این مقاله را به اشتراک بگذارید
اووه تیم؛ پوستین‌دوزی که نویسنده شد
حسین تهرانی*
تیم؛ راوی تاریخ و سیاست
اووه تیم از کودکی به داستان علاقه‌مند بود و به داستان‌هاى پدربزرگش با علاقه و ولع گوش مى‌داد. هر موقع که می‌توانست، به خانه عمه‌اش که در ناحیه بندر شهر‌هامبورگ زندگى می‌کرد، می‌رفت و در آشپزخانه او بود که اولین داستان‌ها و قصه‌هایش را نوشت. آن‌موقع در دبستان درس مى‌خواند. در دبستان املایش بسیار ضعیف بود، ولی درعوض انشاهای پرشوری می‌نوشت. پدر برای جلوگیری از ننگ درجازدن، همچنین برای تضمین وجود جانشین بعد از مرگش، مانع رفتن اووه به دبیرستان شد و درعوض او را وادار کرد در هنرستان شغل او را بیاموزد. شغلى که اووه بعدها آموخت، پوستین‌دوزى بود. یعنى او از پوست حیوانات براى مشتریانش لباس، کت و پالتو و مانتو مى‌دوخت. در دوران کارآموزی، هربار که همکارانش از آرزوی او برای آینده می‌پرسیدند، می‌گفت: می‌خواهم نویسنده شوم. و هربار به‌شدت مورد تمسخر قرار می‌گرفت. تیم بعد از فوت پدرش، سه سال مغازه ورشکسته او را اداره کرد و بعد از اینکه مغازه از زیر بار قرض بیرون رفت، اداره آن را به مادر و خواهرش واگذار کرد و برای اخذ مدرک دیپلم، در کالج شهر براونشوایگ ثبت‌نام کرد. در سال ۱۹۶۳ دیپلم دبیرستان را اخذ کرد و سپس در شهرهاى مونیخ و پاریس به تحصیل در رشته‌هاى فلسفه و ادبیات آلمان پرداخت.
تیم نویسندگی را رسما از سال ۱۹۷۴ شروع کرد و در طی بیش از چهار دهه چنان آثار بی‌نظیری خلق کرده که هر کدام از آثارش تنها در آلمان به فروش میلیونی دست پیدا کرده‌اند و هنوز هم تجدید چاپ می‌شوند. سیاست و تاریخ دو جز جدانشدنی آثار او هستند، ولی او هیچ‌گاه عقایدش را بر خواننده تحمیل نمىکند، نصیحت نمىکند، نتیجهگیرى نمىکند و همین خصلت است که از او نویسنده‌اى پرمخاطب ساخته است. خودش ترجیح می‌دهد او را راوی یا قصه‌گو بنامند.
تیم در صدد آن نیست که واقعیت را، همان‌طور که اتفاق افتاده، یک‌به‌یک تعریف کند، او مى‌گوید: راوى یا قصه‌گو، نه‌تنها واقعه‌اى را بازگو یا تعریف می‌کند، بلکه آن را به شیوه‌اى نو حکایت می‌کند و طور دیگری. یعنى، طورى که می‌توانست اتفاق افتاده باشد. این راوى واقعیت دیگرى را بیان مى‌کند.
«قرمز»؛ هم تاریخ، هم ادبیات
این رمان، فقط یک رمان نیست، تاریخچه ۳۰ سال اخیر آلمان است و گذشته از ارزش ادبى، ارزش تاریخى نیز دارد. تیم با نوشتن رمان «قرمز» نقبى به گذشته مىزند. از آمال و آرزوهاى جوانان نسل ۶۸ براى برقرارى جامعهاى برمبناى عدالت اجتماعى، برابرى و برادرى مى‌گوید، از جنایات جامعه کمونیستى و جامعه غرب، از لجامگسیختگى منطق سرمایه، از پاشیده‌شدن بنیان خانواده، از تنهایى پیرمردان و پیرزنان، از سقوط ارزشهاى اخلاقى، از تاریخ تاریک آلمان در قرون اخیر و از وحشت از تلاش مجدد این کشور براى تبدیل‌شدن به یک ابرقدرت جهانى و تکرار احتمالى تاریخ وحشتناک این کشور، از باارزش‌بودن زندگى. این کتاب به‌عنوان بهترین اثر ادبی سال آلمان شناخته شد و برای نویسنده سه جایزه ادبی توکان، پرمیوناپولی و پرمیوموندلو را به‌همراه آورد.
