نقد و بررسی مجموعه داستان «آسمان، کیپِ ابر» اثر محمود حسینی زاد

مجموعه جدید محمود حسینی‏زاد را با اشتیاق شروع کردم به خواندن، چون هم ترجمه‌های او از ادبیات معاصر آلمان را جزو بهترین آثار ترجمه‏ای چند سال اخیر می‌دانم که «مدال گوته» امسال را هم نصیبش کرد و هم مجموعه داستان دو سال پیشش یعنی «این برف کی آمده» را دوست داشتم که نشان می‌داد داستان‏نویس قابلی هم هست، البته پیش‌تر هم داستان و نمایشنامه نوشته اما این کتابش بیش‏تر دیده شد که فضاها و مضمون‏های تازه و درخور بحثی داشت که نظیرش را کمتر دیده بودیم. ورود زندگان به عرصه ناشناخته مرگ و کشف لحظه‌های غم‏انگیز حاصل از فقدان مردگانشان که بغض و دلتنگی‏شان را به مرحله‏ای فراتر از مرثیه‏سرایی هدایت می‌کرد که همانا ضرورت بازگشت آدم‌ها میان مردگانشان بود یا بالعکس. توصیف‏های شاعرانه و تصویرسازی‏های پی‏درپی‏ از محیط پیرامون که شگرد حسینی‏زاد در داستان‌هایش است، نه تنها از ساختمان غنایی داستان‌ها بیرون نمی‏زد بلکه بیانگر مسائل جدی و روحیات لطیف آدم‌های داستان و نیز در جهت انتقال بی‏کم و کاست آن احساسات به مخاطب بود. مجموعه تازه‏اش «آسمان، کیپ ابر» تقریبا با همان سبک و سیاق داستان‌های قبلی نوشته شده و آدم‌های داستان‌ها همچنان در پی شناخت گذشته‌های خود هستند اما از منظری متفاوت، احضار گذشته‌ها در این مجموعه اغلب حسی از پشیمانی و حسرت را در شخصیت‌ها برمی‏انگیزد. داستان‌های این مجموعه روایت وقایع و مقاطعی ازگذشته و خاطرات شخصیت‌هاست که زمانی احساسات آن‌ها را برانگیخته و در حافظه‏شان ثبت شده که به فراخور ساختار روایی هر داستان از طریق اول‌شخص یا سوم‌شخص صورت می‏گیرد. گویا قرار است شخصیت‌ها با مرور و بازنمایی بخش‌هایی از گذشته‏شان و با نگاهی عمیق‏تر به آن‌ها از پس چندین سال، نسبت رخدادهای گذشته را با شرایط کنونی‏شان کشف کنند و شاید بتوانند حدود تاثیرات آن را در وضعیت امروزشان ترسیم کنند حتی اگر به قیمت عمیق‏تر شدن حس حسرت درون‏شان بینجامد. راوی‏ها بلافاصله پس از بیان شمه‏ای از زندگی کنونی آدم‌ها، ما را به نقطه عطفی در گذشته آن‌ها هدایت می‌کنند تا بنا برقراری که ساختار داستانی با خود گذاشته، داستان در آنجا شکل بگیرد. یک پرسش مشترک و اساسی بالای سر هر ۱۳داستان این مجموعه سنگینی می‌کند و عدم یافتن پاسخ مشخص برای آن، چه‌بسا مانع از برقراری ارتباط مخاطب با داستان‌ها شود و تعمق در عناصر دیگر داستانی بدون یافتن پاسخ این پرسش اساسی، به موضوعی ثانوی بدل می‌شود. مشکل مشترک داستان‌های این مجموعه که از کیفیت آن‌ها کاسته و آن‌ها را نسبت به مجموعه قبلی نویسنده تنزل داده، این است که مسئله شخصیت‌های داستان‌ها روشن نیست. این نقص حتی به شخصیت‏پردازی داستان‌ها هم لطمه زده زیرا بخش عمده‏ای از فرآیند خلق شخصیت‌های داستانی مقبول در گرو طرح درست مسئله آن‌هاست.

