هنر ترجمه 1 مارک پولیتزوتی

هنر ترجمه ¹

مارک پولیتزوتی²
مترجم: علی قاسمی منفرد

حدود چهل سال پیش، مثل خیلی از هم­دانشگاهی­هایم، کتاب صد سال تنهایی (1967)، نوشته­ی گابریل گارسیا مارکز، را خواندم. متأسفانه با اینکه از آن زمان بخش زیادی از دانسته­هایم درباره­ی رمان محو شده، همچنان یک چیز برایم فراموش نشدنی­ست: احساس گیجی و سرگردانی از غوطه خوردن عمیق در فضای کتاب که تا حدود یک ساعت و نیم بعد از اتمام آخرین صفحه­ باقی ماند. واضح است که من گارسیا مارکز می­خواندم اما آن کلمات خیلی بی­واسطه  ریتم­ها و طنین کلمات انگلیسی مترجم آن، گرگوری رَبَسا³، بودند. حتا اگر قادر بودم متن اصلی اسپانیایی را بخوانم، نیازی به مقایسه­ی این دو نبود تا نتیجه بگیرم آنچه ربسا خلق کرده، بی­کم و کاستی درست بوده است.

چه چیز باعث می­شود یک ترجمه "خوب" یا "بد" باشد؟ پرسشی که از زمان سِنت جِروم⁴ و آگوستین⁵ برای ما مطرح است؛ یعنی همان کسانی که برای نخستین­بار بر سر اصولی­ترین روشِ برگردان کتاب مقدس مباحثه کردند- با تأکید آگوستین بر رعایت احترام احکام شرعی و تلاش جروم برای "لطف و ملاحتِ آنچه به بهترین وجه به بیان درآمده است". از آن زمان تا کنون، علارغم قرن­ها کار پژوهشی، به پاسخی قاطع نزدیک هم نشده­ایم. در عصر موتور ترجمه­ی گوگل و هوش مصنوعی شاید حتا وسوسه شویم چنین پرسشی را به کلّی کنار بگذاریم و اجازه دهیم گوشی­های هوشمندمان میدان­داری کنند.

چه بخواهیم از بخش کمکی گوگل برای خرید آسپرین در سئول یاری بگیریم و چه بخواهیم پیش­نویس قرارداد شرکتی چندملّیتی را به زبانی بیگانه بنویسیم، به واقع سرعت و بی­طرفانه بودن روندی که کامپیوترها می­توانند ترجمه­هایی با اطمینان انجام دهند، قابل توجه است. علاوه برآن، بر مبنای نیاز جامعه­ی در حال رشد جهانی، کاراییِ ترجمه­ی ماشینی تا حدودی جذّاب به نظر می­رسد. بر این اساس احتمالن ترجمه­ای "خوب" است که واحدهای⁶ ضروری اطلاعات را به سادگی و در کوتاه­ترین زمان ممکن منتقل کند.

اما ترجمه فراتر از انتقال اطلاعات است و ارزیابی موفقّیت آن همیشه کار ساده­ای نیست. این مسئله به ویژه در مورد حیطه­ی ادبی صادق است. ترجمه­ی ادبی، با توجه به اینکه خیلی بیشتر از واقعیت­های سرراست و ساده دلمشغول ارائه­ی جلوه­ی هنری­ست و مشخصن به خاطر سرشت و ماهیّتش ما را وا می­دارد بکوشیم معیارهای عینی را به کار ببریم. در این مورد از هیچ کوششی فروگذار نشده است. از رساله­ی "روش صحیح ترجمه"⁷ اثر تاریخ­نگار فلورانسی لئوناردو برونی⁸ در قرن پانزدهم گرفته تا "روش ترجمه­ی خوب از زبانی به زبان دیگر" (1540)⁹ اثر چاپخانه­دار و محقّق فرانسوی اِتیِن دوله¹⁰ که سرانجام به خاطر عملی کردن آموزه­هایش اعدام شد تا عدّه­ای از مترجمان و مفسّرانی همچون جان درایدن، الکساندر فریزر تایتلر، دانته گابریل روزِتّی، متیو آرنولد، فریدریش شلایرماخر و والتر بنیامین و خیلی­های دیگر مشتاق بودند تا ما را در مسیر درست قرار دهند؛ البته به نحوی که هیچ دونفری از میان آن­ها مسیری یکسان را در نظر نداشتند.          

