مردم روسه به روایت ایوان تورگنیف

دو مشکل روس ها به روایت تورگنیف

در جوامعی که برای هر سوال فقط یک جواب وجود دارد، پناهگاه کسانی که می خواهند فکر کنند، نوشته های استعاره ای است. ایوان تورگنیف (Ivan Turgenev ۱۸۱۸-۱۸۸۳ / ۱۱۹۷-۱۲۶۲) یکی از این افراد است. او یک رمان نویس روسی است که سال تولد و مرگش هم زمان با کارل مارکس است. این نویسنده غمگین و مایوس روسی، معاصر مشاهیر ادبی روسیه مانند تولستوی، گانچاراف، گوگول و داستایوفسکی بود. هرچند او به اندازه تولستوی و داستایوفسکی روان انسان را نشکافت، ولی در استفاده از واژه ها، ابهام گویی، استعاره نویسی برای تشریح وضعیت قرن نوزدهم و بیستم جامعه روسی، متن هایی به یادماندنی به جای گذاشت. او به فلسفه زندگی غرب و اروپا و آزادی عمل ناشی از آن، از طریق مشاهده مستقیم و مقایسه های دائمی آن با جامعه روسی اعتقاد پیدا کرد.

در داستان ها و نمایش نامه ها، تورگنیف کاراکتر را به سادگی تعریف می کرد و در دوگانگی هایی که خلق می کرد، ذهن اروپایی و ذهن روسی را به تصویر می کشید. اما او بیشتر توصیف می کرد تا تجزیه و تحلیل؛ بیشتر به بیان وضعیت موجود می پرداخت تا آنکه راه حل ارائه دهد. تورگنیف معتقد بود روس ها خارج از مدارهای دولتی نمی توانند فکر کنند و رفتار آنها قابل پیش بینی نیست (Inconsistent). او با این تحلیل که فکر طول و عرض دارد، مبارزه می کرد (Anti-dogma). از اینکه به شخصی بگوید چگونه باید باشد، پرهیز می کرد و به حریم های فردی به طور اصولی احترام می گذاشت. او از سیاست و سیاست مداران فاصله می گرفت؛ می گفت می خواهد مستقل و مالک فکر خود باشد. تورگنیف مبهوت زیبایی های طبیعت و زندگی بود؛ به طوری که توصیفات او از جزئیات محیط روستایی در روسیه، بسیاری را به وجد می آورد. هنری جیمز او را یک نابغه زیبا نامید (The beautiful genius). تورگنیف می گفت: روس ها دو مشکل دارند: اول یک نیاز ذاتی که بر آنها حکومت شود و مهم هم نیست توسط چه کسانی و دوم باورها و نگاه های روس ها به اروپاست که نخواسته اند حتی به صورت گزینشی از آنها بهره گیرند. او می گفت: باید در تمدن سازی فکر کرد و روسیه منابع لازم برای این کار را ندارد و باید میزان یادگیری خود را افزایش دهد. بسیاری از رمان های تورگینف، به وضعیت اسفناک ارباب-رعیتی قرن ۱۹ روسیه اشاره می کند. او بیشتر از اربابان، از رعایا می گوید که هیچ کدام حاضر نیستند تغییر یابند؛ دغدغه ای که در لابه لای خطوط رمان های او مشهود است. چون نمی توانست خصوصیات، افکار و خلقیات اربابان را با آزادی بیان کند، بیشتر وضعیت رعایا و زجر و نفرت آنها را تشریح می کرد تا خواننده تلویحا متوجه رفتار و افکار اربابان شود. درRaspberry Water، او داستان یک رعیت را می گوید که کیلومترها پیاده خود را به مسکو می رساند تا از ارباب خود بخواهد اجاره اش را کم کند یا او را به جایی با اجاره ارزان تر بفرستد یا اینکه به جای پول نقد، او بیشتر کار کند. ارباب او را از اتاق بیرون می کند و می گوید چگونه جرئت می کنی مستقیم پیش من بیایی؟! ارباب عصبانی می شود و می گوید جایی نیست که تو را بفرستم. اول باید پول های عقب مانده را بدهی. رعیت هیچ چاره ای جز قبول کردن ندارد. در Hamlet of Shchigrovsky District گردهمایی شام مسئولان یک محله را توصیف می کند که چگونه همه «ماسک همراهی با جمع» گذاشته اند یا نگران هستند که وارونه جلوه دادن حقایق از سوی آنها ناگهان برملا شود. تورگنیف می گوید: «بی معنابودن واژه ها و عبارات آنها حاکی از زندگی های بی هدف در خلاهایی است که سیستم سیاسی آنها فراهم آورده است». در Ovsyanikov the Freeholder، حفظ وضع موجود را مهم ترین هدف اربابان و صاحبان زمین می داند که نظم ارباب-رعیتی را حفظ کرده اند. حفظ وضع موجود، دسترسی اربابان به خدمات دولتی را تضمین می کند. این نظم در عین حال تغییر وضعیت رعایا و سیستم اقتصادی را بی معنا می نماید. در Khor and Kalinych تا می تواند وضعیت رعایا را توضیح داده و از آنها حمایت می کند و به اربابان با تمسخری ملایم به عنوان افراد کم هوشی اشاره می کند که به داستان های تکراری توصیف شده توسط خودشان می خندند. او از بی هدف بودن نسل خودش، عدم پذیرش مسئولیت اجتماعی، غرق بودن در منافع و افکار شخصی، بی توجهی به محیط زندگی و از شکست های مکرر در زندگی می گوید. سپس در Forest and Steppe ناگهان به طبیعت متوسل می شود و نا امید از انسان ها و روحیات آنها، به زیبایی های نفس گیر طبیعت روسیه می پردازد تا ذهن خود را آزاد کند. تورگنیف از ایدئالیسم ذهن روسی بسیار می گوید؛ از نسل قدیم که نخواست تغییر ایجاد کند و نسل جدید که نمی تواند اسباب تغییر را فراهم کند. او متفاوت بودن را مقدس می شمارد و از اینکه ساختار اقتصادی ارباب-رعیتی باعث شده انسان ها به لحاظ شخصیتی ضعیف و وابسته و همچنین فقیر نگه داشته شوند، رنج می برد. 

