جنگ چهره انسانی ندارد / حمیدرضا امیدی سرور/ نگاهی به اثری از سوتلانا آلکساندرونا الکسیویچ

‘

«جنگ چهره زنانه ندارد» اثر  سوتلانا آلکساندرونا الکسیویچ، ترجمه عبدالمجید احمدی،  چشمه

حمیدرضا امیدی سرور

اندک زمانی پس از جنگ جهانی اول ویرجینیا وولف نوشت: «هرچند غرایز در زن و مرد کم و بیش یکسان است، اما جنگیدن همواره راه و رسم مردانه بوده نه زنانه. تاریخ بشر کمتر انسانی را به یاد دارد که به ضرب گلوله زنی از پای در آمده باشد. بخش اعظم پرندگان و حیوانات را شما کشتید، نه ما. پس قضاوت درباره چیزی که در آن شریک نیستیم کار دشواری ست.»

در جنگ جهانی اول اگر چه زنان بسیاری مشارکت داشتند اما نقش آنها محدود به پرستاری از زخمی ها و  کارهایی در حوزه پشتیبانی بود ، نقشی که بسیار خوب از عهده آن برآمدند. شاید اگر ویرجینیا وولف به مرگی خودخواسته جهان را ترک نکرده بود، دو دهه بعد شاهد، حضور پر رنگ زنان در میدانهای جنگ می بود. زنانی که لباس رزم برتن کرده، نه تنها در هیات پرستار، مامور پشتیبانی که راننده ماشین، بیسیم چی و حتی در تانک و پشت تیربار نیز می نشستند؛ برخی تک تیرانداز بودند و… زنان در جنگ جهانی دوم در نقشی تازه، اسلحه به سوی دشمن گرفته و اینبار بسیاری را برخاک انداختند.

به تناسب پررنگ شدن نقش زنان در عرصه های اجتماعی و حتی برعهده گرفتن مشاغلی با هویتی که کاملا مردانه محسوب می شدند، نقش تازه آنها در جنگ دوم جهانی هم چندان دور از انتظار نبود. در شوروی اما تعداد زنان حاضر در جنگ چندین برابر دیگر کشورها بود، سرزمینی که مردم انقلابی اش برای دفاع از ایدئولوژی و انقلابشان گوش به فرمان رهبری حزب کمونیست (استالین) به سوی جبهه ها شتافته بودند.

جنگ با پیروزی پایان یافت، نیروهای شوروی نقشی اساسی در شکست آلمان نازی داشتند، آنها زودتر از متفقین به برلین رسیدند، پیشوای نازی ها از ترس گرفتارشدن در دست آنها خودکشی کرد و جنازه اش سوزانده شد. این پیروزی و جنگ در تاریخ شوروی با عنوان جنگ کبیر میهنی نام گرفت؛ جنگی که همگان به آن افتخار می کردند.

اگرچه اغلب پدیده ها در زندگی یک روی زشت و یک روی زیبا دارند؛ جنگ یکی از انگشت شمار پدیده هایی ست که روی زیبا ندارد؛ چه پیروز باشی و چه شکست خورده، خود جنگ زشت است و تنفر برانگیز. کتاب «جنگ چهره‌ی زنانه ندارد» نوشته سوتلانا آلکساندرونا الکسیویچ (برنده جایزه نوبل ادبیات ۲۰۱۵) با ترجمه عبدالمجید احمدی که به تازگی از سوی نشر چشمه روانه بازار نشر شده است. اثریست در این باره.