ممکن است چنین تصور کنیم که بلاتکلیفیِ زیاد ترجمه­ی ادبی به آزادی عمل بیشتر یا مقبولیّت بیشتر منجر می­شود اما آنچنان هم اینطور نیست. از مرورنویسان کتاب که با ذرّه­بین به دنبال عیوب مترجم می­گردند تا نظریه­پردازانی که "الگوهای ارزیابی"¹¹ را استخراج می­کنند، مثل دسته­بندی جولیِن هوس¹² (1977، ویرایش 2015) و جی. سی سِیگِر¹³ (1989)، با آن ریزدسته­بندی­های سفت و سختشان از انواع و اقسام اشتباهات، در نهایت به نظر می­رسد پیام همه­ این باشد که هیچ ترجمه­ای "کامل" نیست؛ نکته­ای که طبیعتن هر خواننده­ای از پیش می­داند. البته برخی از مفسّران بسیار دست و دلبازانه رفتار کرده­اند و ترجمه­ها یا مترجمانی را بسیار ستوده­اند اما اکثرن ترجمه­ی آثار ادبی را جایی میان مدارای همراه با بی­میلی و تحقیر آشکار قرار می­دهند. نویسندگانْ شکست­های ترجمه در حفظ نظم و بلاغت را به باد ناسزا می­گیرند. منتقدانْ خونِ شاغلان به این حرفه را با تعابیری همچون مزدوران و خائنان به جوش می­آورند. دانشگاهیانْ در شرح مبسوط ناممکن بودن آن کتاب پشت کتاب می­نویسند. حتا برای مدت­ها اصحاب ترجمه در بهترین حالت آن­را به منزله­ی عضو بی­نوایِ فامیل کنار گذاشتند: توماس ویلسون¹⁴، محقّق و مترجم قرن شانزدهم، کار خودش را با عبارت "نانِ چیت"¹⁵ بدنام کرد؛ جورج الیوت که مترجم باروخ اسپینوزا و لودویک فوئرباخ بود، ادعا کرد که یک مترجم خوب به مراتب کم­ارزش­تر از فردی­ست که آثار خوبِ اصیل می­نویسد؛ و ولادیمیر ناباکوف کلّن عمل ترجمه را به عنوان "بی­حرمتی به متوفّا" مورد تمسخر قرار داد. تعجبی ندارد که ترجمه اغلب، اگر نامحترمانه با تیپا نواخته نشده، محترمانه و با ملایمت به زیر فرش جارو شده است و در این شرایط پی­جویی برای برتری و تعالی می­تواند خیلی دن­کیشوت­وار به نظر بیاید.           

علاوه بر این، چنین نگرشی، به گونه­ای که استادی مسلّم در دوگانه­ی متن-ترجمه با آن مواجه است، نشان­دهنده­ی تعصبی سرسختانه در مورد اثر اصلی­ یا اثر "مبدأ" است. اگرچه در طی قرن­ها مرز میان این دو بارها محو شده، به طوری که رومی­ها آزادانه سخن­سرایی یونانی را برای سخنرانی­های خودشان به کار بردند و نویسندگانی همچون جفری چاوسر و ویلیام شکسپیر بخش­های بزرگی از روایت­های خارجی را در تألیفاتشان به کار بردند، اما از این تمایز در تاریخ مدرن، با شدّت و حتا به طرز متخاصمانه­ای محافظت شده است چنانکه اظهارنظر مذکور الیوت این را نشان می­دهد. تا آنجا که خیلی از خوانندگانِ به اصطلاح فرهیخته ترجمه را چیزی فراتر از یک راه حل موقت و ناگزیر نمی­بینند و عده­ای این احساس را دارند که در واقع مطالعه­ی ترجمه­ی آثار یک نویسنده اصلن مطالعه­ی آثار آن نویسنده نیست.

