اشتراک گذاری
همایون نوراحمر
از آغاز تاریخ، جنگ موضوع مهمی برای ادبیات بوده است، و آثاری رزمی چون ایلیاد اثر همر (که از محاصرهی افسانهای تروا به وسیلهی یونانیان سخن به میان می آورد) و سرود رولان۱(که مرگ رولان و تمام قهرمانان را در رونسوال و انتقام شارلمانی را به تصویر میکشد) و اورشلیم از بند رسته اثری رزمی از تاسو۲به رشته تحریر درآمده اند. با این همه، در عصر جدید، جنگ با افزایش سپاهیان و سلاحهای مخرب و مخوف خود خصیصهی صرفا ماجراجویانه و دلیرانه اش را از کف داده است، و دیگر از جنگ انفرادی و یا تنبهتن در ادبیات سخنی به میان نمیآید.
نویسندگان تقریبا در اواسط قرن نوزدهم اثر نابودگرانهی جنگ را بر آدمی به تصویر کشیدند. استیفن کرین در نشان سرخ دلیری نخستین نویسندهای بود که جنگ را واقعگرایانه به تصویر کشید. پیش از او، تولستوی با جنگ و صلح و امیل زولا و موپاسان با مطالعات افسانهای خود از جنگ فرانکو-پروسی سخن به میان آوردهاند.
جنگ جهانی اول(۱۹۱۴-۱۹۱۸) ، مخربترین جنگ در تاریخ، آشفتگیها و بینظمی های بزرگ اجتماعی و روانی پدید آورد، و شاخهی جدیدی از ادبیات زاده شد، و تصویری از وحشتها و جانورخوییها و بیرحمیهای ناشی از جنگ و در پی آن رنج های جسمانی و روانی سربازان به دست آمد که این خود تقبیحی از روال جنگ و ستیز بود.
در میان آثاری از این دست که از جنگ جهانی اول الهام میگرفت، بایداز لیلولی۳، یک نمایشنامه و کلرامبو۴یک اثر نیمه اتوبیوگرافی از رومن رولان؛ خانه اندوه از برنارد شاو؛ در زیر آتش و روشنایی از هانری باربوس؛ یرمیا از استفان تسوایک؛ استحاله و هینکهمان۶ از ارنست تولر۷نام برد.
مجموعهی اشعار زیگفرید ساسون و ویلفرد اوئن و مردان در جنگ از آندریاس لاتسکو۸؛ بزدل نمایشنامه ای از ه. ر. لندرمان؛ ناشناس از سامرست موام؛ اتاق بزرگ از ادوارد استیلنی کامینگز۹؛ اشراق یک مرد و سه سرباز اثر جان دوس پاپوس؛ قیمت افتخار چقدر است؟ نمایشنامهای از لارنس استالینگز۱۰ و ماکسول اندرسن؛ وداع با اسلحه و برای چه کسی زنگها به صدا درمی آیند؟از همینگوی؛ پایان یک سفر نمایشنامه ای از رابرت سدریک شریف۱۱؛ ماجرای گروهبان گریشا از آرنولد تسوایک؛ در غرب خبری نیست از اریش ماریا رمارک؛ وصیتنامهی جوان از ورا بریتین۱۲همگی از جنگ سخن میگویند. این آثار در ۱۹۲۰ تا اوایل ۱۹۳۰ شهرت فراوانی داشتند و در نهضتهای اصلاحگرای عصر نقش مهمی ایفا کرده اند.
آثاری در ادبیات که از جنگ داخلی اسپانیا(۱۹۳۹-۱۹۴۳) و جنگ جهانی دوم در سالهای اولیه (۱۹۳۹-۱۹۴۳) چون برای چه کسی زنگها به صدا درمی آیند؟ و نمایشنامهی دیگر شبی وجود نخواهد داشت از رابرت شروود؛ ماه پنهان است از جان استاینبک؛ در تمام شب از ارسکینی کالدول نشأت گرفتند، کم وبیش از جنگ سخن به میان آوردهاند، اما در کل کوششی در آنها به چشم نمیخورد که اثر روانی جنگ را بر قهرمانان و یا شخصیتهای داستان بازگویند.