اما حالا نوبت زنان رسیده تا جنگ را قضاوت و روایت کنند.در غیاب ویرجینیا وولف که زنده نماند تا حضور گسترده و شجاعانه زنان را در میدان جنگ ببیند، این بار زنی به جامعه مردانه نهیب می زند که این شما بوده اید که همواره جنگ را به دلخواه خود روایت کرده اید، از آن برای خویش جامه فخر دوخته اید. به راستی پشت زرق و برق نشانها و مدالهایی که به بازماندگان جنگ دادند، پشت شعارهای پرطمطراقی که از شکست دشمن و پیروزی این مردم حکایت دارند، تصویر واقعی جنگ چگونه بود؟ و یا اینکه زنان چه تصویری از جنگ روایت می کنند و بر زنان حاضر در این میدان پر از خون خشونت چه گذشت؟ روحیه حساس، جسم ظریف زنانه چگونه زمختی های جنگ را تاب آورد. این‌ها سوالاتی است که چند دهه بعد سوتلانا الکسیویچ، در کتاب خود به دنبال آنها رفت.

سوتلانا الکسیویچ خود نیز جنگ را به چشم ندید، اما او که چندین سال بعد از جنگ به دنیا آمده بود، مانند بسیاری از هم وطنان خود تبعات آن را از نزدیک احساس کرد.  همچون کودکان زاده شده در این سرزمین پهناور که افتخار فتح و پیروزی در جنگ را یدک می کشیدند، در فضایی زاده شد و رشد کرد که مدام از جنگ سخن می گفتند، از جنگ بزرگ میهنی و قهرمانانش. آن چنان که تا سالهای سال کودکان نیز با ترتیب دادن بازی های جنگی در دنیای کودکانه خود و رفتن در کسوت این قهرمانان، در لذت و عظمت آن سهیم می شدند. سن‌شان که بالاتر می رفت نوبت خواندن کتابهایی بود که از جنگ و پیروزی انقلاب کمونیستی در برابر دشمن (با درایت رهبر بزرگش استالین)حکایت داشتند.
اما این از بازی های جالب تقدیر بود که بعدها کسی به سراغ رازگشایی از این جنگ رفت که در آن روزگار علاقه ای به خواندن این روایت های قهرمان پرورانه تبلیغاتی از جنگ نداشت.

روزی پسری از همبازی های او درباره آدمهایی پرسید که زیر خاک رفته بودند. آدمهای غایب که در میان اطرافیان همه از آنها یافت می شد، کسانی که گاه حتی عکسی نیز از آنها باقی نمانده بود و تنها نام و خاطره ای بودند در روایت دیگران. پسرک پرسیده بود آدمهی زیرزمین به چه کاری مشغولند؟ آدمهایی که تعدادشان بعد از شروع جنگ رفته رفته بیش از آدمهای روی زمین شده بود!

این پرسش به تلنگری بدل شد برای اینکه او را به اندیشیدن درباره مرگ وادارد، تلاش برای راز گشایی از واقعیتی که بعد از جنگ فراوان شده بود. دختر کوچک و کنجکاو آن روزگار سالها بعد به خبرنگاری سمج و جستجوگر بدل شد، با دغدغه ای قدیمی، دغدغه رازگشایی از مرگ؛ اما برای آنها مرگ چیزی بود که با جنگ از راه رسیده بود؛ مرگ و جنگ پیوندی دیرینه در اذهان آنها داشتند.

او درجایی از کتابش می نویسد، آیا امکان دارد کتابی نوشت که همه از جنگ متنفر شوند؟ حتی ژنرال ها!به گمان من کتاب «جنگ چهره‌ی زنانه ندارد» چنین کتابی است. در این کتاب با تصاویری چنان تکان دهنده و عریان روبه رو هستیم که می تواند هرکسی را که هنوز وجدانی زنده و پایبند به ارزشهای انسانی باشد، از جنگ بیزار کند. از این سبب کتاب او اثری ست ارزشمند؛ ارزشمند برای دنیایی که متاسفانه همیشه در گوشه ای از آن جنگ وجود داشته. جنگی که شاید ابعادش به اندازه جنگ جهانی دوم گسترده نبوده، اما عمق زشتی و توحش موجود در آن تفاوت ماهوی با جنگ جهانی دوم نداشته است.

اینجاست که نوع نگاه او اهمیت می یابد، چرا که سوتلا نیز رویکردی را برگزیده که در واقع به عمق خشونت و زشتی جنگ اشاره دارد. آن هم با نگاهی زنانه، نگاهی که هم حساسیت بیشتری دارد و هم شکنندگی بیشتری به همین خاطر تا عمق جان خواننده نفوذ می کند.

