این مقاله را به اشتراک بگذارید
معرفی کتاب کودتا / خاطرات کرومیت روزولت / نشر ثالث
حمید رضا امیدی سرور
درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که به سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق انجامید کتابهای گوناگونی نوشته شده که هریک به فراخور نویسنده و ایده‌ای که در ذهن داشته به گونه ای به این حادثه تلخ که هنوز نیز از خاطر بسیاری از ایرانیان زدوده نشده پرداخته اند. بی شک کودتای ۲۸ مرداد و دخالت آمریکائیان در آن به نفع بریتانیا، کودتا گران و دربار ایران در تمام این سالها مستقیم و غیر مستقیم مناسبات دولت و ملت ایران با آمریکا را تحت الشعاع قرارداده است و بسیاری از ایرانیان هنوز به خاطر این کودتا که مسیر تاریخ ایران را دگرگون کرد، از آمریکا کینه دارند. آمریکائیان اگرچه تا مدتها منکر رهبری این کودتا بودند اما از دهه هشتاد به بعد با اعتراف به این موضوع پرده از نقش خود در این زمینه برداشتند. جالب اینکه چندین سال پیش مادلین آلبرایت وزیر اموخارجه سابق امریکا با ابراز تاسف از این مسئله از ایرانیان بابت چنین اقدامی عذرخواهی کرد!
باوجود آثار گوناگونی که درباره این مقطع از تاریخ ایران (کودتای ۲۸ مرداد) نوشته شده،کماکان نظرات ضد و نقیض در اینباره فراوان است و همچنان نیز تحلیل های گوناگونی در این باره نوشته شده و افراد دخیل در آن ماجرای تلخ، با انتشار خاطرات خود پرده از بخشهای مبهم آن ماجرا برمی دارند.
کتاب کودتا نوشته کرومیت روزولت که با ترجمه محسن اصغری جهقی به همت نشر ثالث منتشر شده است، از جمله چنین آثاری ست. کتاب حاضر به دلیل آنکه حاوی خاطرات دست اول یکی افراد بلند پایه سیا و گردانندگان اصلی کوتاست دارای اطلاعات مستند و کارآمدی برای تحلیل رخدادهای این کودتای سیاه در تاریخ معاصر ایران است.
باوجود اینکه کرومیت روزولت دراین کتاب مفصلا به سوابق اطلاعاتی خود و همچنین زمینه های دخالت در این ماجرا و شکل گیری کودتا پرداخته است، اما شاید بهتر بود مترجم کتاب در مقدمه ای هرچند کوتاه اطلاعاتی درباره نویسنده، کتاب و تاریخ انتشار آن ارائه می کرد. اطلاعاتی که هم می توانست مدخل خوبی برای ورود به کتاب باشد و چه بسا مخاطبی را که اطلاعاتی درباره نویسنده و اهمیت نقش تاریخی او ندارد، با همان تورق اولیه دعوت به خوانش کتاب می کرد. به هر روی مترجم با صرف نظر کردن از این مهم مستقیم به سراغ خود کتاب رفته که اثری خواندنی و حاوی اطلاعات ارزنده ای درباره تاریخ معاصر ایران است.
کرمیت روزولت نوه تئودور روزولت (بیست و ششمین رئیس جمهوری آمریکا) و پسرعموی فرانکلین روزولت (سی و دومین رئیس جمهوری آمریکا) بود که در زمان جنگ جهانی دوم فرمان تاسیس سازمان جاسوسی سیا را صادرکرد و کرومیت جوان نیز در آن جا مشغول به کار شد.
کرمیت روزولت که در سال ۱۹۱۶ در بوئنس آیرس به دنیا آمده بود پیش از کودتا به ایران سفر کرده بود و به عنوان مسئول اداره خاورمیانه سازمان سیا سالها تجربه در امور ایران و خاورمیانه داشت. ماجرای براندازی ملک فاروق و کودتای نجیب ـ ناصر در ژوئیه ۱۹۵۲ در مصر از دیگر فعالیت هایی است که به او منصوب شده است. جالب اینکه در جایی (مصر) کودتایی برای براندازی حکومت سلطنتی به اجرا گذاشته و در جایی دیگر (ایران ) کودتایی برای بقا و قدرت گرفتن سلطنت؛ این نشان می دهد که کرومیت روزولت همانند دیگر ماموران سیا هر زمان، از انجام هیچ اقدامی که در راستای منافع ملی کشور خود ارزیابی می کردند، فروگذاری نداشتند.
کتاب با شرح جلسه‌ای در وزارت خارجه آمریکا آغاز می شود که به نیت تصمیم گیری در باره انجام یا عدم انجام کودتا در ایران در شرف برگزاری است. صبحی گرفته با هوایی ابری در ۲۳ تیر ماه ۱۳۳۲ ساعت ده و چهل و پنج دقیقه؛ روزولت در این زمان به روایت خاطراتش، به شدت مضطرب و نگران بودچرا که می ترسید طرحی که با همکاری انگلیسی ها آماده کرده نتواند روأسای او را برای قبول انجام کودتا مجاب کند. او در جای جای کتاب خود از محمد مصدق به عنوان پیرمرد مغرور و خودسری یاد می کند که با حمایت روسها پر و بال گرفته است. او سرانجام با توجیح اینکه ایران در آستانه افتادن در دامان شوروی است روأسای خود را قانع می کند که از این کودتا حمایت کنند کودتایی که برآورد هزینه اجرای نیز بسیار ناچیز و چیزی در حد ۶۰ هزار دلار بوده!
