وقت داستان نوشتن را صرف هیچ کار دیگری نمی کنم!

این گفتگویی دوستانه است با رضا امیرخانی، درباره حال و احوال این روزهایش، کارهای تازه‎ای که در دست دارد و کارهای تازه ای که از دیگران خوانده و یکسری حرفها در پیرامون هنر و ادبیات که فکر می کنم حاصل آن به‎خصوص برای علاقمندان این نویسنده خواندنی باشد.  در روزهای تعطیل نوروزی فرصتی دست داد که چند ساعتی را در دفتر رضا امیرخانی به گپ و گفت بنشینیم، به اتفاق ظهیر توکلی که دست به کار تالیف کتابی‎ست درباره امیرخانی، این گونه بود که از فرصت استفاده کردم تا گفتگویی کوتاه با او داشته باشم، برای «مد و مه» که به گفته امیرخانی اگر نه مرتب اما هر از چندگاهی به آن سر می‎زند و به خصوص مطالب مختلفی از مد و مه را توسط لینک هایی که دوستان برای او فرستاده‎اند، خوانده است.

باید اعتراف کنم پنج شش سال پیش وقتی یکی از دوستان چند تایی از آثار اولیه‎ی امیرخانی را به من داد که بخوانم، تصورات متفاوتی درباره او داشتم، اما دوسال پیش که برای انجام گفتگویی به سراغ او رفتم و این دیدار باب آشنایی نسبی ماشد با جوانی گرم که رفتاری صمیمانه و خودمانی دارد، روبرو شدم.

کارنامه‎ی امیرخانی منهای آثار غیر داستانی‎اش که بی‎تعارف چندان مقبول طبع من نیفتاده‎اند، نشان از روند روبه رشد محسوسی دارد، چه در احاطه او بر زبان و تکنیک و چه در کمرنگ شدن پاره‎ای شعارها که به خصوص در آثار اولیه‎اش به شکلی گل‎درشت قابل رویت بودند. با این اوصاف و با وجود تفاوت دیدگاه‎هایی که  میان ما وجود دارد، در میان آثارش بیش از همه «بیوتن» را می‎پسندم که به نظر پخته‎ترین کار اوست و امیرخانی را نویسنده‎ای موفق در میان نسل اخیر می‎دانم که توانسته مخاطبان بسیار، آن هم از سنخ و طیف مختلف جذب آثار خود کند. از همه‎ی این ها که بگذریم زیباترین نکته برای من در همصحبتی با او در این است که آدمهایی با دیدگاه‎های مختلف، می‎توانند ساعتها روبروی هم بنشینند از همکلام شدن با هم نیز لذت ببرند و این نکته‎ای‎ست کمیاب در این روزگار خط کشی‎های خودی غیر خودی؛ که برای من بسیار ارزشمند است.

خب امیرخانی این روزها مشغول چه کاری‎ست؟

–          کارهای من اصولا دوقسمت طولانی و دو قسمت کوتاه دارد، دو قسمت کوتاه آن یکی نوشتن است و یکی هم انتشار. زمان نوشتن حالا چهار ماه پنج ماه بیشتر یا کمتر، زمانی‎ست که تکلیف آدم روشن است، دیگری هم زمان انتشار است که وقتی فایل نهایی  و مجوز در دست ناشر باشد، ظرف سه چهار هفته کار منتشر می‎کند. این دو تا قسمت‎های بی‎دردسر و خوشایند کار برای من است.

اما آن دو قسمت طولانی و دشوار یکی بخشی‎ست که کار در دست الهام‎ست و دیگری زمانی‎ست که کار در دست ارشاد‎ست. الان در همین بخش دشوار کار قرار دارم، چرا که یک کار در دست الهام دارم و یک کار در دست ارشاد. کار در دست الهام من یک رمان است که الان در حال فکر کردن روی آن هستم که نوشتنش را شروع کنم و کار در دست ارشادم نیز همین کتاب «جانستان کابلستان» است که سفرنامه‎ی افغانستان من است که امیدوارم در ماه‎های آغازین سال منتشر بشود.

درمورد رمانی که می‎خواهی شروع کنی، دوست داری توضیحی بدهی که چه مضمونی دارد و در چه حال و هوایی می‎گذرد؟

–           این رمان در تهران می‎گذرد، تهران قدیم و جستجویی‎ست در پی پیدا کردن اسطوره در چنین فضایی.

فکر نمی‎کنی رفتن به سراغ تهران قدیم، باعث شود که کار تازه‎ی تو به «من او» شباهت پیدا کند و جوری تکرار کردن خود به حساب بیاید.

