شبی از شب‌های فتحعلی شاه گیتی‌گشای! / نیره رحمانی

‘

نگاهی به کتاب «رساله راحة الارواح» اثر محمد صادق وقایع نگار

شبی از شب‌های فتحعلی شاه گیتی‌گشای!

نیره رحمانی

بر اساس تحقیقات نظری و میدانی پژوهشگران، کیفیت خواب افرادی که پیش از خواب با گوشی سرگرم هستند  تحت تاثیر قرار گرفته وکاهش می یابد. همچنین به دلیل نور دستگاه های دیجیتالی اختلالاتی نیز در مغز ایجاد می‌شود که منجر به آشفتگی و ناآرامی‌های  شبانه می‌گردد. این در حالی‌ست که مطالعه و خواندن کتاب پیش از خواب تاثیرات سازنده و مفیدی بر روی کیفیت خواب ما خواهد داشت. چراکه مطالعه می‌تواند ذهن ما را از حواس پرتی ها و افکار مشوش روزانه رها کرده و  خواب آرام و راحت شبانه را برایمان به ارمغان بیاورد.

قصه‌گویی شبانه، به منظور خوابانیدن شنونده نیز رسمی‌ست ارزشمند و زیبا که از دیرباز  نزد ایرانیان مرسوم بود. چیزی شبیه همان مطالعه پیش از خواب که در اینجا با واسطه قرار گرفتن فرد ثانی انجام می‌شود. از قصه گویی و کتابخوانی برای کودکان که بگذریم؛ شکل اعیانی‌تری از آن بوده که در دربار شاهان رسم بوده است. قدمت این قصه گویی‌های شبانه بسیار طولانی است و حتی به روزگار شاهان تاریخ باستان هم می‌رسد.

اسکندر اولین کسی که در تاریخ به شب زنده داری‌های او اشاره شده است . روایت شده، او عده‌ای نقال و قصه‌گو در دربار خود داشته که با افسانه هایشان پیش از خواب او را سرگرم می‌کردند. در کتاب هزار و یک شب نیز شهرزاد شبها برای پادشاه داستان می‌گوید تا با این ترفند مرگ خود را به تأخیر بیندازد.

در دوران پس از اسلام نیز بوده‌اند پادشاهانی با این سبک و سیاق به استقبال خوابی آرام  می‌رفتند. بنابراین افرادی با عنوان «داستان‌گزار» در دربار خود داشتند که وظیفه‌شان تدارک دیدن خوابی خوش و آرام برای آنها بود.  شاهان قاجار نیز از این قاعده مستثنا نبودند و به دلیل نزدیکی زمانی آنها با این روزگار، روایت‌ها از مناسک به بستر رفتن آنها از سوی کاتبان و یا بزرگ زادگانی که خاطرات خود را مکتوب کرده‌اند، ثبت و ضبط شده است.

 روایت است که آغا محمد خان قاجار، سر سلسله شاهان قاجاری چنان به این قصه‌گویی های شبانه علاقمند بود که شب هنگام در بسترش دراز می‌کشید و منتظر می‌ماند تا داستان‌گزار دربار برایش کتاب بخواند و مراسم قصه خوانی تا زمانی‌که شاه لحاف را بر روی سر خود می‌‍‌‌کشید، ادامه داشت و در واقع این کار پادشاه در حکم پایان کار داستان‌گزار بود. فتحعلی شاه نیز همچون دیگر پادشاهان با شنیدن داستان به آرامش می‌رسید و با آسودگی به خواب می‌رفت. ناصرالدین شاه نیز از چنین عاداتی برخوردار بود.

کتاب «رساله راحة الارواح» نوشته محمد صادق وقایع نگار که به کوشش محمد جعفری (قنواتی) و توسط نشر علمی و فرهنگی منتشر شده، اثری است در همین باب که به روزگار فتحعلی شاه قاجار باز می‌گردد.

