نگاهی به کتاب «پس کوچه» اثر ابراهیم رها

‘

زندگی به شرط خنده

حمیدرضا امیدی‌سرور

در اوایل دهه هفتاد به عنوان سینمایی نویس و روزنامه نگار شناخته می شد، اما حالا سالهاست که به عنوان طنزنویس جایگاهی تثبیت شده برای خود دست و پا کرده است. با نوشتن طنزهای سینمایی این راه را آغاز کرد، نام انتخابی او در این حوزه نیز به نظر ادای دینی است به سید ابراهیم نبوی،  که طنزنویسِ جریان سازِ مطبوعات در میانه دهه هفتاد بود. نبوی بعد از دوم خرداد 1376 ،  باز شدن فضای سیاسی و فرهنگی و انتشار روزنامه هایی پرمخاطب، چهره شد. او که «چهل ستون»اش رفته رفته به «بی ستون» بدل شد، گونه ای تازه از طنز ژونالیستی را پایه گذاری کرد که به واسطه وام گرفتن از مسائل سیاسی و اجتماعی روز و ارجاعات طنازانه اش به سرعت گُل کرد و طرفداران فراوان یافت. این نوع از طنز ژورنالیستی همانند  هر اتفاق پرطرفدار دیگری، زمینه ای برای ورود چهره هایی تازه شد که ابراهیم رها نیز یکی از موفق ترین آنها بود. طنزهای او در ابتدا جلوه چندانی نداشت، اما او خیلی زود در چهارچوب همین سبک جایگاهی ویژه برای خود یافت، چنانکه پر بیراه نیست بگوییم در غیاب نبوی که بعد ها از ایران مهاجرت کرد و همانند اغلب مهاجران دوران افولش نیز آغاز شد، ابراهیم رها به موفق ترین چهره در ادامه دهندگان این نوع از طنز بدل شد.

یکی از ویژگی های این نوع طنز، ظرفیت نا محدود آن برای آمیختن ایده هایی است که گاه از هم بسیار دورند. زیرا  محتوا و ایده هایی که می توان به ساحت این نوع طنز وارد کرد، گستره وسیعی را شامل می شود، گاه می تواند، در قالب سوال و جواب باشد، گاه اهدای جایزه ، گاه روایت تاریخی ، حکایت پند آموز و … یکی از شکل های جذاب در این میان نیز فرهنگ لغات محسوب می شود، البته همواره پیرامون یک موضوع خاص و با مدخل های محدود در حد فضا و حجم معمول هر بخش این طنزها.

کاری که ابراهیم رها در کتاب «کتاب پس کوچه» انجام داده نیز در همین فرم قرار می گیرد اما در محدوده ای فراگیر. طنز نویسی کاری است دشوار، علاوه بر قریحه‌ی طنازی، نیاز به اشراف در مورد مسائلی گوناگون و در حوزه های مختلف را نیز دارد. در پیش گرفتن این ایده که فرهنگ لغتی به طنز آنهم با مدخل های زیاد که هم تمام حروف الفبا و هم حوزه های مختلف موضوعی را شامل شود، به مراتب این کار دشوار را، سخت تر از آن چیزی که می توان متصور بود، می سازد. گذشته از اینکه نویسنده باید به فراخور هر کلمه چیزی بنویسد که واجد ظرافت و طنازی باشد؛ با این چالش بزرگ روبه روست که مبادا به تدریج کار در وادی تکرار بیفتد و یا مدخل هایی که جدا جدا نوشته شده اند وقتی کنار هم می نشینند، به واسطه مشابهت هایی که دارند لطف خود را از دست بدهند.

از این چالش دشوار که بگذریم توجه به یک نکته دیگر نیز می تواند تا حدودی ابعاد سختی کار را پیش روی ما قرار دهد. در شکل متعارف طنز نویسان با توجه به یک اتفاق سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، ورزشی و… که در فضای عمومی جامعه پررنگ شده، مجموعه ای کوچک از این لغات را با رویکردی موضوعی تدارک می بینند که مصالح مورد نیاز برای نوشتن این طنزها نیز از دل همین اتفاقات روز گرفته می شود. اما وقتی فارغ از همه این مسائل، طنز نویس با نیت نوشتن یک فرهنگ لغت طنز، شروع به نوشتن می کند، پیدا کردن مصالحی که بتوانند جوابگوی کار او باشند، یک چالش بسیار مهم و فرساینده است که می تواند بیان کننده زحمت این کار باشد.

