اشتراک گذاری
نگاهی به «منشور شعر حکمت» اثر سید‌علی صالحی؛ چشمه
شعر حکمت؛ نه دوزخ مضمون، نه جهنم شکل!
علیرضا پژمان
اگر کتابی می‌خواهید بخوانید درباره شعر، اما کلافه‌ی آثار نقادانه یا تئوریک سخت و دشوار هستید، اگر چیزی درباره شعر می‌خواهید اما فارغ از اصطلاحات پرطمطراق کتاب‌ها نظریه ادبی و ترجمه، می‌توانید جدیدترین کار سید علی صالحی را بخوانید.
«روح رویاست شعر حکمت. به همه بازی‌های کسالت آور کلمه پایان می‌دهد. دوران همقوارگی همقدها و ترجمه زدگی و ذوق کالا-کلمه و گرته برداری تمام شد. ما از دوران تبانی فریب-زبان عبور کرده‌ایم. دریغا… چرا این همه سال و ماه مدید… به جای تولید فکر (فکر فرارونده و راهگشا) تنبلی تاریخی و تکرار خود را توجیه کرده‌ایم؟! ما مصرف کننده بودیم و بوده‌ایم.»
کتاب «منشور شعر حکمت» اثر شاعر معاصر و پرمخاطب، واضع شعر ناب و شعر گفتار، سید علی صالحی، برای کسانی که مخاطب شعر امروز معاصر ایران هستند نوشته شده است. این کتاب از همان آغاز نظر به توضیح شعر حکمت دارد، و در همان بدو امر به طور چکیده و فشرده اشاره‌هایی دارد به سیل شعر/وراجی‌های یکدست و همقواره بازار شعر ایران. از این رو کتاب صالحی با دریچه‌ای چالشی و انتقادی وارد گود می‌شود، که به نظر بدیهی می‌نماید. سید علی صالحی برای این وضعیت نامیمون سه خصلت برمی‌شمرد: خستگی، ناامیدی و خنثازدگی! که البته همچنان که گفته آمد اظهر من الشمس است و مخاطب شعر امروز ایران همدلانه با مولف این اثر پیش می‌آید.
صالحی همان اول تکلیف ما را مشخص می‌کند که دنبال ایسم، مانیفست یا نحله و مکتب جدید شعری خاصی نباشیم. او از کشف شعر حکمت سخن می‌گوید و شاعرانی را برای این تز مثال می‌آورد که ما نیز می‌شناسیم. صالحی پاره‌ای از شعرهای نیما، فروغ و شاملو را شعر حکمت می‌خواند. این نخستین نکته‌ای است که باید مخاطب از سوءتعبیر نسبت به آن بر حذر باشد. شعر حکمت در بستر سادگی خفته است و فارغ از حکم وُ فرمول خلق می‌شود. بخوانید:
*یکی از نخستین نشانه‌های شعر حکمت، برهنه بودن از جامه چرک تکلف است. شعر حکمت به شرط صدق درون، از عقل تکلف و تکلف عقل پرهیز می‌کند.
*نه دوزخ مضمون، نه جهنم شکل!
*شعر حکمت، حکم صادر نمی‌کند. منشور مزامیر است، نه دستور العمل و نه مانیفست عقیدتی.
*شعر حکمت با روح شعر کار دارد، نه نزاع بیهوده و تقابل شعر نو و شعر کهنه. تو شعر حکت بیاور… حالا به سیاق و به هر سلوک!