…در سفری به لندن در سال ۱۸۶۱ (۱۲۴۰) بحث های مفصلی با Alexander Herzen داشت که معتقد بود تمدن غربی رو به افول است و پتانسیل های خود را برای رشد از دست داده است. Herzen که بعضی او را پدر سوسیالیسم روسی قلمداد می کنند، آینده را از آن مردم روسیه می دانست که در رشد بشریت نقش ایفا نکرده اند و با شکست های اروپا تنها ملتی هستند که تمام اسباب رشد را در اختیار دارند. تورگنیف، Herzen را در خواب و خیال می دانست که باید برتری نژاد اسلاو را کنار بگذارد و به پیشرفت، به عنوان مجموعه ای از قوانین بنگرد و فرقی میان روسی و اروپایی نیست و راه و مسیر پیشرفت مشخص است.

Herzen رهایی را در بسیج توده ها می دانست و تورگنیف در الیت تحصیل کرده که تغییر ایجاد کنند. به واسطه اختلافات فکری که میان آنها ایجاد شد، Herzen به تخریب گسترده تورگنیف مبادرت ورزید و رابطه این دو روشنفکر و تحصیل کرده برای مدت ها تا نزدیکی زمان مرگ Herzen به تیرگی گرایید.

در The Lone Wolf تورگنیف به زندگی یک روستایی که حامی، مطیع و زیردست ارباب است می پردازد، سپس این روستایی را نسبت به وضعیت هم قطاران فقیر خود بی تفاوت نشان می دهد و اینکه چگونه فقر و محرومیت، روان شناسی دروغ و دزدی را شکل می دهد. در نهایت تورگنیف نتیجه می گیرد که سیستم حاکم بر آن اوضاع اجتماعی و اقتصادی، شخصیت فرد را از او می زداید و اهتمام تغییر ایجادکردن را از روستایی و حتی اربابان علاقه مند می گیرد. تورگنیف که به طور واقعی فردی متواضع بود به خاطر یکی از نوشته های بارز خود A Sportsman’s Sketches که وضعیت زندگی روستایی را با ده ها کاراکتر و داستان های کوتاه بیان می کند، یک سال و نیم به شهر Spasskoe در جنوب مسکو تبعید شد تا متوجه شود حق آگاهی دادن را ندارد. در Diary of a Superfluous Man که در سال ۱۸۵۰/۱۲۲۹ نوشته شده، مفهومی را مطرح می کند که تم ثابت بسیاری از رمان ها و تلقیات او از شخصیت انسان هاست. به نظر می آید او منظوری شبیه به «بی فایده»، «بی خاصیت» و «اضافی» از واژه Superfluous در رمان های خود به کار می برد. او می گوید افراد، قربانی سیستم اجتماعی هستند که با اینکه می توانند بسیار مفید و خلاق و هنرمند باشند ولی از آنها خاصیت زدایی شده است زیرا سیستم می خواهد عموم را زیر متوسط، عوام، ضعیف، خودزن با تقدیری بر پیشانی نوشته شده و ناامید از هرگونه اثر گذاری و تغییر و تحول بنیادی نگه دارد. تورگنیف که این رمان را در پاریس نوشت، تحت تاثیر فضایی بود که در غرب اروپا به فرد «فضا» می دهند. «شهروند» می تواند به دور از نگرانی از اداره سانسور که نوشته های تورگنیف را بررسی می کرد، حرف های خود را بزند. فکرکردن جرم نبود، متفاوت بودن حق بود. آزادی فکر و عمل مانع از سولفاته شدن جامعه می شد. تورگنیف از اینکه فرد تا این حد در فرانسه، آلمان و ایتالیا «حق» داشت، از شوق پرواز می کرد. در Mumu، تورگنیف از یک داستان واقعی پرده برمی دارد و به کاراکتری به نام Gerasim اشاره می کند که هیکلی قوی دارد ولی کر و لال است. او فقط دستورات ارباب و مالک را دنبال می کند. قدرت قلم و طنز و داستان سرایی تورگنیف آن قدر خود را در این داستان به نمایش می گذارد که خواننده به صورت تلویحی متوجه می شود صاحب پول و زمین و بنابراین قدرت تصمیم گیری، چگونه زیرمجموعه خود را هر طور که اراده می کند، بازی می دهد. Mumu نام یک سگ است که Gerasim او را که در حال غرق شدن بود، نجات می دهد و به خانه مالک می آورد. اما سگ از مالک خوشش نمی آید و مالک دستور می دهد او را از خانه بیرون بیندازند. Gerasim ابتدا از این دستور بی خبر است ولی بعدا که متوجه می شود، او را مخفیانه نزد خود نگه می دارد. روزی مالک صدای ناله Mumu را می شنود و دستور مرگ او را می دهد. Gerasim که ابتدا او را نجات داده بود، هم اکنون به دستور مالک در همان دریاچه او را غرق می کند. بی اراده شدن و بی خاصیت شدن و سلب شدن از هر نوع پتانسیلی، سمبولیسمی است که تورگنیف در این داستان به تصویر می کشد.

