اشتراک گذاری
آنها که نقشه‌ی خاورمیانه‌را کشیدند!
حمیدرضا امیدی‌سرور
جنگ جهانی اول به ظاهر با ماجراجویی چند جوان اتریش در 28 ژوئن 1928 شروع شد که ولیعهد سارایوو را در اتریش ترور کردند. اما اگر واقع‌بینانه به ماجرا نگاه کنیم، ولیعهد یکی از قدرت‌های دست چندم اروپا آنقدر شخصیت مهمی نبود که خاطرش این همه عزیز باشد! چنانکه شعله‌های جنگ سراسر، اروپا و بخشهایی از آسیا و آفریقا و خلاصه با وارد شدن ایالات متحد آمریکا، تمامی جهان را فراگیرد.
جنگ جهانی اول هم مثل تمام جنگهای پیش از خود، حاصل بلند پروازی‌های قدرت‌طلبانه دولت‌هایی بود که نسبت به اقدامات و موقعیت‌های یکدیگر نگران و بدبین بودند. زد و بندهای پنهان و آشکار دولت‌های اروپایی آن هم در عصرامپراتوری‌هایی فرسوده که از تمدنی روبه زوال خبر می داد، اروپا را به بشکه باروتی مبدل ساخته بود که دیریازود با یک بهانه و یک جرقه کوچک مستعد انفجار ساخته بود.
جالب تر از همه اینکه جنگ جهانی اول از جمله جنگهایی بود که دولت‌ها با تمایل درونی و ملت‌ها با جشن پایکوبی بدان وارد شدند با و با مرگ تباهی از آن خارج شدند. جنگی که به دلیل نوع تجهیزات نظامی و تمرکز آن بر میدانهای جنگ اکثریت غریب به اتفاق کشتگان خود را از میان نظامیان و سربازان حاضر در جبهه گرفت. تعداد مردان جوان کشته شده آنقدر زیاد بود که در سالهای بعد از جنگ، کمبود نیروی کار مردان موجب پررنگ شدن سهم زنان به عنوان نیروی کار شد و افزون بودن تعداد زنان در قیاس با مردان تعادل نسبت ازدواج را برهم زده بود.
تغییراتی که جنگ جهانی اول، بر جهان تحمیل کرد، تنها به گرفتن جان سربازان (مردان جوان) و یا حتی فروپاشی اقتصادهای شکوفای اروپایی نبود؛ دنیای کهن و امپراتوری های پیر آن در آستانه دگرگونی‌هایی گریز ناپذیر قرار داشتند. دگرگونی‌هایی که قدرت‌های بزرگ و فاتح جنگ دست بالا را در طراحی آینده‌ی آن داشتند. کنفرانس صلح 1919 در پاریس به همین منظور برگزار می شد. کنفرانسی که اگر چه به نیت صلح برگزار شد، اما نتایج آن بستری برای برگزاری جنگهای خونین دیگری شد که جنگ جهانی دوم مهمترین آنها بود.
اما ماجرای کنفرانس صلح 1919 چه بود؟ چرا شش ماه طول کشید، در این کنفرانس چه کشورهایی حضورداشتند و بازیگران اصلی آن چه کسانی بودند؟ مارگارت مک میلان در کتاب خواندنیِ «پاریس 1919» که با ترجمه روان افشین خاکبار به شکلی آراسته توسط نشر نو در مجموعه «کتابخانه تاریخ جهان» منتشر شده به شکلی دقیق و البته بی طرفانه به آنچه در این ماه‌های پس از جنگ جهانی اول گذشته می‌پردازد.
سه مرد قدرتمند جهان -وودرو ویلسون رئیس‌جمهور امریکا، دیوید لوید جورج نخست‌وزیر بریتانیا، و ژرژ کلمانسو نخست‌وزیر فرانسه- بازیگران اصلی این ماجرا بودند که شش ماه در پاریس برای برقراری صلحی پایدار با یکدیگر گفتگو کردند. البته دیگر کشورها نیز نمایندگانی به پاریس فرستاده بودند که با حضور در حاشیه و متن این نشست ها از منافع خود دفاع کند.حتی گروه‌های سیاسی به ویژه از خاورمیانه و سرزمین‌های مختلف امپراتوری از هم پاشیده عثمانی نیز در آن حاضر بودند. از این منظر این ماجرا چهره‌های شناخته شده تاریخی کم نداشت. از لورنس عربستان گرفته تا آتاتورک ملک فیصل و…
باید گفت که در آن روزها جدا از این چهره‌های اصلی از دیگر کشورهای جهان نیز هیئت‌هایی در پاریس حاضر بودند، اما تنها این وزن و اهمیت سیاسی این کشورها و بخصوص کسب هیثیت‌شان به عنوان یکی از طرف‌های اصلی و پیروز جنگ بوده که مجال اظهار نظر و ایفای نقش می داده است. گفتنی است که از ایران نیز در همان زمان محمد علی فروغی، حسین علا و چند نفر دیگر در پاریس حاضر بودند تا در صورت نیاز از منافع ایران حمایت کنند، اما نه فقط مجال عرض اندامی به آنها داده نشد.
