لاله‌زار چگونه لاله‌زار شد؟ / سیری در تاریخچه راسته‌ هنری تهران! / از لابلای منابع مکتوب

‘

روایتی خواندنی از تاریخچه خیابان لاله‌زار

 

قصه گویم از صبا مشتاق وار

چون صبا آمد به سوی لاله زار

مولوی

خیابان باغ لاله زار (کلمه باغ بعد‎ها افتاد) نام خود را از باغی به ارث دارد، که در اراضی آن احداث شد. وجه تسمیه “لاله زار” بر ما معلوم نیست، اما بررسی نقشه های قاجاری و ارکان حرب عصر پهلوی و وضع توپوگرافی تهران و دیگر اسناد موجود دیرینگی وجود آب در شمال باغ لاله زار و هسته اولیه این باغ را با درختانی کهنسال محرز می کند. در اوایل قاجاریه با افزایش اراضی پایین دست آن آب و این درختان باغ وسیع لاله زار پدید آمد.

ژنرال “گاردان” سفیر ناپلئون در سال 1807 میلادی برابر 1222 قمری چند روزی در این باغ اطراق کرد. (خاطرات گاردان)

نمایندگان انگلیس، اتریش و جز آن هم در آن باغ مانده اند. (اطلاعات ماهانه 1329 شمسی)

فتحعلی شاه در اواخر سلطنت گهگاهی با ولیعهدش محمد میرزا سواره از تهران به باغ لاله زار می َآمد (همان) .

در سال1251 قمری به فرمان محمد شاه قائم مقام فراهانی صدراعظم را از این باغ به باغ نگارستان احضار وخفه کردند.

سال 1264 قمری جسد محمد شاه را از “قصرمحمدیه” به لاله زار آوردند و در یکی از حوض خانه هایش امانت نهادند.

 نخستین سیم تلگراف تهران را مسیو کرشش به سال 1274 قمری از ارگ سلطنتی به این باغ کشید. فتحعلی شاه، محمد شاه و ناصرالدین شاه هر یک عمارتی در باغ ساختند.

ادیب الملک در “دافع الغرور” درباره لاله زار نوشت :

 “. . . هوایش بهجت بخش‎است و صفایش روح افزا . . . باغ لاله زار سه باغ بزرگ و سه باغ کوچک داشت. ”

به سال 1282 قمری دختر فتحعلی شاه زن آقاخان اول سه فیل و یک کرگدن از هندوستان برای نوه برادرش ناصرالدین شاه فرستاد . شاه حیوانات را در شرق باغ جا داد و نخستین باغ وحش تهران را پدید آورد. حیواناتی دیگر نیز در این باغ وحش افزوده شد، تا اینکه روزی پلنگی از لاله زار گریخت و دست کودکی را خورد ، شاه باغ وحش را به دوشان تپه برد.

تا سال 1282قمری هنوز باغ لاله زار بیرون تهران قرار داشت و خیابانی هم از آن تولد نیافته بود. حصار صفوی را در فاصله سالهای 1282 تا 1284 قمری خراب کردند و حصار وسیع تر ناصری را ساختند و بدین ترتیب لاله زار درون شهر و از چشم شاه افتاد. باغ رها شد. درختان روبه خشکی و عمارات روبه ویرانی گذاشت.

 اعتماد السلطنه به سال 1299 قمری وضع نگهداری لاله زار را بد توصیف می کند و به سال 1301 می نویسد :

 “. . . مهاندار ایلچی آلمان در این باغ بودم . . . ”

به سال 1303 آخرین مهمان خارجی ایران نصرت پادشاه عثمانی هم در این باغ پذیرایی شد. (روزنامه خاطرات)

ناصرالدین شاه باغ را به فروش گذاشت. دکتر تولوزان پزشک شاه بارها خواست شاه را از این کار مانع شود، نشد. تولوزان می گفت این باغ حکم ریه شهر تهران را دارد ، باید آن را حفظ کرد.