سوتلانا برای این منظور، برخلاف اکثریت قریب به اتفاق کتابها، جنگ را از نگاهی زنانه روایت می کند. او به سراغ زنانی رفته که در جنگ دوم جهانی حضور داشتند. زنانی معمولی که جنگ باعث تغییر نقش آنها شده است. او برخلاف کسانی که معتقدند روایت چنین زنانی از جنگ،به جزئیات کم اهمیت اشاره دارند و فاقد ارزش تاریخی هستند، اعتقاد ویژه ای به آنها دارد. سوتلانا با این کتاب نشان می دهد که برعکس تصورات رایج، زنان به واسطه دقت نگاه و نزدیکی آن به حقایق درونی زندگی از واقعیت هایی سخن می گویند که همیشه از آنها غفلت شده است.چرا که آنها نه تنها دیده ها و شنیده های خود را با صداقت روایت می کنند، بلکه به واسطه اینکه جملاتشان را نه از دل کتابها و نوشته بلکه از درون خود بیرون می کشند، دریافتی عریان و بی واسطه از حقایق جنگ را روایت می کنند. و این آن چیزی ست که از سوی بسیاری از کسانی که به سراغ جنگ رفته اند مغفول مانده و به دلیل روایت همین حقایق بدیع از تاثیر گذاری بیشتری برخوردارند.

ادبیات انقلاب در شوروی، آنچه ما به عنوان رئالیسم سوسیالیستی می شناسیم همواره مدعی بود که روایت گری واقع گرا بوده، اما حقیقت حاکی از آن است دغدغه تبلیغ ایدئولوژیک انقلاب کمونیستی مجال چندانی برای گفتن واقعیت نداده جز زمانی که واقعیات روزگار با منافع حزب حاکم همخوانی داشت.

سوتلانا در زمانی به سراغ نوشتن کتاب رفت که سالها از مرگ استالین می گذشت، فضای بسته ایام حکومت او اگرچه جای خود را به فضایی معتدل تر داده بود؛ با این حال اما برخی از روایت خاطرات باعث می شد نتوانند همه واقعیت را بازگو کنند، برخی ترجیح می دادند سخن نگویند. سانسور اما نویسنده را نیز گرفتار خود کرده بود چه رسد به سانسور چیان با نگاهی پر از شک و تردید به زنی می نگریستند که با نگاهی متفاوت به سراغ جنگی رفته که بدان فخر می فروختند؛ اما این سوال برایشان پیش آمده که چرا باید آنرا با طرح خاطرات تلخ و تکان دهنده این زنان مخدوش کنند؟
شاید اگر او نیز یافته هایش را براساس ایده های حاکم بر رئالیسم سوسیالیستی به قالب ادبی در می آورد حاصل همان روایت های شعاری و قهرمان پرورانه پیش از آن می شود. به هر حال او ادبیات را برمی گزیند. اما ادبیاتی مستند را ادبیاتی که تخیل در آن جایی ندارد نویسنده به مدد روایتی مستند آنچه مورد نظر دارد روایت می کند. چنانچه سوتلانا نیز از همین روش بهره گرفته است و حاصل کار او به دلیل بهره بردن از روایت هایی مستقیم از خاطرات این زنان به اثری چند صدایی بدل شده که  از واقعیتی واحد سخن می گویند.