در غرب خبری نیست اثر اریش ماریا رمارک، نویسنده از جنگ و مصایب آن سخن به میان میآورد و وحشت و بیهودگی آن را به تصویر میکشد. قدرت رئالیستی این رمان در نفرت از جنگ نهفته است. سبک ژورنالیستی آن، که به گونه حکایت بیان میشود، به اثر تحرک و گیرایی میبخشد، گفتی رمارک خود کهنه سربازی بوده است که جهنمی از جنگ را به چشم دیده است. پل بومر ناقل آلمانی داستان میگوید:«ما آموختهایم که یک تکمه درخشان مهمتر از چهار مجلد از کتابهای شوپنهاور است. » عدم شیفتگی و نفرت از جنگ را پل بومر و همقطارانش مولر وراج، کیمریچ و یادنس و آلبرت کروپ همگی پیش از به امضا رسیدن متارکهی جنگ در حرفهای خود بازمیگویند. داستان با حوادثی همراه با وحشت در زیر آتش و در سنگرها، در فضایی از بیم و امید پیش میرود که این خود کابوس جنگ را در برابر ما مجسم میدارد. بارقهی زندگی پس از پایان گرفتن جنگ و رؤیاهایی از دنیایی بهتر، که سربازان پیوسته از آن یاد میکنند، با دورنمای یک عذاب متوالی و کشتاری مداوم کاستی میگیرد. وقتی پل سرانجام پس ار خاتمهی جنگ به زندگی ویران شدهی خود بازمیگردد، با مادر خود رودررو میگردد که سرطان دارد او را از پای درمیآورد. که این خود بهگونهای نمادین سرباز را با یک زندگی شکنجهوار پیوند میدهد.
ارنست همینگوی خالق آثار صاحب نام ادبیات جنگ
رمارک پس از شهرت چشمگیری که با انتشار این کتاب در ۱۹۲۹ به دست آورد، نویسنده جوان، پس از آنکه روزنامه دست راستی آلمانی او را به مبارزه با رژیم متهم کرد، به سوییس رفت. اما به هنگام جنگ جهانی دوم، به امریکا کوچید و در آنجا کتاب پرفروش خود طاق نصرت را نوشت که در آن از سرنوشت پناهندگان هیتلری در پاریس سخن به میان آورده است. سه سرباز از جان دوس پاسوس(۱۹۲۱) کتاب ستیزهجویانه و معروفی است که سخت از جنگ جهانی اول بر ضد آن سخن به میان میآورد.
دان فیوزلی گروهبان ازخودراضی و جوانی است که بیهوده میکوشد لیاقت و شایستگی از خود نشان دهد. کریستفیلد آرام و صلحجویانهای است که در گیرودار جنگ یکی از سربازان دشمن را از پای درمیآورد. جان آندروز موسیقیدان حساسی است که میخواهد آهنگساز مشهوری بشود.
این رمان، به گونهی نشان سرخ دلیری اثر استیفن کرین، افسانه فریبندگی و افتخار در جنگ را باطل میکند و واقعیت جانورخویی و بیرحمی آن را برملا میدارد. قهرمان آن چون نشان سرخ دلیری که از ترس میگریزد و بعد مغرورانه به کازار بازمیگردد. اثر جنگ جهانی برشخصیتهای سهگانه داستان قابل تأمل است؛ چرا که شخصیتی متفاوت دارند:دن فیوزلی ایتالیایی امریکاییتبار پیرو آیین کلیسای انگلیس است و طالب شهرت و مقام، کریستفیلد کشاورزی است از ایندیانا که از جنگ نفرت دارد و از وحشت ان هراسناک است و احساساتی طغیانی دارد و دوستش اندروز، فارغ التحصیل هاروارد، درونگرا و بسیار حساس است که آرزو دارد آهنگساز بشود. او نیز از جنگ نفرت دارد، اما نمیتواند از هیجاناتش رهایی یابد. عاقبت میگریزد و به پاریس میرود تا موسیقی بیاموزد، اما به خاطر نداشتن گذرنامه بازداشت میشود و او را به گردان کار اجباری میفرستند. اندروز از آنجا هم میگریزد و به سایر فراریان برمیخورد که کریستفیلد را در میانشان میبیند. اندروز مدتی با موفقیت خود را پنهان میکند و به آهنگسازی می پردازد و یک سمفونی تصنیف میکند. اما سرانجام بار دیگر بازداشتش میکنند و به حوخهی آتش سپرده میشود.
در زیر آتش اثر هانری باربوس(۱۸۷۴-۱۹۳۵) رماننویس فرانسوی نخستین نویسندهای است که جلا و افتخار را از جنگ منتزع میکند. در نزد او جنگ در سنگرها قصهای است قهرمانی در گلولای، شپشها و مرگ شخصیتها نه پنداری درست دارند و نه خبط بصر، اما بر لزوم نابودی جنگ اصرار می ورزند. بیشترشان جوهر جنگ را در کشتن آلمانیها میدانند، اما دشمنان را چون خود مردمی میدانند که حق حیات دارند. در زیر آتش طرح مشخصی ندارد، صرفا یک رشته حوادثی را که به جنگ مربوط میشود، به تصویر میکشد.
در این رمان تصویری رئالیستی و تقبیحی از جنگ ترسیم میگردد. از تجربیات جوخه ای از سربازان فرانسوی در جنگ سخن میگوید که متحمل شکنجه های جسمانی میشوند، از افسران خود نفرت دارند، با خودشان جنگ و نزاع میکنند و در فضایی از زشتیها، و حشت و حقارت زندگی میکنند.