مارگارت مک‌میلان نوه دیوید لوید جورج نخست‌وزیر وقت انگلستان در آن سالهاست که یکی از چهره‌های تاثیرگذار کنفرانس صلح 1919 بوده است. سوای این نسبت خانوادگی او را به عنوان متخصص تاریخ بریتانیای در اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم می‌شناسند که هم در دانشگاه آکسفورد تدریس می‌کند و هم به عنوان کارشناس روابط بین‌الملل سابقه تدریس در کالج ترینتی و دانشگاه تورنتو را نیز در کارنامه دارد. نسخه اصلی این کتاب نخستین بار در سال ۲۰۰۲ توسط انتشارات رندوم هاوس در نیویورک منتشر شده است و به عنوان اثری شایسته تحسین در نشریات معتبری همچون شیکاگو تیریبون، لس‌آنجلس تایمز، نیویورک تایمز و… از آن یاد شده است.
کتاب با مقدمه‌ای کوتاه از مترجم (افشین خاکباز) و پیشگفتاری به قلم ریچارد هالبروک و همچنین تقدیر و تشکر نویسنده از کسانی که کمک حال او بودند آغاز می‌شود. مقدمه مترجم و پیش گفتار ریچارد هالبروک در کنار هم مدخل خوبی هستند برای آشنایی مخاطبی که احتمالا با اهمیت بحث کتاب آشنا نیستند. خواندن کتابی مفصل درباره کنفرانس صلح بعد از جنگ جهانی اول چرا باید برای مخاطبان آن جذاب باشد؟
حقیقت این جاست که درک جهان در سده بیستم و حتی تغییر و تحولات آن در دو دهه آغازین قرن بیست و یکم، ریشه تغییر و تحول‌هایی دارد که در آن روزگار رخ دادند و موجب شکل گیری نقشه‌ی جدیدی برای اروپا و آسیا و خاصه خاورمیانه شدند. تبعات این کنفرانس و نوشته شدن پیمان ورسای و تحمیل شرایط آن بر آلمان، احساس تحقیرشدگی ملت آلمان که دستاویز بسیار مناسبی برای برای فرصت طلبی‌های هیتلر در هنگام رسیدن به قدرت داشت.
تشکیل کشورهای جدیدی مثل یوگسلاوی در اروپا که بعدها فروپاشی و چند تکه شدن آن جنگهای خونین بالکالن را دری آورد. فروپاشی امپراتوری عثمانی و زاده شدن عراق و فلسطین و دیگر کشورهای کوچک و بزرگ عربی که بعدها چالش های پایان ناپذیر خاورمیانه را در پی داشت و…
چنین پیامدهایی نشان از این واقعیت دارد که برخلاف تصور چهره‌های اصلی این کنفرانس همانند وودرو ویلسون (رئیس‌جمهور آمریکا)، دیوید لوید (جورج نخست‌وزیر انگلستان) و ژرژ کلمانسو (نخست‌وزیر فرانسه) که به‌مدت شش‌ماه در پاریس ماندن و با یکدیگر به گفتگو پرداختند تا براساس آمال و ایده‌آل‌های‌شان به صلحی پایدار و بهترین نتایج برسند، حاصل کار چندان هم نه تنها نقص‌های اساسی داشته، بلکه ضامن بقای صلح هم نشده است.
باید گفت که در آن روزها جدا از این چهره‌های اصلی از دیگر کشورهای جهان نیز هیئت‌هایی در پاریس حاضر بودند، اما تنها این وزن و اهمیت سیاسی این کشورها و بخصوص کسب هیثیت‌شان به عنوان یکی از طرف‌های اصلی و پیروز جنگ بوده که مجال اظهار نظر و ایفای نقش می داده است. گفتنی است که از ایران نیز در همان زمان محمد علی فروغی، حسین علا و چند نفر دیگر در پاریس حاضر بودند تا در صورت نیاز از منافع ایران حمایت کنند، اما نه فقط مجال عرض اندامی به آنها داده نشد.
«پاریس 1919» در هشت فصل نوشته شده است که این فصول نیز به سی بخش تقسم شده اند. عناوین هشت فصل اصلی این‌کتاب به‌ترتیب عبارت‌اند از: «آماده‌شدن برای صلح»، «نظم جهانی نوین»، «باز هم بالکان»، «مسئله آلمان»، «در میان شرق و غرب»، «بهار پر دردسر»، «به آتش کشیدن خاورمیانه» و «پایان کار».
سخن آخر اینکه کتاب حاضر با توجه الگوی روایی تحلیلی نویسنده، برای بازتاب دادن رخدادهای تاریخی این برهه مهم و همچنین دایل آن، فرصتی را برای مخاطب تدارک می بیند تا نگاهی واقعبینانه‌تر درباره خاورمیانه امروز و طرف های درگیر و مواضع آنها نسبت به همسایگان‌شان داشته باشد. مواضعی که رخدادهای تاریخی تاثیری انکار ناپذیر برآنها داشته اند.
«نتیجه» عنوان بخشی است که در انتهای کتاب به پایان کنفرانس پاریس و نتایجی که در بر داشت اختصاص می‌پردازد. دو پیوست پایانی کتاب نیز ابتدا ( پیوست ۱) به اصول چهارده‌گانه وودرو ویلسون،و همچنین ( پیوست ۲) تصاویر و نقشه‌ها، یادداشت‌ها، کتابشناسی و نمایه؛ اختصاص یافته است.
نقل از الف کتاب
«پاریس1919»
(شش ماهی که دنیا را تغییر داد)
نوشته: مارگارت مک میلان
ترجمه: افشین خاکباز
ناشر: فرهنگ نشر نو، چاپ اول 1399
790صفحه، 182000 تومان