تورگنیف در ۱۶سالگی وارد دانشکده ادبیات دانشگاه مسکو شد (دانشگاهی که در سال ۱۷۵۵/۱۱۳۴ تاسیس شده بود) و سپس یک سال بعد به دانشکده تاریخ و فلسفه دانشگاه سن پترزبورگ (تاسیس سال ۱۷۲۴/۱۱۰۳) منتقل شد. بعد از دو سال دانشگاه در روسیه، برای شش سال به غرب اروپا سفر کرد و در آنجا درس خواند. Parasha اولین رمان اوست که در ۲۵سالگی نوشته شد و تقدیر بزرگانی مانند Vissarion Belinsky را برانگیخت. دغدغه تورگنیف در عمر ۶۵ ساله اش این بود که چه کار کنیم روسیه بهتر شود، تغییر یابد، در رده قدرت های بزرگ قرار گیرد و چگونه می توان برای روسیه مفید بود. ادبیات او حکایت از ایجاد نهضتی برای آگاهی از خود و شرایط بود. اما آگاهی چیست؟ او به همان اندازه که به افکار نادرست اشاره می کند، به کاراکتر هم توجه دارد. کاراکتری که بی تفاوت است و قدرت فکر کردن و تحرک را از دست داده است. او ضمن اینکه با صدها کاراکتر سازی، تضادهای شخصیتی ضد پیشرفت را نوشت ولی درعین حال راه حل تغییر را در نخبگان اصلح می دانست. بدبینی تدریجی و تصاعدی او تا آخرین رمان او که در سال ۱۸۷۷/۱۲۶۷ نوشته شد ادامه دارد. تورگنیف چون توان فکرکردن و مقایسه کردن را داشت با آن دسته از اطرافیان خود که وضع موجود را تایید می کردند، یا در مقام توجیه آن بودند، مشکل پیدا می کرد. شاید بتوان نتیجه گرفت که او ریشه تغییر را در آزادانه فکر کردن مستقل از دستگاه های دولتی می دانست. او هزاران بار در رمان های خود، روستاییان و کشاورزان را «اسیر» دستگاه ارباب-رعیتی نشان می داد. به همین دلیل از نیکلای گوگول تجلیل می کرد. Gogol پس از دو اثر خود یکی The Inspector General (۱۸۳۶/۱۲۱۵) و دیگری (Dead Souls (۱۸۴۲/۱۲۲۱ یا روح های مرده، که دوره ۳۰ساله نیکلاس اول را به نوعی معرفی می کرد، از چشم حکومت افتاد. دستگاه های تبلیغاتی نیکلاس گوگول را به تضعیف سرزمین مادری اش متهم کردند. وقتی در ۴۳سالگی (۱۸۰۹-۱۸۵۲ / ۱۱۸۸-۱۲۳۱) از دنیا رفت، تورگنیف به خاطر متن تسلیتی که می خواست در رسانه ها چاپ کند، یک ماه در زندان سپری کرد. تورگنیف آموخت که متفاوت فکر کردن هزینه دارد و تنها کسانی که وضع موجود را تمجید می کنند، مورد احترام قرار می گیرند. سرو های بلند چندان حق حیات ندارند. تورگینف هرچه جلوتر می رفت بیشتر به تاریخ رجوع می کرد تا ریشه های رفتار فعلی را استخراج کند. تنها شش سال قبل از مرگش (۱۸۷۶/۱۲۵۵) در The Watch داستان ساعتی را می گوید که کاراکتر اصلی از پدر بزرگ خود، که از افراد مسئول و فاسد است، دریافت کرده است. پسرعموی او مرتب او را تشویق می کند که آن ساعت را دور بیندازد. پسرعمو که پدرش به خاطر افکار آزادی خواهانه اش به سیبری تبعید شده، بحث می کند نباید از چنین فرد فاسدی ساعت هدیه گرفت. کاراکتر اصلی هرکاری می کند نمی تواند از دست این ساعت خلاص شود. تورگنیف به طور استعاره، ساعت را مترادف سیستم فاسد و وضع موجود تلقی می کند. در نهایت پسرعمو، ساعت را به رودخانه می اندازد ولی با این وصف که کم مانده بود غرق شود. این معنی استعارگونه (Allegorical Meaning) می گوید: کسانی که تغییر می خواهند، ممکن است تا دم مرگ بروند.