بیایید روراست باشیم. صادقانه نخواهد بود که مدّعی شویم خواننده­ی ترجمه، از همه لحاظ، عملکرد زبان خارجی­ای را که نمایانگر آن است به درستی تجربه می­کند یا اینکه در هر متنی که از زبانی به زبان دیگر برگردانده شده هیچ حدّی از تفاوت (که البته با صدمه و تحریف متفاوت است) وجود ندارد. جانِ کلام در این نکته نهفته است که آیا ترجمه را محصولی کاربردی قلمداد کنیم با کیفیت­هایی که مکمّل یا حتا افزون­کننده­ی ارزش اثر اصلی­ست یا ایده­آلی غیرقابل دسترس که بالاترین احتمال رسیدن آن به حقّانیتی نسبی این است که تا آنجا که امکان دارد همپای اثر اصلی حرکت کند.

این دوگانه تا حدّ زیادی به قدمت خودِ ترجمه است. در آغاز هزاره­ی اول میلادی هوراس¹⁶، شاعر غنایی، از همان زمان به مترجمان سفارش کرد که "در پی برگردان واژه به واژه نباشید"، در صورتی­که پنج قرن بعد از آن دولمترد و فیلسوف رومی، بوئِتوس¹⁷، رویه­ای مخالف در پیش گرفت و از "حقیقت خلل­ناپذیر"ِ برگردان دقیق و سخت­گیرانه­ی ادبی صحبت کرد. در گذر زمان، حامیان هر دو جبهه رساله­هایی با دلایل سنجیده و استدلال­هایی گویا در جهت پشتیبانی از موضعشان به وجود آوردند. درایدن، یکی از مشهورترین آن­ها، توصیه می­کند مترجمی که "با هر شکلی از نیرو و روحِ اثر اصلی می­نویسد هرگز نباید به واژگان نویسنده­ی آن بسنده کند" بلکه در عوض "می­بایست کاملن به خویش تکیه کند و به شکل تمام و کمالی نبوغ و احساس نویسنده­اش را درک کند".

در واکنشی غیر مستقیم، آر. اچ هورن¹⁸، منتقد قرن نوزدهمی، هرگونه تلاشی جهت "به دست دادن روحِ [اثرِ] نویسنده" را مردود می­داند؛ چرا که "صرفن نقابی برای غرور و خودپسندی فردیِ [مترجم] است". حتا امروزه همچنان طرفداران "غیربومی سازی"¹⁹ صحبت از تغییر سرشت قواعد و قراردادهای زبان مقصد، برای برگرداندن اثر مبدأ می­کنند. یا همانطور که لاورنس ونوتی²⁰، یکی از قهرمانان صریح این جریان، در نامرئی شدن مترجم (1995)²¹ می­گوید، "انحراف کافی از هنجارهای بومی برای به صحنه آوردن تجربه­ی غریب و بیگانه­ی خواندن". با در نظر داشتن اینها، ترجمه­ی خوب، ترجمه­ای­ست که آگاهانه هرگونه تصور این­که متنِ در دسترس در سرزمینی بسیار دور به وجود نیامده را کنار بگذارد. در عین حال، چنین موضعی پرسش مهمی را دامن می­زند: اگر خوانندگان متن اصلی تجربه­ی مواجهه با متن را به شکلی "بیگانه" ندارند، متنی که آن وضعیت را به طرز تصنعی برخوانندگان ترجمه تحمیل می­کند، چه وضعی پیدا خواهد کرد؟

