آزادی چیست؟ / آزادی از منظر آیزایا برلین

دو مفهوم آزادی در اندیشه آیزایا برلین

مرتضی افشاری

آیزایا برلین از مهم ترین متفکران سیاسی لیبرال در قرن بیستم و از جمله کسانی است که مانند هایک، پوپر و آرنت، مهاجرت را به زندگی تحت امر حکومت های توتالیتر ترجیح داد. با وقوع انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، او به همراه خانواده اش به انگلستان رفت و بعدها طی جنگ دوم، خانواده او توسط نازی ها کشته شدند. این تجربه شخصی و البته آموزش انگلیسی او بر اندیشه ضدتوتالیتاریانیستی اش تاثیر آشکار گذاشت. تلاش های علمی او در آکسفورد بر پایه فهم نقش اندیشه ها در سیاست بود. او اساس حکومت های توتالیتر را تفکر مونیستی می داند و مبنای نظریات سیاسی او دفاع از پلورالیسم است.

برلین معتقد است وجود سیاست و تحقیقات سیاسی و اجتماعی به دلیل اختلاف انسان ها درباره هدف های زندگی است. در جوامعی نظیر آنچه مارکسیست ها خیال رسیدن به آن را دارند- جوامعی که در آن اهداف کلی مشخص باشد- اختلاف میان اعضا، فقط در مسائل فنی و راه های رسیدن به آن خواسته ها به وجود می آید.
او سیاست را جزیی از فلسفه اخلاق می شمرد و تحلیل و درک جنبش ها و حرکت های سیاسی را با شناخت عقاید فلسفی و اخلاقی که توسط آن جنبش ها به وجود می آیند و دوران خاصی را تحت تاثیر قرار می دهند، ممکن می داند.
او فهم ویژگی های هر دوره تاریخی را به درک و شناخت از نزاع های فکری آن دوره ربط می دهد. به نظر او یکی از مسائلی که موجب اختلاف های فکری شده مساله آزادی است. او نیز مثل بسیاری از متفکران، دو مفهوم از آزادی به دست می دهد؛ آزادی منفی و آزادی مثبت.
منظور از آزادی منفی، محدوده یی است که در آن انسان قادر باشد کاری را که می خواهد انجام دهد و دیگران نتوانند مانع او شوند و اگر این محدوده توسط کسانی به عمد مورد تجاوز قرار گیرد آزادی فردی از میان رفته است. در مورد اقتصاد هم اگر شخصی تصور کند به وسیله کسانی عمداً دچار محدودیت شده به طوری که نتواند نیازهای معمول و مشروع خود را برآورده کند، او دچار «بردگی اقتصادی» شده است.
برلین بر آن است، از آنجا که انسان ها در اهداف و اعمال در یک جهت کار نمی کنند آزادی نامحدود آنها منجر به تداخل اهداف و اعمال می شود و ایجاد هرج و مرج می کند و این گونه قدرتمندان، ضعفا را به اسارت می کشانند.
از طرف دیگر او به ارزش های دیگری غیر از آزادی- مثل عدالت و امنیت- هم بها می دهد و نگران است آزادی که توسط قانون، محدود نشده باشد این ارزش ها را نابود کند. ولی در عین حال حداقلی از آزادی را که در آن انسان بتواند استعدادهایش را رشد بدهد، لازم می داند. این یعنی آزادی سیاسی.
اما آزادی فردی برای همگان در اولویت نیست و انسان ها بسته به شرایط اقتصادی و اجتماعی ضرورت های دیگری را احساس می کنند مثل تامین حداقل نیازهای اقتصادی. آنچه اهمیت دارد این است که کسانی که از آزادی برخودارند، از آن برای بهره کشی از دیگران استفاده نکنند و این مستلزم وجود حداقل آزادی برای همه است، در هر شرایط اقتصادی و اجتماعی. به این ترتیب برلین به آنچه آزادی اجتماعی نامیده می شود، می تازد زیرا آن را باعث از بین رفتن آزادی فردی می داند. او می گوید؛ اگرچه ممکن است رضایت فرد به محدود شدن آزادی اش برای حل معضلات اجتماعی و اقتصادی، عملی عادلانه باشد ولی این باعث نمی شود آن آزادی فردی را که از بین رفته است، بی اهمیت تلقی کنیم. آن آزادی اجتماعی که قرار است ایجاد شود هرگز جای این آزادی فردی از دست رفته را نمی گیرد. اما او معتقد است که گاهی باید آزادی بعضی افراد محدود شود برای تامین آزادی دیگران. اما این محدودیت اصولی دارد که با توجه به شرایط متفاوت است و شامل مذهب، عقیده، مالکیت و… می شود.
