پسر در برابر پدر؛ «اویدیپوس»؛ اثر سنکا؛ ترجمه مصطفی اسلامیه؛ قطره

راهنمای کتاب/ «اویدیپوس»؛ سنکا؛ ترجمه مصطفی اسلامیه؛ قطره

پسر در برابر پدر

نمایشنامه «ایدیپوس» اثر سنکا که با ترجمه مصطفی اسلامیه روانه بازار کتاب شده است دهمین جلد از مجموعه «جامانده‌ها»ی نشر قطره است که زیر نظر نغمه ثمینی منتشر می‌شود. در این مجموعه که در برگیرنده آثار کلاسیک و ارزنده ماقبل ۱۹۵۰ میلادی ست، تاکنون نمایشنامه های معتبری همچون «تارتوف» اثر مولیر، «توراندت» اثر کارلو گوتزی، «یک نوکر و دو ارباب» اثر کارلو گولدونی، «پابرهنه در آتن» اثر مکسول آندرسن، «بافندگان» اثر گرهارت هاپتمن، «پوست کلفت‌ها» اثر ژرژ کورتلین و «نیکومد» اثر پیر کورنی و… نیز منتشر شده‌اند.

لوکیوس آنائیوس سنکا (۴ قبل از میلاد – ۶۵ بعد از میلاد) خطیبی نامدار و فیلسوفی رواقی مشرب بود و نمایشنامه‌هایی درباره آگاممنون، فایدرا… و اویدیپوس نوشته است. او همانند بسیاری از مردانِ بزرگ روزگار خود به سیاست نیز پرداخته است. او معلم و مشاور نرون، امپراتور خودکامه و خونخوار روم بود و از قضا همین مسئله باعث شد که پرده آخر زندگی این نمایشنامه‌نویس و فیلسوف بسیار دردناک و تراژیک رقم خورده و سرانجام سنکا به اجبار نرون دست به خودکشی بزند!

از سنکا ۹ تراژدی برجای مانده است که اسامی آنها بدین قرار است: «هرکول دیوانه»، «زنان تراخیس»، «زنان فنیقی»، «مده‌آ»، «فدرا»، «اویدیپوس»، «توئستس»، «آگاممنون» و «هرکول در اوتا». سنکا برای نوشتن نمایش‌نامه‌هایش به سراغ اساطیر یونان رفته و از مضمون آنها وام گرفته است. به همین لحاظ دور از انتظار نیست اگر این اسطوره‌ها در آثار دیگر نمایشنامه‌نویسان پیش از او نیز استفاده شده باشند. درواقع او در نمایشنامه‌هایش، غیر از توئستس، داستان‌هایی را باز می‌گوید که قبلاً در آثار آیسخولوس و سوفوکلس و ائوریپیدس نیز روایت شده است.

سنکا نمایشنامه «اویدیپوس» را متأثر از تراژدی‌های روم باستان و همچنین تراژدی های یونان باستان در پنج پرده نوشته است و منبع اصلی او نیز داستان اسطوره‌ای اویدیپوس بوده است. ادیپوس اسطوره یونانی است، پدر او در خواب می‌بیند توسط پسرش (اویدیپوس) کشته می‌شود و به همین خاطر در کودکی به بیابانی انداخته می‌شود تا بمیرد، اما اودیپوس توسط پادشاه سرزمین دیگری سرپرستی شده، رشد کرده و به جوانی می رسد. در پایان نیز در یک نبرد بی‌آن‌که بداند پدرش کیست، او را می‌کشد.

در این زمینه باید اشاره داشت که سوفوکل نیز نمایشنامه‌ای با عنوان «اویدیپوس» نوشته است و از آنجا که از شهرت افزون‌تری از سنکا برخوردار بوده، نمایشنامه «اویدیپوس» او، نمایشنامه «اویدیپوس» سنکا را تحت اشعاع خود قرار داده است. این درحالی ست که حاصل کار سنکا از ارزش های جداگانه‌ای برای خود برخوردار بوده که به تدریج کشف شده و به ماندگاری آن انجامیده است. نکته اینجاست که سنکا به این موضوع از زاویه دید خود نزدیک شده است و با تاکید بر روی مایه‌هایی چون عشق، نفرت و انتقام  ابعادی به نمایشنامه خود داده که در اثر سوفوکل مورد نظر نبوده است.  از نظر جنبه های ادبی و هنری نیز از جزئیات و ظرافت هایی برخوردار است که متضمن ارزش های دیگرگونه ای در قیاس با اثر سوفوکل بوده است.

باید توجه داشت که سوفوکل نمایشنامه خود را ۴ سده پیش از سنکا در اوج شکوفایی هنر، فرهنگ و دموکراسی یونانی نوشته است؛ در حالیکه سنکا در عصر زوال امپراتوری روم و روزگاری که توحش، خشونت و خودکامگی در پیرامونش غوغا می‌کرده به این داستان اسطوره‌ای پرداخته است. با این اوصاف نباید از تفاوت نگاه‌های این دو نمایشنامه‌نویس با وجود استفاده از مضمونی واحد، تعجب کرد. چنانکه حاصل کار سوفوکل بیشتر از کم و کیف فلسفی و فکری برخوردار است در حالی که سنکا به شخصیت ها روابطشان و ابعاد زمینی و انسانی توجه داشته است.

در آخر نباید ناگفته گذاشت که این نمایشنامه با ترجمه‌ای شایسته به زبان فارسی در آمده است و به سنت معمول مجموعه «جامانده‌ها» که همواره مقالاتی در معرفی نویسنده و اثر در کنار متن نمایشنامه منتشر می‌شود، در کتاب حاضر نیز مترجم به عنوان مقدمه، نوشته‌ای مفصل و خواندنی به قلم سنکاپژوهان دانشگاه آکسفورد به فارسی برگردانده است که به زندگی و آثار دراماتیک سنکا و حوادث امپراتوری روم در زمان حیات این فیلسوف می‌پردازد. در این نوشته همچنین فلسفه رواقی و تاثیر سنکا بر نویسندگان بعد از خود نیز پرداخته شده است. در اهمیت این بخش از مقدمه باید گفت که سنکا بر نمایشنامه‌نویسان عهد رنسانس و بعد از رنسانس تاثیری جدی داشته است. هم چنین از آثار او به عنوان آثاری که الهام‌بخش نمایشنامه‌نویسان عهد الیزابت بوده یاد می شود و یکی از دلایل مهم نامداری سنکا و آثارش همیت و جایگاه آنها در تاریخ نمایشنامه نویسی غرب بوده است.

اویدیپوس
نوشته: سنکا
ترجمه: مصطفی اسلامیه
ناشر: قطره، چاپ اول ۱۳۹۲
۱۵۹ صفحه، ۴۸۰۰ تومان

الف کتاب