اگر مترجم را "خدمتکار" متن مبدأ بدانیم که متّهم است نزدیک­ترین معادل ممکن آن­را بسازد، پس در واقع هر انحرافی از نحو یا ساختار اثر اصلی، چه برآمده از خودبینی، بی­کفایتی یا تعصّب فرهنگی باشد، خیانت به نظر خواهد رسید. اگر به جای آن، مترجمان را هنرمندانی بدانیم که در مشارکت با نویسندگان مبدأ، به جای در خدمت آن­ها بودن، حقّ و حقوق خودشان را دارند و اگر به ترجمه همچون روندی پویا بیندیشیم، یعنی نوعِ ویژه و ممتازی از خواندن که قادر است به اثر اصلی وضوح و روشنایی ببخشد و نیروی آن­را به زمینه­ی تازه­ای انتقال دهد، پس از آن است که عمل ارائه­ی اثری ادبی در زبان و فرهنگی دیگر در مجموع کار معنادارتری می­شود. چنین اعتقادی نگرش تازه­ای به متن، و به واسطه­ی آن متن به جهان، را فراهم می­کند و در بهترین نمونه­ها، راه را برای پیدایش اثر ادبی­ کاملن جدیدی باز می­کند که همزمان وابسته به و مستقل از متنی­ست که بر مبنای آن به وجود آمده؛ اثری که دیگر نه دنباله­روی بی­چون و چرایِ اثر اصلی­ست و نه در رقابت با آن بلکه ارزش و عیاری از خودش به کلِّ مجموعه­ی ادبیات جهانی اضافه می­کند. این به معنای آزادی بی­قید و شرط در مواجهه با اثر اصلی نیست بلکه اتفاقن با توجه به جمع­آوریِ تمام استعداد و تمام خلّاقیّت یک نفر برای ترجمه و ارائه­ی شایسته­ی اثر به زبانی دیگر، به معنای ارج نهادن به آن است.             

برای ارائه­ی اثری به شایسته­ترین شکل ممکن و بازسازی آن با همه­ی زیبایی­ها و زشتی­هایش، شکوه و حقارتش، نیاز است که حساسیّت، همدلی، انعطاف، دانش، توجه، مراقبت و درایت داشت. و شاید بیش از همه شخص باید برای کار خودش احترام قائل باشد، این عقیده که سزاوار است ترجمه­ی فرد بر مبنای شایستگی­های (یا کاستی­های) خودش قضاوت شود و اگر به خوبی از عهده­ی کار برآمده باشد می­تواند هم­رده­ی اثر اصلی­ای که از آن الهام گرفته است، قرار بگیرد.

این امر چگونه بر صفحه­ی کاغذ به اجرا در می­آید؟ در این­جا برخی از تلاش­ها برای پاسخ به این سوال، از مترجمان گوناگون در جریان قرن گذشته، آمده است. آنچه این قطعه­های منتخب نشان می­دهند بیش از هرچیز نشانگر آن است که معیارهای "موفقیت" ذهنی­اند (همانطور که آزادی عملِ جرومایت درمقابل تبعیّت آگوستینی، آنچه که به شخصه به آن توجه دارم و وفاداری بیشتری در آن می­بینم) و علارغم قرن­ها رساله­نویسی پاسخ ساده و سرراستی وجود ندارد.

بی­تردید یکی از مناقشه­برانگیزترین مترجمان مدرن ازرا پاوند²² است که به خاطر مهارت شاعریِ عالی ترجمه­هایش ستایش شده و به خاطر حق جنجال برانگیزی که اغلب برای خودش قائل بوده نکوهش شده است. گزیده اشعار کلاسیک چینی به نام کَثِی (1915)²³ نمونه­­ی مطالعاتی برجسته­ای­ست از ترجمه­ای که برپایه­ی هیچ دانش بخصوصی از زبان مبدأ صورت نگرفته است (پاوند این­ها را از ترجمه­ و تفسیر ادبی ارنست فِنولوسا²⁴ی محقّق برداشته است) و در عین حال به نحوی انجام گرفته که متقاعد کننده­تر از نسخه­هایی باشد که توسط خوانندگان مسلّط به زبان چینی پدید آمده؛ به حدی که برخی از محقّقان احساس کرده­اند عبارت­پردازی­های شهودیِ پاوند به راستی باریک­بینانه­تر است.

