زبان رمزی و تاریخ الهیاتی
دکتر علی غزالی‌فر
موضوع اندیشه‌های والتر بنیامین (1892-1940) چیزهای حاشیه‌ای بود: تمبرها، مبل، مد، رؤیا، خیابان، پاساژ، پرسه‌زدن، ساختمان، تابلو، جلد کتاب، عکاسی، روسپی‌گری، میز و صندلی و ده‌ها چیز درشت و کوچک. برخی گمان می‌کنند به همین دلیل بود که خود او هم در حاشیه قرار گرفت و جزو هیچ‌کدام از جریان‌های اصلی فلسفه قرار نگرفت. اما به‌نظر می‌رسد که علت در حاشیه قرار گرفتن بنیامین چیز دیگری باشد. اندیشه‌های او به‌قدری بدیع است که مشکل می‌توان آن‌ها را ذیل مکتب یا جریان مشخصی در فلسفه قرار داد و همین امر باعث مهجوریت او شد، اما او هیچ‌گاه از راهی که در پیش گرفته بود، باز نگشت.
تاریخ نشان داد که او اشتباه نمی‌کرد. اگرچه ارزش کارهای او در زمان خودش به‌خوبی درک نشد، و فقط تعداد اندکی از دوستان نزدیکش ارزش والای اندیشه‌های او را دریافتند، اما، پس از مرگ بسیار غم‌انگیزش، کم کم به او روی آوردند. امروزه آثار او تقریبا به همه زبان‌ها ترجمه شده است و پژوهش‌های زیادی در زبان‌های مختلف در باب آثار و افکار او انجام می‌شود. نه تنها فیلسوفان، بلکه اندیشمندان حوزه‌های دیگری همچون ادبیات، جامعه‌شناسی، سیاست، تاریخ، هنر و… از نظریات او بهره می‌برند. کشور ما هم از این قافله عقب نمانده است. ترجمه‌ی جسته و گریخته آثار او از دهه هفتاد آغاز شد و درباره او هم چیزهایی نوشته می‌شد. این جریان علاوه بر اینکه ادامه داشته، دائما هم تشدید می‌شده است. امروزه ترجمه و تألیف در باب بنیامین بسیار بیشتر از قبل است و هنوز هم کارهای زیادی در مورد او می‌توان انجام داد. مجموعه مقالات "درباره زبان و تاریخ"، که گلچینی از مقالات مهم بنیامین است، نیز یکی از بهترین کارهای سال‌های اخیر در این زمینه به‌شمار می‌آید.
تفکر بنیامین به کلی از نوعی دیگر است، به حدی که حتی به سختی می‌توان او را با عنوان خاصی معرفی کرد. به همین دلیل حتی فیلسوف نامیدن او نیز دشوار است. البته او خودش را منتقد ادبی می‌دانست، اما او بسیار فراتر از یک منتقد ادبی ساده بود؛ زیرا منتقد ادبی از نظر او معنایی به کلی متفاوت با دیدگاه‌های رایج و عادی داشت.
باور بنیامین این بود که منتقد ادبی به نوعی کیمیاگر است. کیمیاگری او به این صورت است که جوهر چیزهای کوچک و بی‌ارزش را به حقیقتی جاودان و درخشان تبدیل می‌کند. یا شاید هم در واقع این کیمیاگری در بطن زبان و تاریخ رخ می‌داد و او صرفا شاهد و گزارشگر آن بود. به همین دلیل پرداختن به امور حاشیه‌ای را از سر تفنن و تفریح انجام نمی‌داد. او در اهتمام به این مواردِ، به ظاهر، حاشیه‌ای ضرورتی می‌دید؛ ضرورتی که خود را در محتوا و نتایج آن تفکر آشکار می‌کند. به باور وی بسیاری از حقایق مهم و کلی را می‌توان در این موارد جزیی، فرعی و حاشیه‌ای به تماشا نشست و فهمید؛ بسیار بیش از آن‌چه که با بررسی چیزهای کلی، اصلی و بزرگ می‌توان به‌دست آورد. آری، او به‌جای اندیشه‌ها و نظریه‌ها به اشیاء کوچک و پدیده‌های جزیی علاقه داشت، اما به این دلیل که تلاش می‌کرد معنایی ابدی و جاودانی از دل آن‌ها بیرون بکشد. او چیزهای کوچک را کنار یکدیگر گرد می‌آورد تا خود آن اشیاء و زندگی انسان را روشن سازد و معلوم کند.
