه از این نظر که تا زمانی که بینش ما درباره بنیاد تمام ساختار علم حساب ناقص باشد، پیشرفتی در توضیح اعداد منفی، کسری و مختلط نخواهیم داشت». مایکل دومت، از شارحان برجسته فرگه، این کتاب را قوی‌ترین اثر فلسفی فرگه می‌داند. مبانی علم حساب نظر برتراند راسل را نیز به خود جلب کرد. کتاب در پنج فصل تنظیم و نوشته شده است. در فصل اول کتاب «ماهیت گزاره‌های حسابی» براساس دیدگاه‌های کانت، هانکل، لایب‌نیتس، اچ گراسمال، اچ هانکل، جان استوارت میل بررسی شده است. در فصل دوم کتاب فرگه به بررسی دیدگاه‌های چند نویسنده از‌‌جمله لایب‌نیتس، اچ گراسمال و جان استوارت میل همچنین نیوتن درباره مفهوم عدد پرداخته است. در سومین فصل کتاب این پرسش مطرح می‌شود که «آیا واژه عدد یک صفتی از برابرایستا‌ها را بیان می‌کند؟». فرگه در این فصل از تعاریف کتاب «هفتم عناصر» اقلیدس بهره می‌گیرد. «هر عدد مفرد، یک برابر‌ایستای خود‌ایستاست» مضمون اصلی فصل چهارم است. در نظر فرگه اگر نمی‌توان هیچ تصور یا شهودی از عدد داشت؛ پس حصول آن چگونه باید باشد؟ به باور او فقط بر اثر دریافت و متن یک گزاره است که واژه‌ها بر چیزی دلالت می‌کنند. در فصل پنجم فرگه کتاب را جمع‌بندی می‌کند و امیدوار است در طرح این احتمال که قوانین علم حساب احکامی تحلیلی و در نتیجه پیشینی هستند، موفق بوده باشد. او در فصل آخر نتیجه می‌گیرد که علم حساب صرفا منطقی گسترده‌تر و هر گزاره حسابی یک قانون منطقی – البته از نوع اشتقاقی – خواهد بود. کاربرد علم حساب در تفسیر طبیعت، اعمال فرایندی منطقی بر واقعیات مشهود خواهد بود؛ محاسبه استنتاج‌کردن خود استنتاج‌کردن خواهد بود.
تجربه‌گرایی در شناخت طبیعت آدمی
«رساله‌ای درباره طبیعت آدمی» اثری کلاسیک به قلم برجسته‌ترین فیلسوف انگلیسی است. تقریبا همه فیلسوفان بر این اتفاق نظر دارند که دیوید هیوم بزرگ‌ترین فیلسوف تاریخ بریتانیا و مکتب تجربه‌گرایی بوده است. هیوم این رساله سه‌جلدی را قبل از سی‌سالگی نوشت و دو بار بدون نام نویسنده منتشر کرد. مجموع رساله به بحث درباره موضوعات مختلف فلسفی نظیر فضا، زمان، علیت، اشیای خارجی، امیال، اراده آزاد و اخلاق می‌پردازد و راهکارهایی بدیع و شک‌گرایانه درباره آنها ارائه می‌دهد. این کتاب یکی از مهم‌ترین متون کلاسیک فلسفه غرب است که محتوای آن عموما در قرن بیستم مورد التفات جدی فلاسفه قرار گرفت. اهمیت این کتاب فقط در بیدارکردن کانت از خواب جزمیت خلاصه نمی‌شود؛ بلکه بی‌شک سرچشمه اصلی فلسفه تحلیلی معاصر همین کتاب است. از‌آنجاکه محتوای کتاب حاضر در عصر هیوم بسیار نامتعارف و دور از ذهن بود، هیچ واکنش جدی‌ای به دنبال نداشت؛ اما از قرن بیستم اقبال بیشتری به کتاب شد. حتی یافته‌های جدید علوم شناختی تا حد زیادی در تطابق با یافته‌های هیوم در این کتاب است. در دفتر اول این کتاب، هیوم جنبه‌های مختلف فهم آدمی را بررسی می‌کند؛ براساس نظر او، ادراکات معادل با تمامی محتوای تجربیات هستند. ادراکات زمانی در ذهن ما به وجود می‌آیند که ما می‌توانیم ببینیم، حس یا تصور کنیم. در نظر هیوم ادراکات انسان را می‌توان به دو دسته انطباعات و تصورات تقسیم کرد. انطباعات یا تجربیات زنده به احساساتی گفته می‌شود که در حین دیدن، شنیدن، عشق یا تنفر‌ورزیدن، آرزوکردن و نظیر اینها به وجود می‌آیند؛ در‌حالی‌که تصورات، وقتی به دست می‌آیند که تجربه‌های زنده را به یاد آوریم یا تخیل کنیم. از مهم‌ترین نتایج فلسفه هیوم در کتاب حاضر این است که تصورات فطری وجود ندارند. همه تصورات روگرفت یا بدل‌های انطباعات هستند. در نظر هیوم ممکن نیست تصوری داشته باشیم از چیزی که ابتدا انطباعی از آن را تجربه نکرده‌ایم. درباره تداعی تصورات یا اینکه چگونه از فکری به فکر دیگر می‌رویم، نیز هیوم قائل به سه ارتباط همانندی، مجاورت و علت و معلولی در بین تصورات است. هیوم بر این باور است که با تمایز و فهم کامل انطباعات و تصورات و همچنین سه اصل تداعی تصورات می‌توان همه عملکردهای خودآگاه و ناخودآگاه انسان را تبیین کرد. شاید از همین روست که کتاب حاضر، در تحقیقات حوزه هوش مصنوعی نیز بسیار استفاده می‌شود.
شرق
‘