این تنها نمونه نیست. پاوند در مورد متونی که می­توانست به زبان اصلی بخواند هم اختیارات مشابهی را برای خودش قائل بود؛ همانطور که در مورد شعر کاباره­ی سبز²⁵  سروده­ی آرتو رمبو. این یک بند از شعر است به ترجمه­ی انگلیسی فصیح و بلیغِ والاس مولی²⁶:

For a week my boots had been torn
By the pebbles on the roads. I was getting into Charleroi.
– At the Cabaret-Vert: I asked for bread
And butter, and for ham that would be half chilled …

[به مدت یک هفته چکمه­هایم شکافته شده بود
به سبب سنگریزه­ها در جاده­ها. من به شارلووآ وارد شدم.
-در کاباره­ی وِر- درخواست نان کردم
و کره و درخواست گوشت خوکی که نباید چندان گرم می­بود …]

پاوند، به نوبه­ی خود، لحن را هدف قرار می­دهد. لحنی که گویایِ هیجان شاد و بی­پروایی­ست که نوجوان فارغ­البالی در جاده تجربه می­کند. تمام برگردان او گرداگرد اتفاقی بودن و قطع و بریدگی می­گردد:

Wearing out my shoes, 8th day
On the bad roads, I got into Charleroi.
Bread, butter, at the Green Cabaret
And the ham half cold …

[کفش­هایم را از پا درآوردم، در هشتمین روز
در جاده­های خراب، به شارلووآ رفتم
نان، کره، در کاباره­ی­ سبز
و گوشت خوکِ نیمه گرم …]

به نحوی مشابه، وقتی ساموئل بکت "هذیان­"های ساختگی پل الووار²⁷، شاعر سوررئالیست، را در سال 1930 ترجمه می­کند به نابهنگامی آشکاری متوسل می­شود تا شور و شوق سرشارِ اثر اصلی را نمایان کند:

Thou my great one whom I adore beautiful as the whole earth and in the most beautiful stars of the earth that I adore thou my great woman adored by all the powers of the stars …

[تو را می­ستایم ای والای من که زیبایی همچون این کره­ی خاکی و در میان زیباترین ستارگان این کره­ی خاکی که می­ستایمشان، تو، بانوی والای من که قوای ستارگان همگی ستایشت کرده­اند …]

این­را مقایسه کنید با برگردان ریچارد هاوارد²⁸ در سال 1965 که اگرچه برای وجه مدرن الووار احترام زیادی قائل است در مقایسه با بکت آواهایش آنچنان شورانگیز نیست و به طرز عجیبی فاقد لحن و حتا به سیاقی کهن است:

My great big adorable girl, beautiful as everything upon earth and in the most beautiful stars of the earth I adore, my great big girl adored by all the powers of the stars …

[دختر زیبای من که بسیار ستایش شده­ای، زیبایی چونان همه­ی آنچه که بر روی کره­ی خاکی­ست و در بین زیباترین ستارگان کره­ی خاکی که آن­ها را می­ستایم، دختر والای با عظمت من که توسط تمام قوای ستارگان ستایش شده­ای …]

و یک مثال دیگر رمان "نیست شدن" (1969) اثر ژرژ پرک²⁹ است که برای مدت­ها به خاطر اینکه از هیچ حرف e، پرکاربردترین حرف در زبان فرانسه مثل انگلیسی، در آن استفاده نشده بود، ترجمه ناپذیر به حساب می­آمد. اما در سال 1995، گیلبرت آدِر³⁰، ترجمه­ی لیپوگراماتیک³¹ خودش را با عنوان یک نیستی ³² ارائه کرد که جانشینان چیره­دست و اقتباس­های ماهرانه­ی زیادی را برانگیخت؛ به مانند این بندِ آشنا به گوش از آرتور گوردون پیم³³:

