نگاهی به «دام‌گستر» اثر اووه تیم / هیچ کس تبهکار زاده نمی شود/ حمیدرضا امیدی سرور

‘

پیشنهاد یک کتاب: «دام‌گستر» اثر اووه تیم ؛ ترجمه حسین تهرانی

هیچ کس تبهکار زاده نمی شود
حمیدرضا امیدی سرور

«دام گستر» نمونه اعلای رمانهایی ست که با یک شروع جذاب و پرکشش کار خواننده را یکسره می‌کنند. چنانکه تا مخاطب به خود می آید، در دامی که جلوی پایش پهن شده گرفتار آمده است. این شیوه البته برای شکار مخاطب شیوه کار آمدی است، اما در ادبیات داستانی دربند نگه داشتن مخاطب نیز هم اندازه به دام انداختن او مهم است. البته اووه تیم همانگونه که دام گسترِ خوبی است، در دربند نگه داشتن مخاطب نیز تواناست.

ادبیات امروز آلمان نویسندگان شاخص کم نداشته، چه در نسل اووه تیم که باید آنها به عنوان نویسندگان دهه های پایانی قرن بیستم دسته بندی کرد و چه در میان جوانترهایی که که در ده پانزده سال اخیر (ابتدای قرن بیست و یکم) خود را به عنوان چهره هایی جدی معرفی کرده اند. اما هنوز نبوده اند کسانی که در حد و اندازه بزرگانی چون هانریش بل یا گونتر گراس باشند. با این حال او را خلف هانریش بل خوانده اند و چنین ستایشی از او، چنان قدر و قیمت دارد که نشان از جایگاه ارزنده او در ادبیات معاصر آلمان داشته باشد. اووه تیم در سالهای جنگ به دنیا آمده (۱۹۴۰) و همانند بسیاری از آلمانی های هم سن و سال خود سالها بعد زبان به انتقاد از برخی آدمهای پیرامون خود باز کرد که در سالهای جنگ به نوعی با ماشین جنگی آلمان و حکومت رایش سوم در ارتباط بوده اند.

این نکته که از سوی بسیاری از جوانان و نوجوانان همنسل او به اشکال مختلف مطرح می شد و در برخی آثار او نیز منعکس شده است نشان از تغیرر و عدم درک شرایطی که نسل های گذشته تجربه کرده اند از سوی نسل های بعدی مردم  آلمان داشت.

اووه تیم در دوران دانشجویی نیز سری پرشور داشت و در جریان جوانان چپگرا چهره‌ای فعال بود اما بعدها از این حرکت ها که جنبه سیاسی و اجتماعی داشت و گاه به صورت اعتراض جمعی نیز منعکس می شد، دست کشید و به نوشتن روی آورد. نخستین اثر او که با عنوان «تابستان داغ» در میانه دهه هفتاد منتشر شد، به همین جریانهای اعتراضی می پردازد. او در آثار خود از خاطرات زندگی اش استفاده زیادی گرفته، همانند زندگی عمویش در رمان «مردی با دوچرخه بلند» و یا کتاب «مثل برادرم» که با نگاهی انتقادی به زندگی پدر و خصوصا برادر بزرگترش که به گروهی مخوف از جوانان هیتلری پیوسته بود پرداخته است.

«دامگستر» (یا شکار انسان) یکی از معروف ترین و در عین حل موفق ترین آثار او به لحاظ ادبی است. که در سال ۱۹۹۱ منتشر شده است. این رمان با جملاتی کنجکاوی برانگیز آغاز می شود: «همین ابتدا بگویم که تحت تعقیب هستم، به دلایل قانونی باید در هامبورگ می بودم. در زندان. اما اینجا نشسته ام، در باغ ویلایم در اسپانیا، در سکوتی سبز و آرام که فقط گهگاهی با به هم خوردن قیچی باغبانی شکسته می شود….» این سکوت و آرامش که حاصل گریز والتر (راوی رمان) از دست قانون است در همان ابتدای رمان شکسته می شود، البته نه با قیچی باغبانی که با یک تماس تلفنی ناگهانی از سوی مادر والتر؛ مادری که از داشتن پسری چون والتر سربلند نیست، او نیز از اینکه مادرش شماره تلفنش را پیدا کرده و گهگاه به او زنگ می زند خوشحال نیست. مادر والتر او را به یاد گذشته ای می اندازد که تمایلی به یاد آوری آن ندارد.

اما ضربه اصلی به ذهن و روان این شخصیت زمانی وارد می شود که از زبان مادرش می شنود، دایی او ( برادری رمان نویس که مادر والتر به داشتنش افتخار می‌کند) تصمیم گرفته درباره گذشته راوی (والتر) کتابی بنویسد.

والتر مجرمی است فراری، کلاه برداری که به واسطه انجام جرائم مختلف زندانی شده اما از آلمان به اسپانیا گریخته، بی گمان در دادگاه های بسیاری حاضر شده و بارها مورد قضاوت قرار گرفته است اما از تصویری که می تواند نوشته دایی اش از او و گذشته اش ارائه کند و همچنین مورد قضاوت گرفتن توسط خوانندگان کتاب هراسان است.

از این منظر دام گستر را می توان رمانی درباره قضاوت محسوب کرد. والتر برای اینکه اجازه ندهد دیگران او را براساس تصویری که دایی اش ارائه می‌دهد قضاوت کنند، تصمیم می گیرد خود زندگی گذشته اش را روایت کند. به این ترتیب نقطه عزیمت داستان این ایده جذاب و آشناست که همه ما ترجیح می دهیم براساس تصویری که توسط خودمان ارائه شده، مورد قضاوت قرار بگیرییم. به خصوص کسی همانند والتر که زندگی گذشته اش مملو از فساد و سیاهی است.

اووه تیم با دستمایه قرار دادن زندگی چنین شخصیتی فرصتی فراهم می آورد تا به شرح دوره از تاریخ آلمان بپردازد که اگر چه با رشد و پیشرفت اقتصادی همراه بوده اما در عین حال بستری مستعد برای فساد نیز مهیا شده است. البته برخورداری از گذشته ای که با گرایش سوسیالیستی توام بوده باعث نشده در این رمان تنها شاهد نقد اقتصاد کاپیتالیستی باشیم بلکه او در متن این رمان به نگرش های سوسیالیستی نیز نگاهی توام با نقد نگریسته است.

اووه تیم در این رمان نشان می دهد که چگونه شرایط خانوادگی و اجتماعی می تواند در گرایش فرد به سوی اعمال خلاف قانون موثر باشد، مادر والتر که حالا از داشتن چنین فرزندی ناخرسند و از دریافت کمک مادی او صرف نظر می کند، خود نیز در شکل گیری چنین شخصیتی دخیل بوده است. چرا که او نیز به عنوان آرایشگری ناموفق، هیچ گاه اشتباهات حرفه ای اش را قبول نکرده و هربار به شکلی آنها توجیه کرده است. والتر نیز متأثر از این شرایط پذیرفتن اشتباه و ابراز ندامت را نمی آموزد. محیط زندگی و آدمهای پیرامون والتر نیز هر یک به نوعی در کل گیری چنین شخصیتی دخیل بوده اند.

سرانجام این که، اووه تیم با رمانی جذاب و پرکشش که از جنبه های اجتماعی گرایانه نیز بهره مند است، این حقیقت را بازتاب می دهد که هیچ آدمی تبهکار زاده نمی شود.

«دام‌گستر»
نویسنده: اووه تیم

ترجمه: حسین تهرانی
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۵
۳۸۷ صفحه، ۲۸۰۰۰ تومان

نقل از الف کتاب

‘