اطلاعاتی که راوی‏ها از وقایع گذشته می‌دهند برای شناخت دقیق آن‌ها کافی نیست، حتی در داستان‌هایی که به گذشته آدم‌ها مفصل‏تر پرداخته شده، علت وقوع تراژدی‏ها نیز نامعلومند و در نتیجه نوع و میزان تاثیری که در ذهن و زندگی شخصیت‌های اصلی گذاشته، تا حدی دست‏نیافتنی است. آنچه باعث می‌شود زندگی آدم‌های این مجموعه و نوع تجربه‏شان در گذشته برای ما اهمیت پیدا کند و کنجکاویمان را‌برانگیزد و در نهایت با عدول از مسیر طبیعی زندگی، شایستگی ورود به دنیای داستان را حائز شود، یا وجود ندارد یا توسط راوی‏ها به درستی بیان نمی‌شود و در پایان هر داستان باید از خود بپرسیم: «واقعا مشکل چه بود؟» و به همین دلیل هم دغدغه‌های فکری این آدم‌ها، ندامتشان از گذشته، وضعیت کنونی‏شان و احساسات حتی لطیفشان نیز برای خواننده قابل درک یا ابراز همدردی نیست. در داستان «رضا که رفت»، راوی و همسرش به همراه جمع هنرمندی در یک مهمانی حضور دارند؛ وقتی نوبت یکی از حاضران به نام رضا می‌شود که داستان جدیدش را برای بقیه بخواند، پس از خواندن چند سطر، همسرش شروع می‌کند به گریه کردن و رضا هم جو سنگین ایجاد شده را ترک می‌کند. زمینه‌های وقوع این اتفاق آزارنده در حضور جمع و نوع رابطه راوی با رضا و انگیزه او از روایت این واقعه نامعلوم باقی می‏ماند. در داستان «زعفرون»، راوی تهیه‏کننده رادیو و شیفته گوینده حرفه‏ای برنامه‌هایش است که زنی مسن و درعین‌حال شیک‏پوش مورد غضب مسئولان است. سال‌ها پیش هنگام ضبط یکی از برنامه‌ها، برای نخستین‌بار در کار زن گوینده خلل ایجاد می‌شود و او تحت‌تاثیر زمینه‌های ذهنی خودش یا غزلی که در حال خواندنش بوده، دچار احساسات می‌شود و حالا راوی این واقعه را از حافظه خود بیرون کشیده و آن را بازنمایی می‌کند. در این‏جا هم علت واقعه و حدود تاثیراتش در ذهن و زندگی این مرد نامشخص است. در داستان «برنگشت…»،
همسر راوی درباره تاسیسات ساختمان و وسایل خانه دچار حساسیت شده و قصد تغییر همه‌چیز را دارد. علت وسواس و انزجار زن از فضای خانه را نه در ذهنیت کنونی زن می‌توان ردگیری کرد و نه در گذشته این خانواده. بعضی داستان‌ها با مشکلات حادتری مواجه‏اند؛ در داستان پایانی، مقطعی یک روزه از زندگی یکنواخت کارمندی روایت می‌شود که آخر شب با چشم‏هایی نمناک به خواب می‌رود، اما کوچک‌ترین اطلاعی درباره علل آن وجود ندارد و حتی نمی‏دانیم حس و حال مرد ناشی از کدام مقطع زمانی در زندگی اوست. در «هنوز شام…»، روایت امور روزمره یک خانواده را می‌خوانیم در حالی‌که هیچ دغدغه‏ قابل ذکری در زندگی آن‌ها نمی‏یابیم. همین‌طور در «اتاقی رو به باغ» دو مرد یکی میانسال و دیگری جوان از تهران به شهری دیگر سفر کرده‏اند و گویا مرد میانسال مأموریتی اداری هم دارد، گاهی در هتل می‏مانند و گاهی در شهر پرسه می‏زنند و اتفاق دیگری هم نمی‏افتد. پرسش بالا را پیش روی هر یک از داستان‌ها قرار دهیم، نتایج مشابهی به دست می‏آید. معتقدم نزد آدم‌های این مجموعه که از اقشار بالادست جامعه انتخاب شده‏اند و با در نظر گرفتن شرایط زیستی آن‌ها، مفهوم «درد» به مفاهیمی همچون احساسات آنی و رنجش‏های زودگذر یا چیزهایی از این دست تقلیل داده شده است و چنین احساساتی نزد اقشار دیگر جامعه ما معنای موردنظر داستان‌ها را ندارد. واضح است که فقط از یک بعد خاص داستان‌های این کتاب را نقد کرده‏ام و شرح توفیقات نویسنده در عناصر دیگر داستان‌ها بماند برای فرصتی دیگر. کتاب را نشر زاوش به‌تازگی منتشر کرده است