می نویسم تا بدانم چرا می‎نویسم!

چرا می‎نویسید؟ این یکی از مهم‎ترین سوالاتی ست که می‎تواند پیش روی یک نویسنده قرار بگیرد و پاسخ آن نیز می‎تواند روشن کننده خیلی نکات کلیدی و جالب توجه برای شناخت آن نویسنده  و همچنین آموزنده  علاقمندان داستان‎نویسی باشد. حتی شاید براساس این پاسخ بتوان  نویسندگان را دسته‎بندی کرد، مطمعنا از نویسنده‎ای که به دلیل انگیزه‎هایی پیش‎پا افتاده می‎نویسد، انتظار کاری ارزنده داشتن، غیر ممکن است و در واقع این دلایل و انگیزه‎ها نقش تعیین کننده‎ای در کم و کیف نهایی کار آنها دارد.  البته همه این ها بستگی به این دارد که در برابر چنین پرسشی با پاسخ های کلیشه‎ای روبرو نشویم! در نوشته زیر آلن رب گری‎یه که از پیشگامان رمان نو در اروپا بوده و قریب به نیم قرن پیش با آثارش سهم ویژه‎ای در تغییر و تحول رمان نویسی در دنیا داشته از دلایل خود برای نوشتن می‎گوید.

البته رب گری‎یه این سخنان از منظری خاص در دفاع از ادبیات نو (در پاسخ به منتقدانش) می گوید، ادبیاتی که کمی بعد از روزگار اوج نظریه تعهد ادبیات و البته رئالیسم سوسیالیستی، ظهور و بروز کرد و درست در نقطه مقابل آن هم قرار گرفت. بنابراین رب گری‎یه در مقام یک نویسنده رمان‎های نو که اثرش متهم است به بی‎معنایی و عدم برخورداری از هدف، سخن گفته است. او می‎کوشد نشان بدهد، نویسنده‎ای چون او انگیزه‎ای  متفاوت با منتقدان این نوع ادبیات دارد که چه بسا مناسب‎تر با روزگار خود نیز باشد!

***

من می نویسم تا بدانم چرا می‎نویسم

ما، درین جا، سخنان بسیار جالبی شنیدیم. اما من نمی‎توانم از ابراز این تعجب خودداری کنم که از زبان اکثر سخنرانان اهل شوروی، به انتقادهای بسیار تندی نسبت به کوشش‎ها و پژوهش‎ها‎ی« ادبیات نو» شنیدم که درست همانند آنجا که «بی‎فایدگی» و «صورت پرستی» (فرمالیسم) را  در کارهای ما (ادبیات نو)، عیب می‎گیرند، هنر ما را منحط و غیر بشری می‎شمارند. سوال‎هایی که از ما می‎کنند این‎هاست: “برای چه می‎نویسید؟ کار شما به چه درد می‎خورد؟ فایده‎ی شما در جامعه چیست؟” {زمان این نوشته به پیش از فروپاشی شورروی برمی گردد}

مسلما این سوال‎ها مهمل و بی‎معنی است. نویسنده، همچنان که هر هنرمند دیگری، نمی‎تواند بداند که کارش به چه درد می‎خورد. ادبیات برای او وسیله ای نیست که در راه دفاع از مرامی به کار رود. و همین که می‎شنویم که آنها “ابزار خوب” یعنی رمان قرن نوزدهم را می‎ستایند و رمان نو را متهم می‎کنند که می‎خواهد از آن شیوه‎ی پسندیده منحرف شود (و حال آنکه هنوز هم می‎تواند این فایده را داشته باشد که دردهای جهان کنونی و درمان‎های باب روز را برای مردم شرح دهد و البته در صورت لزوم؛ اما در موارد غیر اساسی، درما‎ن‎های جزیی‎ بهتری عرضه کند، چنان که گویی تکمیل شیوه‎های ساختن چکشی یا داسی در کار است) و پیوسته “مسئولیت” نویسنده را به رخ ما می‎کشند، آن گاه ما ناچار می‎شویم پاسخ دهیم که ما را دست انداخته‎اند و رمان ابزار نیست و شاید هم که به‎راستی از نظر جامعه به کاری نیاید.

