اشتراک گذاری
‘
تأملات زندان
آنتونيو گرامشي در نوامبر ١٩٢٦ در رم دستگير شد. در زمان دستگيري رهبر حزب كمونيست ايتاليا و نماينده حزب در پارلمان بود. گرامشي در اواخر همان ماه به پنج سال حبس محكوم شد و ترتيباتي دادند تا او را از زندان به جزيره‌اي دور از سواحل سيسيل انتقال دهند. شرايط براي كار و مطالعه در آنجا مساعد بود. اما در ژانويه سال بعد دادگاهي در ميلان طي حكمي خواهان جلب و انتقال او به اين شهر شد تا در دادگاه ويژه دفاع از كشور حاضر شود. محاكمه گرامشي در اين دادگاه بيش از يك سال تا اواخر مه ١٩٢٨ طول كشيد. او در ژوئن همان سال به ٢٠ سال زندان محكوم شد. در دوراني كه گرامشي منتظر محاكمه‌اش در ميلان بود، طرح «دفترهاي زندان» شكل گرفت. برخلاف گفته‌ها، گرامشي در اين دوره آزاد بود بخواند، اگرچه اجازه‌اي نداشت از خوانده‌هايش يادداشت بردارد. فقط به‌عنوان زنداني حق داشت كه هفته‌ای دو نامه به خانواده‌اش بنويسد. در يكي از نامه‌هايش به خواهرزنش از طرحي صحبت مي‌كند كه اميد داشت به پروژه‌اي نظام‌مند بدل شود. شش ماه پس از آغاز دوران محكوميت‌اش در زندان توري اجازه يافت بنويسد. سرانجام در هشتم فوريه ١٩٢٩ كار بر روي نخستين دفترش را آغاز كرد: يك دفترچه مشق دبستاني خط‌كشي‌شده كه مهر زندان داشت. تا آگوست١٩٣١ هفت دفتر از اينها را با يادداشت‌هاي عمومي درباره موضوعات فكري و سياسي پر كرد و سه دفترچه براي تمرين ترجمه (از آلماني به روسي). پيش از ترك توري در نوامبر ١٩٣٣ كار روي ١٠ دفترچه ديگر را به‌اضافه يك دفترچه ترجمه آغاز كرد و برخي از آنها را در درمانگاهي در فورميا، جنوب رم، تکمیل کرد كه دسامبر همان سال به آنجا منتقل شده بود. ١٢ دفتر ديگر در فورميا نوشت كه مجموع دفترها به ٣٣ دفتر رسيد.
بعد از مرگ گرامشی خواهرزنش دفترها را از درمانگاه خارج كرد و پس از يك سال آنها را به مسكو رساند. بعد از جنگ برخي از دفترها و به مرور باقي دفترها نيز منتشر شد. گرامشی در دفترهاي زندان به طیف گسترده‌ای از موضوعات مي‌پردازد: از فلسفه و تاریخ تا ادبیات، تئاتر، آموزش‌وپرورش و… و متأثر از آراي متفکرانی چون کروچه، سورل، پارتو و ديگران است. در تمام اين زمينه‌ها با شيوه‌هايي بديع و كم‌نظير پايه‌هاي قدرت اقتصادي و سياسي را از خلال كندوكاو فرهنگي بررسي و دفترها را به يكي از مهم‌ترين متون نظريه سياسي قرن بيستم بدل مي‌كند. جايگاه بزرگ و مركزي موضوعات ادبي و فرهنگي ويژگي برجسته طرح‌هاي گرامشي براي كار در زندان و ساخت و پرداخت نهايي آنها در دفترهاست كه بسيار مورد توجه قرار گرفته است. گرامشي در نامه‌اي كه نخستين‌بار از طرح دفترها صحبت كرد به چهار موضوع پرداخت كه سه مورد از آنها جهت‌گيري ادبي و فرهنگي دارند: زبان‌شناسي تطبيقي، پيراندلو و سليقه تئاتري مردم ايتاليا و داستان‌هاي دنباله‌دار و سليقه ادبي عامه. در بازنويسي‌هاي بعدي تقريبا همين خط باقي ماند. ازاين‌رو، بسياري بر اين باورند كه تمركز گرامشي بر عناوين فرهنگي در دوران زندان ناشي از احساس انزوا از زندگي سياسي و تمايل به كار مداوم بر چيزهايي است كه ذهنش را از مسائل دردناك و ناتواني‌اش بر تأثيرگذاري بر فرآيند سياسي منحرف مي‌كرد. همچنين اين موضوع مطرح شده كه شايد او تاوان كنارگذاشتن مطالعات انسان‌گرايانه‌اش را به نفع روزنامه‌نگاري و مبارزه سياسي در جواني مي‌پرداخت. بااين‌حال، بسياري از شارحان آراي گرامشي تاكيد دارند با اين نگاه نمي‌توان انسجام برخورد گرامشي را در سراسر دفترها و نيز جايگاه عدالت را در انديشه‌هاي او توضيح داد. گرامشي همواره يكي از مخالفان جدي ايده «ادبيات براي هميشه و سياست براي يك لحظه» است. بااين‌همه در دفترها دست‌كم يك مفهوم نظري تلويحي از فرهنگ وجود دارد كه مي‌تواند ملاحظات پراكنده گرامشي را درباره قلمروي وسيع نشان دهد: از رويه او در نزديك‌شدن به نه‌تنها ادبيات و هنر بلكه به موضوعات ديگري مانند فلسفه، علم اقتصاد و حتي سياست. هرچند در تمام اين موارد علاقه او بيش از آنكه في‌نفسه به خود موضوع باشد به جايگاهي است كه آن موضوع در حيطه كردارهاي اجتماعي اشغال مي‌كند.