برلین برای شرح گفته هایش از «میل» کمک می گیرد. میل اعتقاد دارد اگر انسان ها آزاد نباشند که اهداف خود را دنبال کنند هیچ ابداع و ابتکاری که تمدن را به پیش برد و اخلاق را توسعه دهد به وجود نمی آید و آنها اسیر عادات و سنت هایی می شوند که فردیت و شجاعت و تنوع فکری شان را نابود می کند. حتی اگر این محدودیت نوید رسیدن به جامعه یی آرمانی را به آنها بدهد و توسط کسانی اعمال شود که نیت خیر داشته باشند. او نیز بر محدود کردن کسانی که قصد تجاوز به حریم آزادی دیگران را دارند، تاکید می کند.
نکته دیگری که برلین به آن اشاره می کند این است که آزادی منفی می تواند همراه با نوعی خودکامگی نیز باشد. ممکن است پادشاهی در عین خودکامگی، قملروی نسبتاً وسیعی برای آزادی های فردی در اختیار اتباع خود قرار دهد که نمونه بزرگ آن فردریک کبیر است. همانطور که در یک حکومت با ساختار دموکراتیک نیز امکان دارد به بهانه رعایت حقوق اجتماع، بسیاری از آرمان های شخصی به هیچ گرفته شود. بنابراین هیچ گونه رابطه ضروری بین آزادی و دموکراسی وجود ندارد. حدود آزادی منفی قلمرویی است که در آن انسان آزاد است به میل خود رفتار کند و فارغ از دخالت حکومت است و این متفاوت با آزادی مثبت است که مساله آن کسی است که حکومت می کند و اعمال انسان با تصمیم او انجام می شود. در مقابل مفهوم آزادی منفی، آزادی مثبت قرار دارد که بر انجام فعل، بنا به خواست خود فرد دلالت دارد، بدون اینکه در انجام آن فعل تحت اجبار بیرونی قرار گیرد. آزادی مثبت به این معنی است که فرد خود اهدافش را انتخاب کند و راه های رسیدن به آن اهداف هم با گزینش خود او باشد.
اما به نظر برلین یک معنی استعاری و مجازی نیز از آزادی هست که توسط کسانی مثل افلاطون و هگل مطرح می شود که معنای وسیع تری از آزادی فردی را دربرمی گیرد. آنها می گویند انسان ممکن است توسط وجهی از «خویشتن» که واقعی نیست به اسارت کشیده شود. این وجه از انسان شامل امیال و خواسته های غیرعقلانی او است. در واقع خواست ها و اهدافی است که در مقابل اهداف یک «کل» اجتماعی مثل ملت یا قبیله قرار می گیرد.
در نظر برلین مفهوم آزادی مثبت با اعتقاد به تقسیم شخصیت انسان به دو وجه متعالی و روحانی و حقیر و جسمانی، رابطه مستقیم دارد و این تقسیم بندی، هرگونه تعریف از انسان و آزادی را ممکن می سازد که موجب به وجود آمدن ایدئولوژی های متضادی شده است که همواره در حال نزاع با یکدیگرند. همچنین این ایده، باعث ایجاد دو شکل کنترل و حکومت بر خود می شود.
ممکن است کسی در راه رسیدن به مقاصدش به مانعی برخورد کند و برای اینکه خود را از قید آن مانع رها کند، بخواهد از میزان امیال و خواسته هایش بکاهد، تا هر چه کمتر با آن مانع، اصطکاک داشته باشد و هر چه بیشتر قلمرویی را که خود را در آن آزاد می داند، محدود کند. این شخص تصمیم می گیرد در پی اهدافی نرود که از دست یافتن به آنها مطمئن نیست. این چیزی است که برلین آن را «عقب نشینی به دژ درونی» می نامد که منظور از آن زندگی روحانی یا خود عقلانی است که در آن شخص اسیر امیال حسی نیست.