–          این رمان حتما به «من او» نزدیک خواهد بود، اما اصلا تکرار آن نخواهد شد. چرا که شخصیت اصلی رمان متفاوت است با شخصیت‎های اصلی  رمانهای قبلی من، من همیشه‎ عاشق شخصیت‎هایی معلق بوده‎ام، شخصیت رمان جدید من از این جنس آدمهاست. من از آن آدمهایی هستنم که اهمیت خاصی به شخصیت‎های آثارم می دهم. انتخابهای من  بیشتر انتخاب شخصیت است. یعنی بیشتر از آنکه به موقعیت‎ها فکر کنم، به شخصیت‎ها فکر کرده و روی آنها متمرکز می‎شوم. خودم حدس می‎زنم این شخصیت یکی از شخصیت‎های جاندار آثار من باشد.

سال  پیش «نفحات نفت» را منتشر کردی، یک کار غیر داستانی که موضوع آن شاید دغدغه خیلی از آدمها نباشد، اما ظاهرا با هم استقبال روبرو شد، از واکنش مخاطبان و استقبال آنها راضی بودی؟

–          بله استقبال  از آن خوب بود، حتی بیش از پیش بینی من، یکی از نگرانی‎هایی که من در مورد « نفحات نفت» داشتم، واکنش نهادهای آکادمیک به آن بود، که خوشبختانه آنها نیز واکنش بدی نسبت به کتاب نداشتند. می‎ترسیدم در فضاهای آکادمیک بگویند، چرا باید یک فردی خارج از این فضا باید بیاید و درباره موضوعی که خاص آکادمیسین‎هاست صحبت کند. این مسئله را را نفحات خوب پشت سر گذاشت، نگرانی من البته به جا  هم بود، چون این کتاب را من با تحقیقات آکادمیک ننوشته بودم.

اما بعضی نقدها که توسط منتقدان دانشگاهی نوشته شد، مرا آرام کرد، البته نه به این معنا که این نقدها مثبت یا منفی بودند، بلکه از این لحاظ که خوشبختانه توانسته بودند با کار ارتباط برقرار کنند.

فروش کتاب چطور بود؟

–          فروش دیگر دست ما نیست، حتی به خود کتاب نیز خیلی بستگی ندارد، فروش تابع عوامل محیطی فراوانی‎ست. با این حال آدم نباید خیلی طماع باشد! فروش نفحات به نسبت یک مقاله که در قالب کتاب درآمده خوب بود.

نکته‎ای که در رابطه با نفحات نفت و کارهای غیر داستانی تو به نظر من می‎رسد این است که آیا به عنوان یک نویسنده‎ای که کار اصلی او داستان‎نویسی‎ست، حیف نیست که وقت و انرژی خودت را صرف کارهای متفرقه می‎کنی، آن انرژی که شاید نتوانی پای نوشتن یک رمان بگذاری؟

–          من همیشه دوست دارم خودم را به عنوان داستان‎نویس معرفی کنم، می‎توانم این اطمینان را به مخاطبان داستان‎هایم بدهم که من هیچوقت وقتی را که بتوانم پای داستان نوشتن بگذارم، صرف کار دیگری نمی‎کنم. ببینید، بعضی زمانها هست که وقت داستان نوشتن نیست، به نظر من، سال 88 و 89 برای من زمان داستان نوشتن نبود! به همین خاطر وقتم را گذاشتم پای این کارها.

اگرچه وقت داستان نوشتن را پای کار دیگری نمی‎گذارم، اما در عین حال نمی‎توانم باور کنم که من می‎توانم همیشه مشغول داستان نوشتن باشم. هر رمانی تا دوران جنینی و تولد خود را پشت سر بگذارد و به زایمان برسد، یک دوره زمانی را طی می‎کند، بعد از آن زمان نقاهت فرا می‎رسد، من در دوران نقاهتم این کارهای غیر داستانی را می‎نویسم.

به نظر من تو یکی از موفق‎ترین نویسندگان این سالها هستی، به لحاظ استقبالی مه از کارهات می‎شود و طیف‎های مختلفی که آنها را می‎خوانند، آیا احتمال می دادی که به این توفیق برسی؟

–          من خودم را نویسنده موفقی نمی‎دانم. در ایران موفق بودن بسیار ساده و البته از جنبه‎ای هم دشوار است. موفقیت در ایران به یک معنا یعنی اینکه تو بتوانی روزی هفت یا هشت ساعت به کاری که دوست داری بپردازی. اما این یک موفقیت واقعی نیست، اگر در کشوری هفتاد میلیونی حداقل یک میلیون خواننده داشته باشی، آنوقت می‎توانی خودت را موفق فرض کنی.