مولف «منشور شعر حکمت» از سوی دیگر توضیح می‌دهد که این گونه شعری به صرف عنوان آن؛ حکمت، لزوما به معنای شعر حکیمانه نیست. صالحی می‌گوید اگر می‌خواهیم شعر حکیمانه بخوانیم سراغ شعرهای سعدی و اخوان را بگیریم، و برای خواندن شعر حکمت به سوی مولانا و حافظ هجرت کنیم. می‌نویسد: «در شعر حکمت، با حکمتِ به مفهوم کلاسیک و مکتبی آن رو به رو نیستیم. حدوثی نه مطلقا خارج از حضور انسان است، و نه فرایندی تاریخی است. فارغ از شرایط متغیر است، به همین دلیل، شعر حکمتانه‌ی حافظ و مولانا تو گویی هم اکنون خلق شده است.» صالحی در این کتاب شعر حکمت را شعری برای همه زمان‌ها می‌خواند، کیمیایی که به گفته مولف مولانا کلیددار بزرگ خزانه آن است. پس مهم‌ترین شاعر شعر حکمت مولاناست. در صفحه 68 این کتاب می‌خوانیم: «فردوسی شاعر خرد است، سعدی شاعر عقل، خیام شاعر فلسفه است، اما مولانا و حافظ‌اند که به شعر حکت رسیده‌اند گاه به گاهِ وحی واژه.»
بنا به نظر تئورسین یا به عبارت بهتر تنظیم کننده و گردآورنده منشور شعر حکمت، مولانا حکم «مرجع بی نظیر»(ص13) را دارد برای شعر حکمت. نه همه اشعار مولوی، اما دست کم بخش اعظمی از شعرهای او آبشخور مناسبی است به زعم مولف این کتاب برای فهم شعری که حکمت نام گذاشته است. سید علی صالحی ازلِ شعر حکمت را آغازی دور در نظر گرفته است و البته به زمان خاصی نیز آن را محدود نمی‌کند، بلکه او می‌گوید حتی جوانان با استعداد امروز نیز می‌توانند صاحب چنین شعرهایی باشند. می‌خوانیم: «نمی‌گویم میان خیل شاعران، نباید اهل استعداد شدید را نادیده بگیریم، اتفاقا شاعران شعر حکمت از میان همین خیل مکرر برمی‌خیزند. و بسیارند شاعرانی که عمری دراز سر در کار کلمه‌اند، و شاید هرگز هم به شعر حکمت نرسند.»
کتاب «منشور شعر حکمت» سه بخش است: شرح تشخیص توتیا، منشور شعر حکمت و گفت‌وگوها که خود به چهار گفت و گو با عناوین «ادامه آخرین عبارت»، «حضور حکمت»، «شعر حکمت؛ خاکستر یا توتیا» و «درباره شعر حکمت» تقسیم می‌شود. این گفت‌وگوها به ترتیب توسط هادی حسین نژاد(آنا)، ایلنا، محمد مهاجری و حامد داراب (آرمان) انجام شده است و حکم تکمله‌ای را دارد برای مخاطبان که خلأهای احتمالی ابواب گذشته را پر خواهد کرد و پاسخ‌هایی است برای سوالات پیش بینی شده‌ای که تا صفحه 71 این کتاب برای خواننده پیش آمده است.
اما بخش دوم این کتاب؛ منشور شعر حکمت، موجزترین بخش آن است. در این بخش منشور شعر حکمت در فشردگی تام و تمامی به مخاطب عرضه می‌شود. سید علی صالحی در 12 بند مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده و ویژگی‌های پراهمیت شعر حکمت را برمی‌شمرد. سید علی صالحی شعر حکمت را پیشنهادی می‌داند برای گریز از یکدستی ملا آور شعرهای امروز بازار نشر شعر ایران، و به واسطه پیش کشیدن شعر حکمت سعی در باز کردن افق جدیدی فراروی مخاطبان شعر امروز ایران دارد.
کتاب "منشور شعر حکمت" به یقین در وهله اول شاعران، و منتقدان شعر امروز ایران را فرامی‌خواند و بعد مردم شعر دوست و خوانندگان شعر را دعوت به مطالعه می‌کند. سید علی صالحی پیش از انتشار این کتاب به صورت پراکنده مطالبی درباره شعر حکمت در رسانه‌های مختلف منتشر کرده بود، اکنون تمامی آرای این شاعر شناخته شده کشور در باب شعر حکمت در ابواب سه‌گانه این کتاب جمع آوری شده است.
نقل از الف کتاب
«منشور شعر حکمت»
نویسنده: سید‌علی صالحی
ناشر: چشمه، چاپ اول 1395
105 صفحه، 9000تومان