’Twas upon a midnight tristful, I sat poring, wan and wistful
Through many a quaint and curious list full of my consorts slain –
I sat nodding, almost napping, till I caught a sound of tapping,
As of spirits softly rapping, rapping at my door in vain …

[نیمه­شب محزونی بود، من غوطه­ور در خود، با رخی زرد و خیال­اندیش نشستم
در میان انبوهی از باریکه­های عجیب و کمیاب مملو از معاشران کشته­شده­ی من-
با سری جنبان نشستم، تا حدودی خوابان، تا وقتی که صدای تکانه­ای را شنیدم
گویی که ارواح به آهستگی ضربه می­زدند، ضربه می­زدند به درِ من بیهوده …]

دشوار است؟ بدون شک. اما همانطور که مشخص است آنچنان دست­نیافتنی نیست. آیا چنین تجربه­­ورزی­هایی اهمیت دارند یا فقط تفنن فضل­فروشان و خوره­ی کلمات­اند؟ باور من اینست که اهمیّت دارند؛ نه فقط به خاطر ابداعاتی از این دست که هنر ترجمه را سرزنده نگه­ می­دارند، بلکه خیلی بیشتر به این خاطر که کیفیّت انتخاب­های مترجم تاثیری مستقیم بر تجربه­ی ما از متن اصلی که به میانجی مترجم به وجود آمده و تاثیری مستقیم بر اثرگذاری و ماندگاری آن متن در فرهنگ مقصد، دارند. به خاطر داشته باشیم که در مواردی از این دست شاخصه­ی درستی وجود ندارد، در هر صورت مترجم خوب بر روی یک جمله، یک پاراگرف، یک صفحه آنقدر کار می­کند و کار می­کند و کار می­کند تا متن جنبه­هایی را که ضروری می­شمارد نمایان کند و آن­ها را با خوانندگانی در بافت و نظام زبانی یکسر متفاوتی عجین گرداند. و همانطور که مثال­های بالا نشان می­دهند، این مطلب خیلی اوقات به معنای منعطف برخورد کردن در سخت­گیری دقتِ لفظ به لفظ به منظور رسیدن به بازنمایی­ای عمیق­تر و معنادارتر است.

البته این فقط در مورد شعبده­ی زبانی نیست و به طور معمول کیفیت ترجمه زمزمه می­کند تا اینکه فریاد بزند. مترجم خوب، صرف نظر از ژانر و صرف نظر از اینکه لزومی به پرواز قوه­ی خیال هست یا نیاز به پای­بندی به واقعیت، کسی­ست که نه توجه زیادی به خودش جلب می­کند (با زرق و برق بیجا، بدساختی یا تحریف) نه در عین حال تشخّص خودش را تا آنجا نادیده می­گیرد که ترجمه را کم­رمق و بی­جان کند. این ملاحظه همچون طناب سفت و محکمِ بندباز برای قدم برداشتن است. رمان­نویس فرانسوی، پاتریک مودیانو³⁴ که بسیاری از کارهایش را ترجمه کرده­ام، برای سادگیِ (دست­کم ظاهری) و شیوه­ی سرراست نثر نویسی­اش شناخته شده است. بازتولید چنین سادگی­ای در زبان انگلیسی، دقیقن همان کاری­ست که مترجم باید انجام دهد. اطمینان دارم که در زبان فرانسوی سبکِ به ظاهر ساده و بی­دردسر مودیانو در واقع کوشش بسیاری را به نویسنده تحمیل کرده است.