در سه رمان Fathers and Sons (۱۸۶۲/۱۲۴۱)، Smoke (۱۸۶۷/۱۲۴۶) و Virgin Soil (۱۸۷۷/۱۲۵۶)، تورگنیف وارد جزئیات فکری خود شد و از طریق کاراکترهایی که خلق کرد، هنر مقایسه خود را بیشتر شکوفا کرد. در رمان پدران و پسران که هنوز بعد از یک و نیم قرن مورد بحث و گفت وگو است، دو طرز تفکر نسل قدیم و نسل جدید را به بحث می گذارد. به گفته فیلسوف انگلیسی روس تبار Isaiah Berlin، پنج گروه رمان پدران و پسران را بررسی کردند. این رمان پرسروصداترین نوشته او بود و با کاراکتر بازارف، اهمیت فکر، صنعت، رشد، پیشرفت، دانش، فراموشی گذشته و رو به آینده رفتن را برجسته کرد. در Smoke تقابل و رودررویی شخصیت ها ادامه پیدا می کند. تورگنیف، نقدهای سخت تری را مطرح می کند. در سال ۱۸۶۷ می پرسد: روسیه تا به حال چه چیزی تولید کرده است که برای بشریت ارزش داشته باشد؟ او حساسیت خود را به واژه تمدن به خوبی نشان می دهد. بر فایده داشتن کارها (Utilitarianism) بسیار تاکید می کند و با تمسخر شاهزاده ها و گذاشتن نام های عجیب و غریب بر آنها (Koko، Zizi، Zozo)، خالی بودن ذهن و مشغولیت های بی معنای آنها را روی کاغذ می آورد. در نهایت، شخصیت اصلی به شخصیتی که می خواهد به روسیه برگردد، می گوید: «هر وقت کار جدیدی را شروع می کنی، از خود بپرس آیا در خدمت تمدن هستی یا نه؟ آیا فعالیت تو در خدمت دانش از نوع اروپایی که در دوره ما و برای ما مفید است می باشد یا خیر؟». انتخاب واژه «دود» برای این رمان، شاهکار ادبی تورگنیف و تسلط و پختگی او در استعاره نویسی است. رمان آخر او که طولانی ترین نیز هست دور از وطن و درمورد نهضت اجتماعی دهه ۱۸۶۰ بود. تورگنیف در پی نسلی بود که می خواهد آینده جدیدی را برای روسیه رقم بزند. یک جا می گوید: «به ما روس ها نگاه کن. ما همیشه چشم به راه هستیم. چیزی قرار است در یک آن، همه مسائل را حل کند. این جادوگر کیست؟ داروینیسم؟ روستاها؟ یک جنگ خارجی؟ هر عاملی می خواهی بگو».

تورگنیف طی ۵۰ سال از زمانی که ۱۲ ساله بود تا روزی که مرگ او را به کام خود فروکشید، هفت هزار نامه نوشت. او به روسیه عشق می ورزید و نامه می نوشت تا از خواندن پاسخ هایی که به روسی نوشته می شد، لذت ببرد. واکنش های بی رحمانه و غیرمنصفانه به نوشته های او، تورگنیف را به لحاظ روانی به سمتی برد تا با متن و نامه با افراد بحث کند تا حضوری. یکی از یادگیری های به جاماندنی او از فرهنگ غرب اروپا، تک شخصیتی بودن بود که در صراحت و صداقت او نهادینه شده بود. افکار او نسبت به زندگی و جامعه بسیار از ثبات برخوردار بود. از اینکه روس ها نمی توانستند به توافق برسند و به تعداد آنها مکتب فکری وجود دارد و اینکه یکدیگر را به ندرت قبول دارند و در نقدها بی انصاف هستند، هم رنج می برد، هم دل شکسته بود و هم انزوا و تنهایی را برگزید. او با داستان نویسی خود سعی کرد جامعه مدنی، تفاهم و قرارداد اجتماعی، عقلانیت، نوآوری و استقلال فکری، رشد و تمدن سازی غرب اروپا را به روسیه ای که به آن عشق می ورزید، بیاورد. او در رمان آخرش به کرات می گوید که راه بسیار طولانی است و آزادی و عقلانیت به راحتی به دست نمی آیند. طبیعت، عقلانیت را به راحتی اعطا نمی کند؛ زیرا که شرایط آن باید فراهم شود.