برخلاف تصور روزولت اعلام موافقت با این پروژه که آژاکس نام گرفته با دشواری روبه رو نمی شود. تاکید روی نقش حزب توده در حمایت از مصدق و افزایش نفوذ شوروی و افتادن ایران در دامان بلوک شرق باعث می شود که مخالفان طرح نیز سکوت کرده و روزولت با موفقیت از جلسه خارج شود.
در ادامه کتاب روزولت در مسیر حرکت به سوی ایران با فلاش بک های پی درپی به نقش خود در اداره خاور میانه سازمان سیا و همچنین چگونگی پیشنهاد شدن این طرح از سوی انگلیسی ها پرداخته و با ریتمی پرکشش و جذاب به شرح چگونگی شکل گیری مقدمات کودتا و سپس انجام آن در واپسین روزهای مرداد ماه ۱۳۳۲ در ایران می پردازد.
شاید امروز اغلب از جزئیات انجام کودتا مطلع باشیم اما روایت آن از سوی کسی که از طراحان ماجرا بوده و همچنین نوع نگاه او به همکاران ایرانی اش (از برادران رشیدی که در کتاب با نام مستعار از آنها نام می برد)، فضل الله زاهدی و حتی خود شاه و در سوی دیگر میدان دشمنانشان (دکتر محمد مصدق یارانش)، کمک بسیاری می کند تا به درک بهتر آن روزگار و همچنین این رخداد فراموش نشدنی برسیم.
شاید اگر توجه داشته باشیم که سالهای آغازین دهه پنجاه آبستن چه رخ دادهای مهمی در امریکا بوده، در آن صورت درک دلایل پذیرفتن ایفای نقش در این کودتا که نفع آن بیش از همه برای انگلیسی ها بوده آسان تر باشد.
دهه پنجاه میلادی مصادف بود با ظهور چهره ای با نام سناتور مک کارتی، این سناتور آمریکایی مسئولیت کمیته ای را برعهده داشت که به بررسی فعالیت های ضد امریکایی در حوزه های می پرداخت. فعالیت این کمیته با رخداد های پر سر و صدایی همراه شد، که امروزه با عنوان مک کارتیسم در تاریخ معاصر امریکا از آن یاد می شود. جریانی که پای بسیاری از هنرمندان، سینماگران، و حتی نظامیان و سیاست مردان را به جرم ارتباط با کمونیسم، جانبداری و همدلی با آن و یا حضور در جلسات حزبی و…به دادگاه کشاند و به جرم فعالیت های ضد امریکایی احکام سنگینی برای‌شان صادر کرد. این نشان می دهد که درآن ایام آمریکایی حاضر بودند هر نوع حرکتی را که مانع از نفوذ و گسترش کمونیسم می شد، حتی با وجود تبعات ناگوار احتمالی به انجام برسانند. چرا که این باور در ذهن آنها نهادینه شده بود که هیچ دشمنی بزرگ تر و پر خطرتر از شوروی و کمونیسم برای آمریکا نیست.
بنابراین شاید آنچه مک کارتیسم انجام انجام داد امروزه عجیب، افراطی و حتی غیرمنطقی و احمقانه جلوه می کند؛ اما حقیقت این است که در زمان خود، برای آمریکاییان بسیار مهم و پذیرفتنی محسوب می شده که با منافع ملی شان درپیوند بوده است؛ چنانکه بسیاری از این چهره های معروف علیه نزدیک ترین دوستان و همکارانشان شهادت دادند و با گرفتارکردن آنها خود را نجات دادند.
وقتی پدیده مک کارتیسم را در آمریکای آن روزگار مورد بررسی قرار دهیم که چگونه به تندی با چهره های نامدار خود را به واسطه‌ی تحلیل هایی سست برخورد کرد آنگاه در می یابیم که چگونه این توجیحات که دکتر محمد مصدق با حمایت توده ای ها سرکار آمده و اوج گرفته و اگر حکومت مصدق سرنگون نشود باید شاهد یک حکومت کمونیستی دیگر در منطقه باشیم و از این دست تحلیل های بی پایه، به راحتی مورد قبول دولت مردان امریکا قرارگرفته و به لحاظ روانی آنها را آماده اجرای کودتا کرده است.
در آخر شاید ذکر این نکته خالی از لطف نباشد که کرمیت روزولت در سال ۱۹۷۹ طی گفتگویی با لس آنجلس تایمز از نقش خود در کودتای ۲۸ مرداد پرده برداشت، اما پاره ای از ادعاهایی که او در آن گفتگو ارائه کرده، به ویژه اینکه مخالف انجام کودتا بوده و مصدق را دست پروده کمونیست ها نمی دانسته و… آشکارا در تعارض با متن خاطراتش قرار می گیرد. این مهم خود نشان دهنده آن است که آمریکائیان بعدها که به بی‌مایه بودن تحلیل های شان در زمینه دولت دکتر مصدق پی برده بوده اند؛ ترجیح میدادند تصویر دیگری از خود در این زمینه نشان بدهند.
کتاب کودتا صرف نظر از ارزش تاریخی‌اش، به عنوان اثری روایی و پرکشش که با ترجمه ای روان و خوشخوان عرضه شده گزینه خوبی برای کسانی ست که دوست دارند علاوه بر سرگرم شدن، اندوخته های ارزشمندی هم از مطالعه برگیرند.
«کودتا»
(خاطرات کرومیت روزولت از کودتای ۲۸ مرداد)
نوشته : کرومیت روزولت
ترجمه: محسن عسکری جهقی
ناشر : ثالث، چاپ اول ۱۳۹۴
۲۵۳ صفحه ، ۱۲۵۰۰ تومان
نقل از الف کتاب