نویسنده ، مسلما موظف و ملتزم است – اما چاره‎یی از آن ندارد و میزان التزامش به اندازه همه افراد دیگر است، نه بیش‎تر و نه کمتر – بدین معنی که فردی از افراد یک ملت، یک مملکت ، یک عصر، یک نظام اقتصادی‎ست و نیز در میان عادات و آدابی اجتماعی ، مذهبی ، جنسی و غیره زندگی می‎کند. در واقع درست به همان میزانی ملتزم‎ست ک آزاد نیست. و یکی از صور خاص و بسیار حادی که محدویت آزادی‎اش در این زمان به خود گرفته است، عینا ‎همان  فشاری‎ست که جامعه بر او وارد می‎آورد تا به او بقبولاند که نویسنده برای جامعه می‎نویسد (یا بر ضد جامعه؛ زیرا که این هر دو یکیست) . و این مورد بسیار جالبی‎ست، از چیزی که امروز آن را “با خود بیگانگی ” می‎نامند.

روشن‎تر بگویم: نویسنده مانند همه‎ی مردم از بدبختی‎ همنوعانش رنج می‎برد؛ اما خلاف راستی و درستی‎ست که مدعی شویم که نویسنده می‎نویسد تا درمانی برای آن بیابد. آن داستان‎نویس آلمان شرقی که در این جلسه اظهار داشت که داستان می‎نویسد تا با فاشیسم بجنگد، مرا به خنده می‎آورد و درباره‎ی صلاحیتش نگران می‎کند؛ اما خوشبختانه ما می‎دانیم که او هم نمی‎داند چرا می‎نویسد و بهانه‎هایی که به منظور اثبات  بیگناهی ‎ خود می‎آورد ، هیچ ارزش و اهمیتی ندارد. بنابرین، من بهتر آن می‎دانم که بگویم آنچه مورد علاقه من است، نخست خود ادبیات است؛ صورت ( فرم) رمان‎ها درنظر من بسیار مهمتر است از قصه‎های نهفته در آن ، حتی اگر ضد فاشیسم باشد؛ من به هنگام آفرینش نمی‎دانم که این صورت‎ها، که لزومشان را حس می‎کنم، بر چه دلالت می‎کنند و به طریق اولی، به چه کار می‎آیند.

مقایسه‎یی که در ین جلسه میان جلسه میان داستان نویس و خلبان هواپیمایی تجاری به عمل آمد ، جز مزاح و ریشخند نمی‎توانست باشد. داستان ، وسیله‎ی نقلیه نیست، وسیله‎ی بیان هم نیست ( یعنی وسیله‎ای که پیشاپیش از حقایق یا از سئولاتی که می‎خواهد بیان کند، آگاه باشد) . رمان به نظر ما فقط پژوهش است و بس، اما پژوهشی که حتی نمی‎داند مورد جستجویش چیست . خلبان مسلما باید از مقصدی که مسافران را با اقصر فاصله به سوی آن می‎برد آگاه باشد، اما نویسنده ، به حسب تعریف ، نمی‎داند که به کجا می‎رود. و اگر من ناچار باشم که به هر حال به سوال “چرا می‎نویسید؟” جواب بدهم، خواهم گفت:”من می‎نویسم تا کوشش کنم که بفهمم برای چه میل به نوشتن دارم.”

اما آنچه بیش تر مایه‎ی ننگ و رسوایی‎ست این است که چه در شرق و چه در غرب ، چه در اردوی سوسیالیستی و چه در دنیای بورژوایی، هنگامی که سخن از توانایی‎ سیاسی و وظیفه اجتماعی‎ هنر به میان می‎آید، همان مجموعه کلمات انتقادی، و در آخر همان نوع ارزش‎های اخلاقی را می‎یابیم.

ما را منحط می‎خوانید، اما نسبت به چه؟ ما را غیر بشری می‎نامید، اما مگر نه این است که خود شما باید در بینش و دریافتی که از بشر دارید تجدید نظر کنید؟ زیرا اگر قابل درک و قبول باشد که منتقدان بورژوای غربی لجوجانه (اما محجوبانه‎تر از شما) از قالب‎های داستان‎نویسی کهنه‎ای – که حتما به گمان آنان تجسم عصر طلایی‎ رمان و بهشت طبقه‎ی مالکست- دفاع کنند، به نظر ما عجیب است که شما درین جا برای همان منظور مبارزه کنید و سخن از شیوه‎ی نگارش “پاک ” و “طبیعی”  داستان (که گوستاو فلوبر یک قرن پیش در اصالت آن شک کرده بود)، به میان آورید.

شما ما را به صورت پرستی (فرمالیسم) منتسب می‎کنید، اما بدانید که صورت های ادبی است که محتوی ‎ معنای آثارست؛ و شیوه هایی را شما می‎ستایید که ما می‎دانیم که آن شیوه‎ها نماینده‎ی دنیایی است که شما حقا باید با آن مبارزه کنید.