داستانهای خواندنی یک شاعر! / نگاهی به آثار داستانی غاده السمان / حمیدرضا امیدی سرور

‘

نگاهی به «بیروت 75» و «دانوب خاکستری» اثر غاده السمان
 
 حمید رضا امیدی سرور

در ایران به شاعری شهره است و در جهان عرب بیشتر به داستان نویسی؛ معرفی او با اشعارش به زبان فارسی و شباهت های او به فروغ فرخزاد  (که شاعری نامدار و محبوب بین علاقمندان ادبیات ایران است)، در شکل گیری چنین تصویر و تصوری  درباره او، سهم آشکاری داشته است. غاده السمان  با شعر فروغ آشناست و خود نیز به شباهت ها و تفاوت هایش با او نیز اشاراتی کرده است.

با این حال زندگی آنها تفاوت‌های بسیار باهم  داشته اگر چه هر دو ناملایمات یک ازدواج ناموفق ِ تقریبا تحمیلی را در سنین پایین تجربه کرده اند که به جدایی انجامیده؛ اما از منظری دیگر شاعرانی پر احساس و جسور بودند که کوشیده اند، با رها کردن قید و بندهای درونی، به بیان عریان احساسات، عواطف و نیازهای جسمی و روحی خود بپردازند و از چهارچوب هایی که جامعه سنتی پیرامونشان به آنها (به واسطه زن بودن) تحمیل کرده عبور کنند. در این مسیر هر دو از شعر و ادبیات مدد جسته اند و با آثارشان به تقابل با هنجارهای حاکم بر جامعه مرد سالار سنتی پرداختند. با این فرق غاده السمان با شدت و حدت بیشتری بدان پرداخته است؛ با یک جور مقاومت و سرکشی هنجار شکنانه که قصد کنار آمدن با جهان پیرامونش را ندارد.  

آثار شعری غاده السمان همواره با اقبال در میان مخاطب ایرانی روبرو شده است؛ بخش عمده این توفیق مدیون حال و هوای آثار او و نوع نگاه پراحساسش به جهان  و همچنین بازتاب چگونگی حضور زن در جامعه سنتی مردسالار و به چالش کشیدن آن بوده است. حسن کار او در این است که در این وادی، نه در دام شعار زدگی افتاده و نه به فمنیسمی گل درشت مبتلا شده است که همین نکته نیز در تاثیر گذاری بیشتر آنها تاثیر بسیار داشته است.

با این پیش فرض دور از ذهن نیست که آثار داستانی غاده السمان نیز مورد توجه خواننده فارسی زبان  قرار بگیرد.  اگرچه اما مترجمان بیشتر به همان شعر او پرداخته اند و از این سبب است که برخلاف جهان عرب که او را در ابتدا داستان نویس می داند، در ایران به عنوان شاعر موقعیتی تثبیت شده پیدا کرده است.

خوشبختانه در ماه های اخیر نشر ماهی با انتشار دو کتاب از آثار داستانی گامی جدی در راستای معرفی وجوه داستان نویسانه کارنامه غاده السمان برداشته است. یک مجموعه داستان به نام «دانوب خاکستری» با ترجمه نرگس قندیل زاده و یک رمان به نام «بیروت 75 » با ترجمه سمیه آقاجانی روانه بازار نشر کرده است. هر دو کتاب با توجه به سبک و سیاق خاص آثار غاده السمان از ترجمه های مقبول و یکدستی (با کیفیتی که همیشه از این ناشر سراغ داشته ایم) برخوردارند.

غاده السمان بیست ساله بود که ادبیات را با نوشتن داستان کوتاه شروع کرد، نزار قبانی شاعر بزرگ سوری با خواندن داستانهای او گفت که به شهادت این نوشته ها او یک شاعر است،  شاعرداستان نویسان! این ابراز نظر نزار قبانی، نه تعارف بود و نه اغراق؛ خواننده مجموعه داستان «دانوب خاکستری» به روشنی پاره ای از بخشهای آن را همچون اشعاری خواهد یافت که به شکل نثر روایی نوشته شده است. البته این ویژگی در داستانهای کوتاه او به واسط تفاوت هایی که با رمان دارد بیشتر خود را نشان می دهد.  اما شاعرانگی تنها در نثر و لحن آن نیست بلکه نوع  نگاه او به جهان نیز پر احساس و شاعرانه است و این پراحساس بودن بخشی از آن ناشی از نگاه حساس یک زن به جهان پیرامون خود است و این توام با یک نوع رضایت است. در واقع در آثار غاده السمان حتی آنجا که از مسائل و مشکلات و محدودیت های زنان در جهان عرب سخن رانده می شود، نویسنده منفعلانه از زن بودن گلایه نمی کند، بلکه به انتقاد از شرایط می پردازد. زن بودن برای او یک موهبت است  که به دلیل برخورداری از آن  باید به جنگ چهارچوب هایی برود که او را در خود گرفته و محدود می کند.