اما این مطلب بدین معنا نیست که همه امور برای او اهمیت یکسانی داشته باشند و برخی اساسی‌تر از بعضی دیگر نباشند. میان موضوعات تفکر او نیز سلسله مراتبی از اهمیت وجود دارد. در این میان زبان و تاریخ از مهمترین موضوعات تفکر او هستند. البته در اندیشه بنیامین این دو موضوع جدا و گسسته از یکدیگر نیستند، بلکه ارتباط درونی تنگاتنگی با هم دارند. این رابطه، عمیق و رمزی است و فهمیدن آن کار ساده‌ای نیست و به کشف راز و رمزهای آثار باستانی شباهت دارد. مقاله جورجو آگامبن، با عنوان "زبان و تاریخ: مقولات زبانی و تاریخی در تفکر بنیامین"، دقیقا به همین موضوع می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه زبان و تاریخ در تفکر این اندیشمند ربط وثیقی با هم پیدا می‌کنند. این مقاله بناست که به فهم بهتر مقالات این کتاب کمک کند، اما خود آن هم چندان ساده نیست. در عوض، مقدمه مترجمان درآمد خوبی برای آشنایی با حال و هوای تفکر بنیامین است؛ زیرا برخی از مضامین تفکر او را توضیح می‌دهد.
پس از این مقدمه و مقاله آگامبن، پنج مقاله بسیار مهم از بنیامین به این ترتیب پشت سر یکدیگر قرار دارند: "در باب زبان و زبان بشری"، "رسالت مترجم"، "قطعه الهیاتی-سیاسی"، "در باب نظریه شناخت، نظریه پیشرفت ()" و "تزهایی درباره مفهوم تاریخ". درون‌مایه‌های این مقالات مهم بنیامین به‌قدری غنی و پیچیده و دشوار است که نمی‌توان در این مختصر آن‌ها را خوب نشان داد. کسانی که با او آشنا هستند، نام مقالات این مجموعه را پیشاپیش بسیار شنیده‌اند؛ زیرا در بسیاری از کتاب‌ها به آن‌ها ارجاع داده می‌شود. لذا همگی از اهمیت این مقالات باخبرند و چه بسا مدت‌هاست منتظرند که به ترجمه آن‌ها دسترسی پیدا کنند.
دو مقاله اول به جنبه‌های رمزی زبان و دیدگاه پیچیده بنیامین در مورد سرشت زبان انسان اختصاص دارد و اینکه در ترجمه از یک زبان به زبان دیگر چه چیزی رخ می‌دهد. اما آن "قطعه الهیاتی-سیاسی" در مجموعه مقالاتی که به زبان و تاریخ اختصاص دارد چه می‌کند؟ پاسخ آن است که در اندیشه بنیامین الهیات در پشت صحنه زبان و تاریخ قرار دارد. زبان و تاریخی که بنیامین مد نظر دارد ارتباط باطنی و رمزی عمیقی با الهیات دارد. البته نه فقط با زبان و تاریخ، بلکه در سایر امور نیز وضع از همین قرار است و الهیات در پشت صحنه همه آن‌ها پنهان شده است. از نظر بنیامین امروزه الهیات دیگر نمی تواند به‌طور مستقیم و بی‌واسطه در انظار ظاهر شود و لذا همیشه پشت چیزی پنهان می‌شود. این مقاله دو صفحه‌ای تفسیری رازآمیز از تاریخ است. رابطه میان تاریخ و مسیحیت بررسی می‌شود و فلسفه تاریخی ارائه می‌شود که هدفش آشکار کردن این رابطه پنهانی است. در پیوستی که به کتاب اضافه شده است، مقاله‌ای با عنوان "الهیات واژگون" به قلم دو تن، با نام‌های نوربرت بولتس و ویلم فان‌رایت، افزوده شده است که این مضمون را به‌طور مفصل بازگو می‌کند.
همگان می‌دانند که پروژه پاساژها مهمترین و بلندپروازانه‌ترین نوشته بنیامین بود که متأسفانه ناتمام ماند. پس از "قطعه الهیاتی-سیاسی" یکی از مهمترین بخش‌های آن را که به تومار N معروف است، پیش چشم داریم که مفصل‌ترین بخش این کتاب را تشکیل می‌دهد و در واقع مجموعه مفصلی از نقل قول‌ها، گزین‌گویه‌ها، یادداشت‌ها و تفسیرهای پراکنده و کوچک و بزرگ است. برخی فقط یک جمله هستند و بعضی تقریبا دو صفحه، اما بیشتر آن‌ها در حد یک پاراگراف هستند. آخرین مقاله بنیامین هم مجموعه نوشته‌هایی تکه تکه است که البته نظم و ساختار بهتر و مرتب‌تری نسبت به بخش قبلی دارد و مطالب مهمی در مورد تاریخ در آن جای دارد.
کسانی که با بنیامین و حال و هوای کلی اندیشه‌های او آشنا هستند، در این کتاب به شناخت بیشتر، بهتر، بی‌واسطه و عمیق‌تری از این متفکر اصیل دست می‌یابند. و کسانی که در اندیشه‌های او غور کرده‌اند، در هجوم به این اثر درنگ نخواهند کرد.
*دکترای فلسفه
به نقل از الف کتاب
*******
«درباره زبان و تاریخ»
نویسنده: والتر بنیامین
مترجمان: مراد فرهادپور، امید مهرگان
ناشر: هرمس، چاپ اول 1395
190صفحه، 15 هزار تومان