خب این یک مسئله‎ای‎ست که بر می‎گردد به شرایط مخاطب در ایران و آمار پایین تیراژ و مطالعه‎ی سرانه مردم، من منظورم در همین فضایی‎ست که ما داریم. کتابها اغلب تیراژ پایینی دارند، اما کارهای تو بارها با تیراژهای خوب منتشر شده و تجدید چاپ می‎شوند.

–          بلا تشبیه و اگر سوء‎تفاهم نشود، در شهر کورها، یک چشمی بودن مایه افتخار نیست.

من اغلب در میان دوستان می‎بینم آنها که اهل شعرند، مطالعاتشان بیشتر محدود است به این حوزه، و یا داستان نویسان هم گاه خودشان را محدود می کنند به مطالعه در حوزه‎ی کار خودشان و … اما می‎دانم که تو در حوزه‎های مختلفی مطالعه می‎کنی. چرا، دلیل خاصی پشت آن است؟

–          خب این پراکنده خوانی الزاما که کار خوبی نیست. اما برای من روشن است که یک داستان نویس نباید خودش را محدود کند به حوزه داستان. اغلب سعی می‎کنم کتابهای خوبی که به من پیشنهاد می شود بخوانم، بعضی حوزه‎ها هم که جزو علایق شخصی من است که آنها را دنبال می کنم. مثلا حوزه آینده پژوهی، برای من خیلی جذاب است. مثلا کتاب «جهان مسطح است» فریدمن بسیار برایم قابل توجه بود و من کتابی که تا این اندازه قرن بیست و یکم را خوب شرح داده باشد ندیده‎ام. کار آخر داریوش آشوری را هم پسندیدم.

معمولا چقدر در روز مطالعه می‎کنی؟

–          متاسفانه خیلی کم، شاید یک تا دوساعت.

به فیلم چطور، علاقه‎داری، کارهای سینمایی را دنبال می کنی؟

–          کم و بیش، من معمولا وقتی مشغول ورزش هستم سعی می‎کنم، فیلم هم تماشا کنم، مثلا وقتی در جا می‎دوم! کار آخر رومن پولانسکی را اخیرا دیدم که کار خوبی هم بود. شعر هم می خوانم، اخیرا کتاب «پیاده‎ها‎ی» امید مهدی نژاد را خواندم که کار خوبی بود، مخصوصا یکی از شعرهای آن را خیلی پسندیدم.

از میان کتابهایی که اخیرا خوانده‎ای کدامیک مورد توجه تو قرار گرفته‎اند؟

–          من حافظه‎ام صفر است! اجازه می دهی از روی لبتابم بگویم!

حتما، توهم عادت‎داری  اسم کتابهایی که می‎خوانی یادداشت کنی؟

–          معمولا این کار را می‎کنم، با تاریخ خواندن کتابها والبته گاهی هم با اظهار نظری کوتاه درباره آنها.

خب از انتهای جدول خودت شروع کن.

–          اجازه بده اول به یک کتاب خیلی خوب غیر داستانی اشاره کنم. خاطرات دکتر محمد حسین پاپلی یزدی به نام «شازده حمام» یک کتاب خاطره است که شرح زندگی و نوجوانی این آدم است در دهه سی و چهل، از یک خانواده سختکوش یزدی، که دارد اطراف خود و زندگی اجتماعی و سنتی را شرح می‎دهد.من فکر می کنم برای یک نوجوان و یا جوان و حتی میانسال و پیران ایرانی واجب است که این کتاب را یکدور بخوانند! چون خیلی دید خوبی را به آدم از آن روزگار می‎دهد.

ناشر کار کجاست؟

–          ناشر هم اسمش پاپلی یزدی‎ست. من این کتاب را در کتابفروشی خوارزمی دیدم که به نمایندگی از ناشر آن را می‎فروشد.

برویم سراغ کارهای داستانی…

–          در میان آثار داستانی یک مجموعه داستان خیلی خوب خواندم از خانم ندا کاووسی فر، به اسم، «خواب با چشمان باز». بعضی از داستانهای این مجموعه  بسیار برایم جذاب بودند. البته دو سه داستان بودند که فقط تصویرهای زیبایی داشتند، اما این تصاویر آدم را کاملا درگیر می‎کردند، مثلا استخوان دستی که جاکلیدی شده! این تصویر واقعا آدم رامی تواند ساعت‎ها با خودش درگیر کند. البته این مجموعه داستانهای ضعیف هم داشت که از آنها می‎گذرم، اما در مجموع من این کتاب را پسندیدم.