غم، بدبینی و ناامیدی آن چنان تورگنیف را در اواخر عمر احاطه کرده بود که فقط تنهایی در طبیعت سبز، او را تسلی می بخشید. او که با ۵۸۹ نفر نامه نگاری کرد، طی یادداشتی نوشت: «امروز چهار ساعت در جنگل وقت گذراندم. غمگین بودم؛ اما به همه چیز توجه داشتم و غرق در محیط بودم. در غم طبیعت، طراوت هست که در بوی مزارع هم حس می شود؛ در آواز پرندگان هم نوعی افسردگی دلنشینی وجود دارد… . آسمان را اصلا نمی توانم تحمل کنم؛ اما زندگی در واقعیت را با همه خطر ها و فرازونشیب هایش، با همه مقررات و زیبایی زودگذرش خیلی دوست دارم؛ اما به زمین وابسته ام. ترجیح می دهم به حرکت های پای خیس یک مرغابی در کنار یک دریاچه که مرتب سرش را تکان می دهد نگاه کنم. ترجیح می دهم به قطرات آب دهان یک گاو بعد از اینکه از جویی آب می خورد و بدون حرکت می ایستد نگاه کنم… به هر چیزی که فرشته ها در بهشت تصور کنند».

تورگنیف در ۲۷ سپتامبر ۱۸۸۳ (۵ مهر ۱۲۶۲) از دنیا رفت. او ناکامی را در قرن ۱۹ روسیه به نمایش گذاشت. او راست گویی و آزادی را دو روی یک سکه می دانست. شکاکیت و کنجکاوی از خصایص مثبت او بودند. او معتقد بود کسی سخن آخر را ندارد. همه در حال حرکت اند و تکامل. او می خواست پاهای استدلالی خود را نسبت به روسیه در جاهای محکمی بگذارد؛ اما نشد. او شیفته مقایسه کردن بود و از اینکه به انسان ها دستور بدهد و آزادی آنها را محصور کند، انزجار داشت. تورگنیف صدها بار گفت که یک واقع گراست؛ ولی فقط ایدئالیسم می تواند فاصله آنچه او می گفت و آنچه را جامعه روسیه بود، توضیح دهد. به نظر می آید او لایه های زیرین و تودرتوی طبع بشر را به واسطه قلبی که داشت کشف نکرد یا نخواست که کشف کند. ۱۳۹ سال از مرگ تورگنیف می گذرد. روس ها همچنان با غرب در تضاد هستند و گروه های کوچک یکی پس از دیگری حکم می رانند. برای بازی کردن در زمین حریف لازم نیست حریف کاملا مورد شناسایی قرار گیرد. صبر، حوصله، قدم های تدریجی (Incrementalism) و شاید از همه مهم تر داشتن نوعی افق و بینش (Vision) به مراتب فراتر از حل شدن در چارچوب حریف است. چینی ها حتی درمورد حروف اضافه ای که در تعامل خود با غرب به کار می برند، از قبل بحث کرده و در میان خود به اجماع می رسند. هنر اجماع سازی در داخل و پایبندی پیرامون اجماع است و چنین اهتمامی، بینش دراز مدت می طلبد زیرا که: Where there is no vision, the people perish.

شرق