مجموعه داستان « دانوب خاکستری» از شش داستان کوتاه تشکیل شده است که عناوین آنها بدین قرار است: دانوب خاکستری» از وی دارای شش داستان کوتاه است که با عناوین  «دانوب  خاکستری»، «حریق آن تابستان»، «ساعت دوزمانه و کلاغ»، «لکه‌ای نور بر صحنه»، «لیلا و گرگ» و «ای دمشق» مترجم کتاب (نرگس قندیل‌زاده) این شش داستان را از دو از دو مجموعه داستان غاده السمان انتخاب کرده است، سه داستان نخست «کوچ لنگرگاه‌های قدیمی» (۱۹۷۳)  و سه داستان آخر کتاب هم« شام غریبان». اغلب داستانهای غاده السمان به مسائل زنان می پردازد و به تناسب همین مسئله از زاویه دید زنان نیز روایت می شوند. اما او داستانهای موفقی را نیز از نگاه مردان روایت کرده است. در دانوب خاکستری نیز تنها یکی از شش داستان از زاویه دید مردان روایت شده است.

غاده السمان سوری است اما او در نوشتن داستانهایش به جای استفاده از نگاهی محدود و یا برخوردار از خصلت های بومی، نگاهی منطقه ای، به وسعت جهان عربی دارد. شخصیت های آثار او گاه  به کشوری عربی اما نامعین تعلق دارند و او با این تمهید به اشتراکات جهان عرب و فرهنگ و هویت عربی می پردازد.

غاده السمان در 1942 در دمشق به دنیا آمد، در کودکی مادرش را از دست داد، پدرش مردی تحصیل کرده و روشنفکر اما با گرایشهای مذهبی بود که در دانشگاه تدریس کرد و به مقام وزارت هم رسید. غاده سلمان بعداز گرفتن لیسانس زبان انگلیسی، دمشق  را به مقصد بیروت ترک کرد. آن سالها بیروت حکم پاریس خاورمیانه را داشت و کم نیئند این شهر نه تنها در زندگی او نقشی مهم بازی کرد بلکه در آثار او نیز انعکاسی پررنگ داشته که  رمانهای «کابوس های بیروت»، «در بیروت دریایی نیست» و «بیروت 75» از این جمله اند.

«بیروت 75» رمانی ست که درونمایه آن براساس وقایعی در آستانه جنگ های داخلی لبنان شکل گرفته است. علاوه بر جنگ داخلی که سایه ای بر کلیت رمان انداخته، نویسنده نگاهی منتقدانه به ساختار قدرت و نظام قبیله محور در فرهنگ عربی دارد و از تعصبات قومی بخصوص در قبال زنان پرده برمی دارد. او در این رمان از تجربیات خود به عنوان یک جوان سوری که برای ادامه تحصیل و درواقع پیشرفت  به بیروت آمده به عنوان ایده کلی در رمان بهره گرفته است. دو شخصیت اصلی این رمان نیز نماینده جوانانی سوری هسستند که سودای موفقیت و پیشرفت در بیروت را درسر می پرورانند. آنها که در طول سفر به بیروت با یکدیگر آشنا می شوند و در ادامه به سرنوشت متفاوت آنها در این شهر بحران زده که در گیر اختلافات داخلی است، پرداخته می شود.

«بیروت 75» نیز همانند «دانوب خاکستری» از لحن و نثری شاعرانه برخوردار است، البته با توجه به تفاوت های میان روایت در داستان کوتاه و رمان،  تصویرها و فضاهای انتزاعی در آن کمتر و در مجموع این شاعرانگی به نفع جنبه های روایی داستانگویانه کمرنگ تر شده است؛ با این حال ویژگی های سبکی نویسنده در این  رمان نیز قابل مشاهده  بوده و برخوردار از بیانی کماکان پر احساس و تاثیر گذار است. 

این رمان پرکشش و مجذوب کننده است و مخاطب را به خوبی تا انتها همراه می کند. غاده السمان هوشمندانه موقعیت های دراماتیزه شده داستانی را هم برای خلق جذابیت برای خواننده و هم برای بیان ایده های منتقدانه خود مورد استفاده قرار داده است. برای نمونه نویسنده برای نشان دادن اینکه چگونه تعصبات قومی و قبیله ای  می توانند به دشمن خود فرد بدل شوند و اعضای خود را به قربانگاه بفرستند، در بخشی از رمان به ماجرای جوان تحصیل کرده ای می پردازد که وقتی به زادگاه خود باز می گردد. درمی یابد پسرعمویش فرد تحصیل کرده ای از قبیله رقیب را کشته است و حالا برای قصاص باید فردی تحصیل کرده از قبیله آنها کشته شود. به این ترتیب بی آنکه در ماجرا نقشی داشته باشد طعمه این اختلافات قبیله ای شده و افراد هم قبیله خود نیز به قربانی کردن او تمایل دارند!

ارزش آثار داستانی غاده السمان کمتر از اشعار او نیست، اما به نظر زیبایی شعرهای او باعث شده در گذشته آثار داستانی‌اش در ایران مغفول بماند. انتشار تقریبا همزمان «دانوب خاکستری» و «بیروت 75»   را باید به فال نیک گرفت چرا که می تواند سر آغاز ترجمه دیگر آثار خواندنی این نویسنده و شاعر به زبان فارسی باشد، به خصوص که نزدیکی های فرهنگی مخاطب ایرانی با خاستگاه فرهنگی آثار این نویسنده باعث ملموس بودن و جذابیت بیشتر این آثار شده است.

نقل از الف کتاب

«بیروت 75»
نویسنده: غاده السمان
ترجمه: سمیه آقاجانی
ناشر: ماهی، چاپ اول 1395
143صفحه، 8500تومان

«دانوب خاکستری»
نویسنده: غاده السمان
ترجمه: نرگس قندیل زاده
ناشر: ماهی، چاپ اول 1395
178صفحه، 13500 تومان

‘