جنگ چهره زنانه ندارد، کتاب نخست از یک مجموعه پنج جلدی است که فعلا جلد اول آن به فارسی برگردانده شده است. بدون اغراق این کتاب یکی از بهترین آثاری ست که درباره جنگ نوشته شده است. در کمترکتابی مرگ را تا این اندازه زنده و عریان پیش روی مخاطب گذاشته اند و جنگ را با همه زشتی و خشونتی که از درون آن می جوشد و در قالب مرگ دیگران را دربرمی گیرد، ذوب می کند و از میان برمی دارد. چنان که گویی از ازل نبوده اند. شاید این از سر اتفاق بوده و تجربه خبرنگاری باعث شده که سوتلانا از سبک مستند نگارانه استفاده کند. اما نحوه استفاده از آن در عین سادگی بسیار هوشمندانه است. همچون تدوین گری که راش‌های فیلم را با خلاقیت به یکدیگر پیوند زده و تاثیر آنچه ساخته شده چندین برابر می کند؛ سوتلانا نیز با ظرافتی بسیار خرده روایت هایی را که به شکلی مستقیم و بدور از تخیل یا ادبیت، به صورت لُخت و مستقیم بازگو شده اند؛ به هم پیوند زده است و جهانی مملو از صداهای پر از درد و رنج را ساخته است ؛ از این سبب توان آن را دارد که نگاه خواننده را به جنگ دگرگون کند.

سوتلانا به شکلی هنرمندانه نشان می دهد که چگونه جنگ نقش آدمها را دگرگون می کند و از آنها آدمهایی تازه می سازد. شاید پیشتر برخی روایت های مردانه را درباره حقایق جنگ شاهد بوده ایم اما روایت زنانه جنگ شکلی به مراتب هولناک از آن ساخته است. به هولناکی مادری که مجبور می شود، کودکی را که در میدان جنگ به دنیا آورده، آرام کند تا صدای گریه اش محل اختفای آنها را لو ندهد. اما این آرام کردن در میدان جنگ از جنس دیگری ست؛ آرام کردنی ست برای همیشه!

وقتی جنگ می تواند یک مادر را تا این اندازه دگر گون کند، پس تکلیف دیگران پیداست، آنهایی که اسرای دشمن را زجرکش می کنند، نجیب زاده و روشنفکری که در هتک حرمت از دخترنوجوان غیر نظامی آلمانی شرکت می کند و…. سوتلانا نشان می دهد که چگونه جنگ آدمها را دگرگون می کند، از آنها موجوداتی دیگر می سازد، بی رحم، خشن و بی اخلاق. چنان که بعد از جنگ از یادآوری آن خاطرات نیز گریزان می شوند. خاطراتی که روایت آنها یعنی زندگی کردن دوباره در آن لحظات.

زنی معمولی، خانه دار، معلم یا کارمند که در جنگ اسلحه به دست، دشمن را نشانه گرفته و آدم کشته. کشته شدن نزدیکانش را دیده و فجایعی بسیار هولناک و رنج آور را پشت سرگذاشته، برایش دشوار است با یادآوری خاطراتش دوباره در قالب همان نقش فرو برود. از این سبب شرکت کردن در خلق این کتاب فی نفسه برای بسیاری از راویان این کتاب چالشی بزرگ بوده است.

این کتاب جرعه ای است از دریا، دریای خاطرات یک میلیون زنی که در شوروی در جنگ شرکت کردند؛ زنانی که گروهی از آنها گروهی کشته شدند، گروهی زنده بازگشتند و در حالیکه مدال شجاعت در جنگ بر سینه داشتند، انگِ بدنامی خوردند و… سوتلانا نشان می دهد که در جنگ همه رنج می برند، نه فقط انسان، حیوانات، گیاهان و حتی زمین. خلاصه اینکه با کتابی تکان دهنده طرف هستیم که بی گمان آنرا از یاد نخواهیم برد. باید اعتراف کنم عدم شناخت از او هنگامی که جایزه نوبل را برد، باعث شده بود از این انتخاب متعجب باشم؛ اما باید گفت او یکی از شایسته ترین برندگان نوبل در این سالهای اخیر بوده است.

نقل از الف کتاب

«جنگ چهره زنانه ندارد»
نوشته: سوتلانا آلکساندرونا الکسیویچ
ترجمه: عبدالمجید احمدی
ناشر: چشمه، چاپ اول ۱۳۹۵
۳۶۴صفحه، ۲۶۰۰۰تومان
 

‘