البته دشواری ماجرا به همین چند نکته ختم نمی شود، در این مورد خود نویسنده بهتر از هر کسی می تواند از دشواری ها سخن بگوید، چون  بسیاری از مسائل و مشکلات هر کار وقتی خود را نشان می دهند که  شروع به انجام دادن آن کنیم.

ابراهیم رها در مقدمه ای که برای کتاب حاضر نوشته، تاحدی به برخی از آنها اشاراتی گذرا داشته است. اما مقدمه او بیش از آن که شرح این مسائل باشد، حکایت شان نزول این فرهنگ و شکل گیری آن دارد. نویسنده برای به سرانجام رساندن و انتشار این کتاب، به سراغ یکی از معتبر ترین ناشران ایرانی رفته است که مشخصا تخصص اصلی او انتشار فرهنگ هایی پرمایه و جدی است. ناشری که یک تنه جور بخش خصوصی را کشیده، حتی بار مسئولیتی که باید نهاد های دولتی برعهده می گرفتند، پذیرا شده و بی تعارف به واسطه تجربه و دلبستگی گردانندگان آن به بهترین وجهی نیز از عهده این مهم بر آمده است.

سیاهه فرهنگ هایی که در واحد پژوهش نشر فرهنگ معاصر  تهیه و تالیف شده اند، بسیار بلند و بالاست، از فرهنگ های تخصصی دانشگاهی گرفته تا فرهنگ هایی که شامل اغلب زبانهای اصلی رایج در دنیاست و نیز فرهنگ هایی علمی، هنری، جامعه شناختی و…. اما در این بین جای یک فرهنگ طنز، به عنوان یک تجربه منحصر به فرد خالی بوده که آن نیز با پایمردی نویسنده و ناشر جامه عمل پوشیده است.
حسن انتشار «کتاب پس کوچه» در مجموعه آثار نشر فرهنگ معاصر  این است که توانایی نویسنده با تجربه و حرفه ای بودن ناشر کامل شده  است و خروجی کار به لحاظ فرم کتاب پردازی، اغلب ویژگی های یک فرهنگ جدی را دارد اما با محتوایی طنز.  البته بدیهی است که ابراهیم رها برای هر حرف تعداد محدودی مدخل در نظر گرفته و تصور اینکه همه کلمات یک فرهنگ متعارف را در آن بتوان یافت، نه دشوار که اساسا نشدنی است. اما در شکل فعلی این مدخل ها  اغلب کلمات مهم هر حرف که قابلیت پرداختن در فرمت طنز را داشته را شامل می شود.

ابراهیم رها در مقدمه کتاب پیش بینی کرده که «کتاب پس کوچه» بهترین و ماندگار ترین کتاب او خواهد بود. این پیش بینی دور از ذهن نیست، «کتاب پس کوچه» نه تنها با فاصله بهترین کار کارنامه ابراهیم رهاست، بلکه مهمترین و ماندگارترین آنها نیز خواهد بود. این درحالی است  که سبک ابراهیم رها در طنز، خاستگاهی ژورنالیستی دارد. همین ژورنالیستی بودن به اغلب این طنزها تاریخ مصرف می دهد. اما ابراهیم رها برای غلبه براین مسئله، در «کتاب پس کوچه» تا حد بسیار زیادی کوشیده وابستگی توضیحات هر مدخل را به نکات تاریخ مصرف دار کم کند، البته همین  رویکرد که درجهت ماندگارتر کردن کتاب اتخاذ شده، دشواری کار را چند برابر ساخته است. اما با این حال پاره ای شیطنت های طنازانه و میل برخورداری از مایه هایی غنی تر از طنز باعث شده پاره ای مدخل ها با ارجاعاتی روزآمد پیوند داشته باشند؛ اما به گمانم این مسئله از ارزش کتاب نمی کاهد. همه فرهنگ ها نیز هر چند سال یکبار ویراسته و به روز می شوند.  این فرهنگ نیز از چنین قابلیتی برخوردار است ،نویسنده می تواند چند سال بعد ویراست جدیدی از آن ارائه کند که هم مدخل های تازه ای به آن بیافزاید و هم اینکه پاره ای از نکات تاریخ مصرف دار، ویراسته و به روز شوند.

روایت است که در روزگار نوشته شدن دن کیشوت هرکس را که در حال خواندن و خندیدن می دیدند گمان می بردند که دن کیشوت می خواند. بی آنکه قصد قیاسی مع الفارغ در میان باشد، «کتاب پس کوچه» نیز در نوع خود می تواند واجد خصوصیاتی این چنینی باشد.

به نقل از الف

«کتاب پس کوچه»  
نویسنده: ابراهیم رها
ناشر: فرهنگ معاصر،چاپ اول 1395
352 صفحه، 30000 تومان

‘