نوع دیگر از آزادی مثبت آن است که برلین از قول کانت طرح می کند که در آن، انسان به جای از بین بردن خواست هایی که نمی تواند به آنها برسد، بر آن امیال کنترل یابد. مسلط بودن بر اهداف به معنای فرمانروایی بر آنهاست و هر چه ما میزان بیشتری از خواسته ها را کنترل کنیم، به همان مقدار آزادیم. در واقع آزادی ما در اطاعت از قوانینی است که بدون قرار گرفتن در قید «علیت» آنها را وضع کرده باشیم.
یکی دیگر از نتایج اعتقاد به آزادی مثبت، ایجاد این فکر در آدمی است که اگر ما به چیزی که عقل آن را اثبات کرده و ضروری تلقی می شود، اعتقاد داشته باشیم و از آن اطاعت کنیم، این اطاعت عین آزادی است. متفکران عقلگرا برآنند که اگر انسان این ضروریات را به شکل عقلی درک کند، متوجه می شود که باید زندگی خود را براساس آنها برنامه ریزی کند، هر چند در ابتدا خود از درستی آن ضروریات آگاهی نداشته باشد.
آنها عمل به چیزی غیر از عقلانیت کلی را پیروی از هوس ها و پیش داوری های زوال یافتنی می شمرند و آن را به معنای نادانی می دانند. تاسی به این خواست های غیرعقلانی خواه به خاطر فریب خوردن از حاکمان باشد یا به دلیل شرایط روانی و اجتماعی انسان را گرفتار خود غیرراستینی می کند و این نوعی از بردگی است. برلین علاوه بر فلاسفه معتقد به جبر علمی کسانی مثل هگل و مارکس را هم در زمره متفکرانی قرار می دهد که فهم جهان را باعث آزادی انسان می شمرند. تفاوت آنها این است که به تغییر و رشد در جامعه (ملت یا طبقه) تاکید بیشتری می کنند. بنابراین فهم جهان را مستلزم فهم تاریخ می دانند. آنها تاریخ را قوانین حاکم بر رشد جوامع انسانی تلقی می کنند و اعتقاد دارند بدون شناخت این قواعد، شناخت انسان امکان پذیر نیست. ایرادی که برلین بر این فلاسفه وارد می کند، این است که این نحوه تفکر موجب می شود کسی که رهبری جامعه را بر عهده دارد، می تواند از طریق قوانین و آموزش، افراد را در مسیر حرکت به سوی ایده آل های به اصطلاح عقلانی خود قرار دهد. همان گونه که مارکس معتقد بوده می توان با وضع قوانین عقلانی محدودیت هایی که نهادهای انسان ساخته برای بشر به وجود آورده اند، از میان برد. برلین می گوید شاید بتوان موانع طبیعی را که در مسیر خواست های انسان هستند، کنترل کرد ولی آنجا که چیزی مقابل این خواست ها قرار می گیرد اهداف انسان های دیگر باشد. مقاومت در مقابل این امیال با زور یا برنامه ریزی، نابود کردن انسانیت آنها و به بردگی کشاندن شان است. اینکه حاکم خود را در جایگاه حافظ عقلانیت قرار دهد و کوچک ترین مخالفتی با خود را به غیرعقلانی یا غیراخلاقی بودن سرکوب کند چیزی به نام آزادی و انسانیت بلاموضوع می شود.
یکی از ریشه های فکر آزادی تمایل و نیاز افراد به شناخته شدن و رسمیت یافتن است. برلین می گوید از آنجا که ما در اجتماعی زندگی می کنیم که نه تنها اعمال مان بر یکدیگر تاثیر می گذارد بلکه هویتی هم که خود را با آن می شناسیم وابسته به نظر دیگر افراد به ماست. در واقع ما با هر ملیت، طبقه یا شغل آن چیزی هستیم که دیگران ما را با آن ملیت طبقه می شناسند. او بر آن است که هدف انسان از آزادیخواهی، شاید رهایی از استبداد یا زندگی غیرعقلانی نباشد بلکه فقط می خواهد نادیده گرفته نشود. برلین این هویت خواهی را به اجتماع هم تسری می دهد. به این ترتیب که آن کسانی که می توانند هویت فرد را درک کنند آنهایی اند که به لحاظ تاریخی، اقتصادی، مذهبی یا نژادی با او همگونی داشته باشند. هر گروه انسانی که با محوریت این عوامل مجتمع شده باشد خواهان بروز این هویت گروهی است بدون اینکه تحت اجبار یا هدایت عامل بیرونی باشد. احساس عدم آزادی در این مورد هنگامی به وجود می آید که آن گروه، ملیت یا طبقه توسط دیگر گروه ها به رسمیت شناخته نشود. این باعث می شود این گروه ها برای دستیابی به آزادی حتی سلب آزادی از دیگران را توسط خودشان مقبول بدانند. هرچند ممکن است آزادی فردی در خود این جماعات مورد تعدی واقع شود ولی افراد به این دل خوشند که در آینده توسط گروه خودشان به دلیل قرابت با آن مورد شناسایی واقع شوند. اما در نهایت این احساس هویت اجتماعی، هیچ ارتباطی به معنای آزادی- که مصونیت در برابر جبر بیرونی است- ندارد.