باربوس که این داستان را از یادداشتهای روزانهی خود در سنگر پرداخته است، احساساتش را به عنوان یک سرباز معمولی بازمیگوید، اما دوزخ او واقعیت دارد، واقعیتی که غالبا بزرگتر از آن است که بتوان با ذهن و قلب یک شاعر بیانش کرد.
به عقیدهی باربوس، «جنگ نهتنها شرارتآمیز و جنایت و فاجعه است، بلکه بزرگترین خطایی است که یک انسان میتواند بر ضد انسانی دیگر مرتکب شود. »
خاطرات یک افسر پیاده نظام از زیگفرید ساسون نویسنده انگلیسی (متولد ۱۸۸۶) که یک رمان تاریخی است، سخن از این دارد که جنگ چیزی کاملا اتفاقی شخصی و تا اندازهای تهی از مفهوم و استراژدی است. افسرانی که جورج شرستن افر پیادهنظام را میبینند، مردانی هستند که تنها به رفتار خوب میاندیشند. در اغماض از خطرات جنگ و سنگر، رشتهای از شورش که ازنامه شرستن به سرهنگ نشأت میگیرد، فراهم میآید؛ چرا که این نامه از طولانی شدن جنگ خبر میدهد.
رمان زمانی برای عشق و زمانی برای مرگ اثر دیگری است از اریش ماریا رمارک که در آن از ارنست گرابر یک سرباز جوان آلمانی نام میبرد که در گنداب مرگ میجنگد. بعد وقتی به وطن خود بازمیگردد، خانهاش را ویران مییابد. اما بار دیگر معنایی برای زندگی در خیال میآورد. به دختر جوانی برمیخورد که او نیز طعم تلخ و گزنده جنگ را چشیده و بیخانمان گشته است. از اینرو به او دل میبندد و در کنار هم زندگی را به سر می آورند. رمارک بار دیگر در این رمان از وحشت، مصایب و رنجهای ناشی از جنگ و همینطور بیهدفی آن سخن به میان آورده است.
بالاتر از همه از اریک نایت نویسندهی انگلیسی-امریکایی(۱۸۹۷- ۱۹۴۳) که خود در یک سانحه هوایی جنگی کشته شد، نزاع میان یک دختر و مردی را به تصویر میکشد. زن از شکار و بازی کریکت در انگلستان لذت میبرد، اما مرد که کوچه های کثیف، معادن و گرسنگیهای ناشی از فقر این کشور را میشناسد، از آن نفرت دارد. نویسنده در این اثر میکوشد که بگوید جنگ از نظر یک شخص همان معنایی را دارد که یک سرباز تصور میکند.
وداع با اسلحه اثر ارنست همینگوی از فردریک هنری، یک راننده آمبولانس امریکایی و کاترین بارکلی، پرستاری انگلیسی سخن به میان میآورد که یکدیگر را دوست میدارند و ماجرای داستان در زمان جنگ جهانی اول در ایتالیا رخ میدهد. کاترین طفلی در شکم میآورد. هنری میگریزد و به کاترین ملحق میشود و با او به سوییس میروند. کاترین به هنگام زایمان جان میسپارد. این اثر یکی از بهترین رمانهایی است که فاجعه و خرابی جنگ جهانی اول را به تصویر کشیده است.
در برای چه کسی زنگها به صدا درمیآیند؟از همینگوی، رابرت جوردن امریکایی در تیپ بین المللی به هواخواهی از وطن پرستان اسپانیایی میجنگد. او به اسپانیا و آزادی عشق میورزد. طی چهار روز خود را آماده میکند تا پلی را که از لحاظ استراژدی اهمیت فراوانی دارد، در نزدیک سگوویا منفجر کند.
و مأموریت جوردن با موفقیت انجام میگیرد، اما در آخر معلوم میشود که هدف اصلی از دست نهاده شده است. همینگوی در این اثر خود میخواهد بگوید آزادی تمام مردم جهان را با یکدیگر متحد میکند و به هم پیوند میدهد.
پانویسها:
(۱) . SongofRoland
(2) . Tasso
، شاعر ایتالیایی(۱۵۴۴-۱۵۹۵) .
(۳) . Liluli
(4) . Clerambault
(5) . Diewandlung
(6) . Hinkemann
(7) . Ernesttoller
، شاعر و نمایشنامهنویس آلمانی(۱۸۹۳-۱۹۳۹) .
(۸) . AndreasLatzko
، نویسنده(متولد۱۸۷۶) .
(۹) . E. E. Cummings
، شاعر امریکایی(متولد۱۸۹۴) .
(۱۰) . L. Stallings
، نویسنده، نمایشنامهنویس و روزنامهنگار امریکایی(متولد ۱۸۹۴) .
(۱۱) . R. C. Sherriff
، داستانپرداز و نمایشنامهنویس امریکایی(متولد ۱۸۹۶) .
(۱۲) . VeraBritain
ادبیات داستانی