اما فراتر از این، زمانی که من سعی می­کنم سیّالیّت و روانی نثر مودیانو را در انگلیسیِ روان و خوانا آشکار کنم، نمی­توانم این واقعیت را نادیده بگیرم که نوشته­ی او اساسن حسّاسیّتی غیر از زبان انگلیسی³⁵ را بازتاب می­دهد؛ یا شخصیت­هایش به نحوی با محیطشان در تعامل­اند که یک خواننده­ی امریکایی یا انگلیسی، حتا از نوع مهاجر آن، چنین تعاملی ندارند. به عقیده­ی من این دیگری عامل کلیدی کار مودیانوست و سهولت دسترس­پذیربودن آن برای خوانندگان زبان من به هیچ­وجه نباید نادیده گرفته شود.

ترجمه در بهترین حالت ما را در معرض اذهان و صداهایی می­گذارد که قادرند حسّ خاصی از شوق و لذّت یا پرتویی از روشن­بینی را در ما برانگیزند، لرزش کشفی که جای دیگری قابل دست­یابی نیست- اذهان و صداهایی به راستی یگانه که گویای چیزی­ متفاوت با گفته­ی هرکسی در هر زبانی­اند. چنین اذهان و صداهایی بی­اندازه کمیاب­اند و قادر نیستیم که حتا یک کدام از آن­ها را نادیده بگیریم. اینها دلیل اشتیاق و عطش بشر از پسِ ماجراهایی­ست که بعد از آگاهی انسان به وقوع پیوسته است. همانطور که با در ارتباط بودن با یکدیگر غنی­تر شده­ایم همانطور هم با از دست دادن یا نادیده­گرفتن این ارتباط نادانسته فرسوده می­شویم.

به همین دلیل به ترجمه اغلب همچون مانعی در برابر تحلیل­رفتگی و یکسان­سازی فرهنگی ارجاع داده شده است. ترجمه­ی اثری خارجی که به خوبی از کار در آمده، قرار است به طرز منحصر به فردی دیدگاه­های تازه­ای، متفاوت از آنچه در خانه می­بینم، مطرح کند و آن­ها را با زمینه­ای دیگر هماهنگ کند و به آن­ها صدایی تازه و سرزنده بدهد؛ صدایی که در غیراینصورت نمی­توانستند صاحب آن باشند. تا حدودی به شکلی متناقض، این بدان معناست که ترجمه در بهترین موارد نه تنها میان فاصله­ها پل می­زند بلکه بسیار فراتر از آن فاصله­ها را امن نگه می­دارد- حفظ فرهنگ­ها نه از طریق پاکسازی امن بلکه با تقویت اطمینان از اینکه برخورد و ارتباط به جای خفگی جرقه تولید می­کند.

در جهان ما که رفته رفته روابط و بهم­پیوستگی­ها بیشتر می­شود، وسوسه کننده است که نقطه­ی پایانی بر مرزبندی­های ملّی و فرهنگی بگذاریم. این مسئله جنبه­ی دیگری هم دارد و این جنبه سرو کارش نه با وجه سرکوبگر مرزبندی­ها بلکه با سودمندی آنهاست؛ مرزبندی­ها همچنین می­توانند حافظان تفاوت باشند. از سوی دیگر، آشناسازیِ شدت­یافته و ارتباط بالقوه بی­حدّومرز (که شامل نوعی از ارتباط که ترجمه آن­را ممکن می­کند هم می­شود) باعث فرسایش و تحلیل­رفتگی تکّثر می­شوند. درست همان­طور که مفهوم موانع می­تواند اردوگاه کاراجباری (گولاگ³⁶⁾ پهناوری با سیمِ خاردار را به ذهن متبادر کند، پس به راحتی غیاب آن­ها هم می­تواند وسعت بی­کرانِ یکسانی را به وجود بیاورد. انتشار ایده­ها، اندیشه و زیبایی­شناسی هنرهای در دسترس همه، ادبیات، فلسفه­ها و نگرش­هایی که در داد و ستد جهانی در رفت و آمدند، می­توانند یکی از بزرگترین تجدید حیات­ها را در تاریخ بشر رقم بزند، یک رنسانس جدید؛ یا حتا می­توانند به کسالت­آورترین تک­فرهنگی جهانی³⁷ که تا بحال می­شناخته­ایم منجر شود.   