بعد از عید کتاب جالب دیگری هم خواندم، حالا من یک سوال بپرسم، شما «محمد سهرابی» می شناسید؟

بله، یکی از دوستان من است!

–          کارش ویراستاری‎ست!

کار ویرایش هم می‎کند، اما بیشتر در حوزه شعر فعالیت دارد و این کتاب از تجربه‎های اول داستان‎نویسی محمد سهرابی‎ست…

–          من «سکته قبلی‎»اش را خواندم، نثر کتاب نثر بسیار خوبی‎ست، اما قصه نه، قصه خیلی جاندار از کار در نیامده، اما برعکس نثر کتاب نثر جاندار، شاد و طنازی‎ست و همین نثر و شاعرانگی‎ آن است که آدم را با کتاب همراه می‎کند. کار قطعا از یک کار متوسط بالاتر است. بازی‎های زبانی کتاب خوب از کار در آمده، هرچند بعضی جاها توی ذوق هم می‎زند، راوی هم راوی بسیار خوبی انتخاب شده  و حیف که قصه استخون بندی محکمی ندارد شخصیت‎پردازی‎ها آنطور که باید نیست.

اما یک کار کاملا امریکایی از سال بلو خواندم، به نام «هدیه هموبلت» که سهیل سمی هم ترجمه بسیار خوبی از آن ارائه کرده.

«نام من سرخ» اورهان پاموک را خواندم، به نظر قصه‎ی بسیار هویت گرایانه‎ای‎ست. از این جهت که یک نویسنده ترک در جستجوی هویت می‎آید در قزوین درباره نقاشی‎های دوره صفوی تحقیق می‎کند و این واقعا باعث تاسف است که ما حاضر نیستیم برای کار خودمان از روی صندلی خودمان بلند شویم و کمی‎خودمان را تکان بدهیم. به هر حال این کتاب هم کار خوبی بود.

یک کتاب هم دکتر سعیدی در آورده درباره وضعیت تجار در دهه‎ی چهل و پنجاه، که هر جلد به یکی از تجار به‎نام آن دوره یعنی: لاجوردی، ایروانی و حاجی برخوردار، می‎پردازد که این کار هم برای علاقمندان حوزه اقتصاد می‎تواند جالب باشد.

البته منظور من بیشتر روی کتابهای ادبیات داستای ایرانی در سالهای اخیر بود، آیا این دست کتابها را مرتب دنبال می‎کنید؟

–          بله قطعا، اما متاسفانه کار خوب کم گیر می‎آید. من حس می‎کنم فضاها در این آثار خیلی یک دست و حرفها هم حرفهای تکراری شده.

در سالهای اخیر رونقی در انتشار آثار داستانی به وجود آمده، وضعیت را چطور می‎بینی، آیا به آینده ادبیات داستانی این نسل امیدواری؟

–          راستش من حس می‎کنم که ما بیشتر از آنکه حرفهای تازه بزنیم، داریم از تجربیات یکدیگر استفاده می‎کنیم. بنابراین کارها بیشتر به تکرار همین تجربه‎ها انجامیده. ببینید وقتی تجربه‎های ما محدود می شود به اینترنت، تلوزیون و ماهواره یا حتی کتابهای همدیگر، یعنی وقتی آبشخور همه‎ی ما یکی شده نمی‎توان انتظار داشت از دل آن حرف تازه‎ای بیرون بیاید.

به عنوان آخرین سوال دوست دارم درباره پروسه نوشتن رمان امیرخانی، دراقع عادات نوشتن که داری حرف بزنید؟

–          ببین من در سوم نوروز یک طلبی در سایتم {ارمیا} گذاشتم به نام آداب نوشتن که همه چیز را آنجا شرح داده‎ام. اما برای این که به سوالت جواب داده باشم به این نکته فقط اشاره می‎کنم که برای من خیلی مهم است که قبل از سروه کردم به کار نوشتن رمانم تمام تحقیقات لازم را انجام داده باشم، که وسط کار مجبور نباشم بروم دنبال چیزی. گاه برای یک چیز جزیی که می خواهم در رمانم استفاده کنم خیلی وقت می گذارم. مثلا الان چند روزی‎ست که برای رمان تازه‎ام دنبال یک تریلی خاص در دهه چهل می گردم، درحالی که شاید به نظر خیلی مهم نباشد و من بتوانم از طریق تخیل هم این تریلی را در نظر بگیرم. گاه فکر می‎کنم خودم را خیلی درگیر برخی جزییات می کنم… اما به حرحال این هم یکی از عادتهای من شده!

تاریخ انتشار: 16 فروردین 1390