مخبرالسلطنه از پذیرایی نمایندگان دیگر کشور‎ها در این باغ به روزگار فتحعلی شاه سخن گفته و از دو باغ پدرش مخبرالدوله که در همسایگی لاله زار بود، می نویسد؛ یکی از دو باغ در غرب آن قرار داشت که امروز سفارتخانه های آلمان و ترکیه شده است دیگری در شمال لاله زار بود که از قرار ذرعی یک ریال از استاد شیر جعفر خریداری شده بود. باغ دوم در شمال میدان استقلال (مخبرالدوله سابق) و غرب خیابان سعدی قرار داشت. (خاطرات و خطرات)

شاه قجر باغ را 90 هزار تومان فروخت (همان منبع)

اراضی باغ بعد‎ها قطعه قطعه شد، باغ امین لشکر (=بانک شاهی=بانک شاهنشاهی=بانک بازرگانی فعلی) ، خیابان لاله زار ، خیابان اکباتان، خیابان سعدی و. . . همگی در همین اراضی احداث شد.

و اینگونه در اوایل قرن چهاردهم قمری “خیابان باغ لاله زار” در تهران تولد یافت.

امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه که جنب لاله زار منزل داشت، برای آسانی آمد وشد خود، خط واگن اسبی را به خیابان لاله زار کشید.

خانم بنجامین (امریکایی) در باره این خیابان بدان روزگار می نویسد:

 “اسم این خیابان باغ لاله زار است اما یک برگ سبز هم درآن ندیدیم. از ساعت 5 ببعد مردان برای گردش به این خیابان می آیند ولی عبور و مرور زنها در عصر در این خیابان ممنوع است.

. . . تراموی اسبی گاهگاهی عبور می کند که داخلش زنان هستند. . . ” (اطلاعات ماهانه1329)

زنان با خرید بلیط پنج شاهی تراموا می توانستند سواره از این خیابان بگذرند. بی انکه بتوانند پیاده شوند.

از اوخر سلطنت مظفر الدین شاه و دوران مشروطه لاله زار روبه آبادی نهاد.

نخستین هتل ایرانیان “گراندهتل” را در لاله زار ساختند (چند هتل پیش از این در تهران بود که به خارجی‎ها تعلق داشت. ) در سالن همین هتل، میرزاده عشقی نمایشنامه هایش را به نمایش گذارد و عارف قزوینی کنسرت هایی برپاکرد.

قمرالملوک وزیری و روح انگیز آواز هایشان را در این هتل به گوش تهرانیان رساندند.

بعد‎ها نخستین سینما‎ها ، تماشاخانه‎ها ، لباس فروشی‎ها ، غذا پزی‎ها و. . . به این خیابان آمدند و آنرا از دیگر خیابانها ممتاز کردند.

زمان رضا شاه سطح خیابان آسفالت شد.

به روزگار پهلوی اول خیابان لاله زار تفرجگاه تهرانی‎ها بود و عصر‎ها زنان و مردان شیک پوش قدم زنان به سینما و تأتر می رفتندو پس از صرف غذا در رستوران‎ها یش در پیاده رو آرام راه می رفتند و مباحثه ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی می کردند.

سالهای بعد هرچند لاله زار پاتوق روشنفکرانی نظیر هدایت، چوبک، شاملو، نادر پور و . . . با مباحثه های ادبی و مجادله های سیاسی و جز آن شده بود ولی با این وجود هنوز این خیابان شانه از پذیرایی عوام و کسبه اهل دل خالی نکرده بود. اگر شازده های قجر و ثروتمندان فرنگی و فرنگ رفته‎ها میهمان “گراند هتل” می شدند، عشقی های کم پول تهران هم مهمان “کافه مامان آش” بودند.

دکتر باستانی پاریزی از آن روزهای لاله زار چنین سردوده است:

دوش سوی لاله زارم برد عزم سیر و گشت

خسته از بیکاری و پیشانی از غم چین زده

ما هرویان دیده‎ها برروی ویترین دوخته

مرد و زن نه ، بل بت فَرخاری آذین زده

نقش های سرخ گل بر چین دامن های زرد

 انقلاب سرخ را ماند به ملک چین زده

لاله زار نو مگو کاینجا بهشت دیگر است

وندر آن خوبان ارمن نقش حورالعین زده

‘