ترجمه میان آشنا ساختن امر بیگانه و بیگانه ساختن امر آشنا در نوسان است؛ جلوه­ها و مفروضات فرهنگ دیگری را در فرمی که بتوانیم درک کنیم، بشناسیم و با آن ارتباط برقرار کنیم هدایت می­کند. در عین حال، فاصله­اش را از ادغام بسیار زیاد با آن جلوه­ها و مفروضات حفظ می­کند، به نحوی که با تجربه­ی خارجی همگن نشود. منظور من الگوبرداری از نحو بیگانه و ساختار زبانی آن نیست، منظور من اینست که با احترام گذاشتن و حفظ بیگانگی ذاتیِ نویسنده­ی مبدأ، همچنین حفظ و احترام به لذت متن اصلی، لذت مشابهی را که خواننده­ی مبدأ می­برد به دست بیاید و آن مترجم هم به نوبه­ی خود به خواننده­ی مقصد بدهکار است.

چه چیز ترجمه­ای را به ترجمه­ای خوب بدل می­کند؟ یک پاسخ همه­جانبه وجود ندارد اما در میان تعدادی از پاسخ­ها، پیشنهاد من این است: یک ترجمه­ی خوب درهای جدیدی را می­گشاید و چشم­اندازه­های تازه­ای را نمایان می­کند؛ فرهنگ­ها را وا می­دارد که با یکدیگر گفت­وگو کنند در حالی که اولویت را بر حفظ تمایزهای حیاتی­ای می­گذارد که به این گفت­وگوها ارزش می­دهند. ترجمه­ی خوب حسّی از جادوی فردی و جذب همگانی را برمی­انگیزد، همانگونه که بعد از مطالعه­ی صدسال تنهایی چنین احساسی داشتم- احساسی که به گریبان خواننده چنگ می­زند، او را به درون هُل می­دهد و هرگز به تمامی رهایش نمی­کند.

*          

پی­نوشت­ها:

1. L'art de la traduction : منبع این مقاله: پایگاه اینترنتی aeon.co  
2. Mark Polizzotti : مؤلف و مترجم امریکاییِ 61 ساله. کارهایی را از زبان فرانسه، شامل آثاری از گوستاو فلوبر، مارگریت دوراس و آندره برتون، به انگلیسی برگردانده و نیز کتاب­هایی در مورد ترجمه نگاشته است. آخرین کتاب او همدلی با خائن: یک بیانیه­ی ترجمه (2018) [Sympathy for the Traitor: A Translation Manifesto] است.
3. Gregory Rabassa
4. saints Jerome
5. Augustine
6. bytes
7. De interpretatione recta
8. Leonardo Bruni          
9. The Way to Translate Well from One Language into Another (1540)
10. Etienne Dolet
11. ‘assessment models’
12. Juliane House
13. J C Sager
14. Thomas Wilson
15. "cheat bread" : نامی برای نوعی نانِ انگلیسی که در برابر white bread (نان سفید)، نانی با مرغوبیّت پائین­تری­ست.
16. Horace
17. Boethius
18. R H Horne
19. foreignisation
20. Lawrence Venuti
21. The Translator’s Invisibility (1995)
22. Ezra Pound
23. Cathay (1915)
24. Ernest Fenollosa
25. Arthur Rimbaud’s ‘Au Cabaret-Vert’ (1870)
26. Wallace Fowlie
27. Paul Éluard
28. Richard Howard
29. Georges Perec’s novel La disparition (1969)
30. Gilbert Adair
31. Lipogrammatic : شیوه­ای از نگارش بدون استفاده از یک حرف یا حروفی بخصوص در متن.
32. A Void
33. Arthur Gordon Pym
34. Patrick Modiano
35. non-Anglophone
36. gulag
37. global monoculture