اما این قضاوت نهایی برلین نیست. او معتقد است همبستگی اجتماعی می تواند به آزادی به معنای مثبت آن مربوط شود. به این شکل که افراد و گروه های هویت طلب حتماً ترجیح می دهند کسی بر آنها حکومت کند که به گروه خودشان تعلق داشته باشد. در این حال آن گروه، ملت، طبقه یا فلان دیکتاتور تبدیل به الهه آزادی آن جماعت می شود و بسیار جنگ ها یا انقلاب هایی که افراد را در پای این الهه قربانی کرده است.
به نظر او انقلاب فرانسه نتیجه طلب آزادی مثبت و خواست توده های گمنام برای حکومت بر خود است، هرچند این انقلاب به استبدادی عظیم برای آنها تبدیل شد؛ استبدادی که حاصل قانون بود و این قانون آن چیزی نبود که لیبرال های قرن نوزدهم مثل میل در نظر داشتند. چیزی که این متفکران به نام قانون می شناختند قواعدی بود که همگان آن را قبول داشته باشند و در طول تاریخ به ویژگی ثابت جوامع انسانی تبدیل شده باشد، به صورتی که هر کس خارج از محدوده آن قوانین عمل کند از حوزه مفهوم انسانیت بیرون باشد. اما آنچه معتقدان به آزادی مثبت- که همان حکومت اکثریت است- از قانون در نظر دارند، منجر به استبداد اکثریت و غلبه احساسات و عقاید آنها بر زندگی خصوصی افراد جامعه می شود. به عقیده لیبرال ها آنچه اهمیت دارد این است که قدرت در یک جا متمرکز نشود در حالی که آزادی مثبت منجر به تجمع قدرت در دست اکثریت خواهد شد و آنها از این قدرت برای نابود کردن آزادی فردی استفاده خواهند کرد.
برلین می گوید با اینکه دو معنای آزادی در اهداف خود کاملاً متفاوت هستند و به صورت مبنایی با هم اختلاف دارند ولی باید بین آنها نوعی سازش ایجاد کرد، زیرا مطالبات هر دو چه از لحاظ تاریخی و چه اخلاقی از مهم ترین خواست های بشر بوده اند. در نهایت نظر برلین در مورد آزادی در ذیل اعتقادش به «پلورالیسم» قابل درک است. او مخالف آن عده از فلاسفه از افلاطون تا هگل و مارکس است که معتقد بودند همه ارزش های انسانی را می توان در قالب یک سیستم اعتقادی جمع کرد. اینکه همه ارزش های مقبول طبع انسان باید با هم توافق داشته باشند در نظر او مردود است. به اعتقاد او آرمان هایی مثل عدالت اجتماعی یا برابری سیاسی در مقابل امیال فردی قرار می گیرد.
تعارض ارزش ها از ویژگی های عالم انسانی است و رسیدن به همه آن اهداف و آرمان ها ممکن نیست و این امر نشان می دهد وصول به کمال و کمال انسانی که لازمه آن رسیدن به همه ارزش ها است امری محال است. او ارزش آزادی را در همین اجبار به گزینش از بین مطلوبات متفاوت و متعارض می داند. او مانند دیگر متفکران لیبرال میزان آزادی فرد یا گروه و ملت و طبقه را بسته به در نظر گرفتن ارزش های دیگری مثل عدالت، امنیت و نظم عمومی تلقی می کند زیرا همه این ارزش ها مثل آزادی در نهاد انسان دارای مقبولیت است.

 اعتماد