تاكنون ترجمه منسجمي از دفترهاي گرامشي به فارسي در دسترس نبود. به‌تازگي انتشارات آگاه برگزيده‌اي از نوشته‌هاي فرهنگي گرامشي را با ويراستاري ديويد فورگاكس و جفري نول- اسميت منتشر كرده كه بخش‌هاي مهمي از دفترهاي او را دربر مي‌گيرد. كتاب حاضر حاصل كار مترجمان ماهري چون اكبر معصوم‌بيگي، فيروزه مهاجر، احمد شايگان، محمود متحد و حسن مرتضوي است. اکنون خوانندگان فارسي‌زبان قادر به مطالعه و ارزیابی يكي از مهم‌ترين متون سياسي معاصرند.
كتاب «برگزيده نوشته‌هاي فرهنگي» نه بخش دارد: بخش اول (فرهنگ پرولتاريايي) شامل مقالاتي است از ويراست‌هاي گوناگون ايتاليايي نوشته‌هاي اوليه گرامشي. هشت بخش باقي‌مانده گزيده‌اي است از دفترهاي زندان. هركدام از يادداشت‌هاي دفترهاي زندان در بخش‌هاي دوم تا نهم عناوين مجزايي دارد كه عناوين مدنظر گرامشي‌اند. بخش دوم (مسائل نقد) بر اساس نخستين پاره از دفتر ٢٣ تنظيم شده و يادداشت‌هاي ديگر، درباره روش و درباره كروچه از جاي ديگر به آن اضافه شده است. باقي‌مانده دفتر ٢٣ كوتاه شده تا هسته بخش هفتم (اختلاف پدر برشاني) را با يادداشت‌هاي ديگري در همين مضمون عمده تشكيل دهد. بخش هشتم (ادبيات عامه‌پسند) متكي بر دفتر ٢١ است. تركيبي از يادداشت‌هاي باقي‌مانده از دفترهاي ٢١ و ٢٣ با شماري از يادداشت‌هاي ديگر در بخش پنجم (مردم، ملت و فرهنگ) آمده است. در بخش چهارم (زبان، زبان‌شناسي و فرهنگ عامه) از دو دفتر ٢٩ و ٢٧ و دست‌نويس‌هاي مرتبط ديگري استفاده شده و در بخش نهم (روزنامه‌نگاري) از دفتر ٢٤. بخش سوم (پيراندلو) و ششم (مانزوني) با بخش‌هاي متمايزي در طرح اوليه گرامشي منطبق نيست، اما به نظر مي‌رسد تك‌نگاري درباره اين دو نويسنده پيوندهايي با مجموعه يادداشت‌هاي ديگر برقرار مي‌كنند. ويراستاران كتاب حاضر تاكيد دارند تقسيم يادداشت‌ها به بخش‌ها را بايد موقتي تلقي كرد نه قطعي: «مرزهاي مضمون‌بنیاد ما با مرزهاي واقعي در متن اصلي گرامشي فقط انطباق تقريبي دارد؛ ترسيم چنين مرزهايي عمدتاً اين قصد عملي را داشته كه با رهيافتي قابل كنترل به شبكه پيچيده نوشته‌هاي فرهنگي گرامشي پرداخته شود».
‘