مورنگا؛ یک «صدسال تنهایی» دیگر
رمان «مورنگا» تسویه‌حساب با گذشته است؛ تسویه‌حساب با گذشته آلمان و مخالفت با جنگ و کشتارى که آلمان‌ها در آن نواحى به راه انداختند. تیم در این کتاب به وقایع سال‌های ۱۹۰۷- ۱۹۰۴ در منطقه جنوب غرب آفریقا، نامیبیای کنونی، می‌پردازد. در نگارش این کتاب به خاطرات افراد و اسناد و مدارک تاریخی موجود، با ذکر تاریخ و نام استناد شده است. تیم با خلاقیت و ذوق ادبی فوق‌العاده خود، تمام این یادداشت‌های تاریخی و حوادث را ضمن روایت، به‌نوعی به خواننده خود گزارش می‌دهد. خواننده، داستان را گاهی همراه و همپای شخصیت داستان، مورنگا، «ناپلئون سیاهپوست»، و گاهی همراه با سربازان و افسران آلمانی دنبال می‌کند. از این‌رو سیر تدریجی و تکاملی استیلا و استعمار آلمان قیصری را بر اقوام سیاهپوست، و درحقیقت بر بخشی از آفریقا، با تمام وجود حس می‌کند؛ اینکه چگونه آنها در جهت حفظ منافع اقتصادی و سیاسی خود، مردمی ساده و بومی را به جنگی نابرابر وادار می‌کنند. آفریقایی‌ها در کنار رهبر خود «مورنگا»، همراه با زنان و کودکان، با تمام وجود سعی در دفاع و حفظ سرزمین خود می‌کنند. پیتر خوتیویتس، منتقد ادبی آلمان درباره این اثر چنین اظهار نظر می‌کند: «یکی از زیباترین کتاب‌ها از زمان «صد سال تنهایی» مارکز… این ادبیات واقع‌گرایانه است، بدون هیچ نقطه‌ضعفی. پیوندی است ندرتا موفق، بین فانتزی و واقعیت.»
«نه فردا، نه دیروز»؛ خنده‌دار و غم‌انگیز
چه هم‌پروازبودن با یک خانم عکاس جوان و یادآوری خاطرات یک مراسم شام با پیامدی هولناک؛ یا سفر کوتاه یک بانوی جوان به ولز که چشم‌های او را نسبت به رابطه جدیدش می‌گشاید؛ یا گذراندن روزی با یک متخصص جوان کامپیوتر و قاتل پرنده‌ها از‌هامبورگ؛ مساله خنده‌دار صندوق امانات در ایستگاه مرکزی قطار مونیخ؛ داستان مردی که از انجام خدمت سربازی در ارتش امتناع کرد و حالا ناخواسته قاچاقچی اسلحه شده؛ یا حادثه تلخ برخورد پیرزن پالتودوز با حامیان خشونت‌طلب حقوق حیوانات: اووه تیم موقعیت‌های به نظر عادی روزمره شخصیت‌های داستانش را تعریف می‌کند. نتیجه‌اش به وجود‌آمدن شش داستان «زیبا، جدی، خنده‌دار و غم انگیز است… تیم سعی می‌کند با رسم چند خط کوچک سرگذشت زندگی انسان‌ها را به تصویر بکشد.»
«دام‌گستر»؛ فساد در آلمان دهه هشتاد
رمان «دام‌گستر» از جمله شاهکارهای تیم محسوب می‌شود؛ رمانی پرهیجان، پرمعنا، لذت‌‌بخش و درعین‌حال تلخ. نویسنده در این کتاب با نثری شیوا و روان داستان زندگی پیتر والتر را از زبان خودش بیان می‌کند، مردی که به‌خاطر کلاهبرداری میلیونی در بازار بورس محکوم به حبس شده، اما موفق به فرار از زندان می‌شود و حالا در کمال آرامش فرصت دارد خاطراتش را شرح دهد.
والتر در خانواده‌ای متولد می‌شود که مادر از لحاظ اخلاقی دچار مشکل است و همچنین در ساختمانی بزرگ می‌شود که همسایه‌ها هر کدام به نوعی دچار ناهنجاری‌های اخلاقی هستند. فراگرد اجتماعی‌شدن والتر ناموفق است، زیرا نتوانسته هنجارهای اجتماعی را ملکه ذهنش کند؛ پس از اعمالی که انجام می‌دهد هیچ‌گونه احساس شرمساری نمی‌کند.
این رمان چندلایه است. نویسنده در این رمان سعی کرده فساد مالی دهه هشتاد میلادی آلمان را به تصویر بکشد. در ضمن فرصت را مغتنم شمرده و نقطه نظرات انتقادی‌اش را نسبت به دو سیستم اقتصادی کمونیسم و کاپیتالیسم ابراز و پیش‌بینی کرده که در درازمدت هیچ‌کدام از این دو سیستم قادر به ادامه حیات نیستند. اما شاید زیباترین بخش‌های کتاب مربوط باشد به تلاش نویسنده برای معرفی فرهنگ و زبان ساکنین جزیره ایستر.
وقتی این رمان در سال ۱۹۹۱ به بازار کتاب آمد، اکثر قریب به اتفاق منتقدان ادبی آلمان آن را زیباترین رمانی دانستند که پس از سال‌ها خوانده‌اند. پس از خلق این اثر، اووه تیم با عاریت‌گرفتن از تعدادی از شخصیت‌های این کتاب، دو شاهکار بی‌نظیر دیگر خلق کرد که جزو ادبیات ماندگار آلمان محسوب می‌شوند: «کشف سوسیس با سس کاری» و «شب تولد یحیی نبی». تیم در «کشف سوسیس با سس کارى» که شاهکارش محسوب مىشود، فضاى جامعه آلمان در خلال سالهاى ۴۸ ۱۹۴۵ را به طرز بسیار زیبایى تصویر می‌کند و در رمان «شب تولد یحیی نبی» درباره تفاوت‌های فرهنگی شرق و غرب آلمان، پس از برچیده‌شدن دیوار برلین و اتحاد دوباره این کشور می‌نویسد.
* مترجم آثار اووه تیم