میرزا محمد صادق مروزی در دربار فتحعلی شاه منصب منشی‌گری داشت و به همین دلیل هم صفت وقایع نگاری به او داده‌اند. او طبع شعر هم داشت و اشعارش را با تخلص هما می‌سرود. وقایع نگار هم مورد عنایت فتحعلی شاه بود و هم فرزند دلیر و نامدارش عباس میرزا، بنابراین ماموریت های بسیاری او هم در داخل و هم در خارج داده شد. مردی مطلع بود و با قائم مقام فرهانی نیز مکاتبه داشت. این شد که وقایع نگار به واسطه سمتی که بر عهده داشت، از بسیاری از مسایل دربار آگاهی یافت و در بعضی از آثارش از حوادث محرمانه دربار پرده برداشته است.  از این جهت آثار او مهم و شایسته بررسی‌اند. از دیگر آثار وقایع نگار می‌توان به شیم عباسی، حکایات میرزا صادق، مجمع آلاثار ، مناظره عقل و بخت و…  اشاره کرد.

چنان که وقایع نگار در حاشیه کتاب حاضر نوشته، از آنجا که فتحعلی شاه قاجار مدام در فکر اوضاع مملکت و رعیت بوده و در کار گیتی گشایی و مملکت آرایی بوده (!) شب ها خواب راحت از چشمان مبارکش رخت بر می‌بسته است. از این جهت  مسئولیت نگارش رساله‌ای به نام راحة الراواح را عهده دار شد که ازحکایات و روایات مختلفی تشکیل شده بود که هدف از گردآوری این مجموعه این بود  که شاه با شنیدن آن به آسایش و آرامش دست یابد. از همین رو بود که نویسنده بخش های مختلف کتاب را که شامل بیست و هشت بخش می‌شود،  راحة نامیده است.

از آنجا که این روایت‌ها دارای جنبه های پند آموز هستند راحة الارواح را در زمره سیاست‌نامه‌‍ها و نصیحت الملوک‌ها می‌توان قرار دارد.  آشنایی وقایع نگار با ادبیات سبب شده تا وجوه ادبی و داستان پردازی در کتاب این اثر پررنگ بوده و جذابیت ویژه‌ای برای خواننده و البته شنونده داشته باشد.

 سبک نگارش کتاب شبیه داستان‌گزاران سنتی ایرانی است، چراکه وجوهی از نقالی و مجلس گویی و پرده خوانی را در آن می‌توان ردیابی کرد. در پیشگفتار کتاب آمده است: «اصل داستان راحه الارواح روایتی ویژه ازبخش نخست داستان برزو یا برزو نامه است که وقایع نگار بخش نخست برزونامه را روایت کرده است.موضوع بسیاری از حوادث این بخش که سرانجام با مرگ برزو پایان می‌ یابد، جنگ وی با دیوان و پریان است. اگرچه در روایت وی حوادث و اتفاقات اساسی داستان تفاوتی با روایت منظوم و روایت ‌های منثور نقالان ندارد، از لحاظ ساختار و نیز نوع شناسی با آنها متفاوت است.همین دو مورد ویژگی های اساسی روایت وقایع نگار است؛ ویژگی هایی که موید توانایی او در داستان پردازی و داستان گزاری است»

 محمد جعفری در مقدمه کتاب اشاراتی به ویژگی‌‎های این کتاب داشته است، همچنین سابقه تصحیح و نسخ باقی مانده از این کتاب. از جمله آنها نسخه‌ای خطی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، که به گفته مصحح از افتادگی های زیادی برخوردار است و دیگری نسخه‌ای از کتاب راحة الارواح است که در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شو؛. این نسخه که به خط نستعلیق نوشته شده و  اساس تصحیح کتاب حاضر قرار گرفته است.

«رساله راحة الارواح» برای آنها که به متون قدیمی ادب فارسی علاقمند هستند و همچنین کسانی که سنت های روایی در زبان فارسی برای آنها جذاب و در خور بررسی است؛ کتابی خواندنی محسوب می‌شود. کتابی که با خواندن آن می‌توان سری به قصر سلطان قاجار زد و دریافت در شب‌هایی که فتحعلی شاه حوصله ناز و نوازش زنان عقدی و صیغه‌ای پرشمارش را نداشت و از اندیشه مملکت داری و جهانگشایی خواب برچشمانش راه نمی‌یافت! با چه ترفندی از سوی اطرافیان به آغوش خوابی راحت پناه می‌برد تا با رویای سروری بر سلاطین جهان و یا حظ جمال حوریان بهشتی شب را به صبح برساند.

نقل از الف گتاب

« رساله راحة الارواح»

نویسنده: محمد صادق وقایع نگار

به کوشش: محمد جعفری (قنواتی)

ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نخست 1396

237 صفحه،14000 تومان

‘