سه کتاب شاخص برای شناخت تاریخ مشروطه

تاریخ مشروطه در سه قاب

اگر فقط عناوین آثاری را فهرست کنیم که مستقیم یا غیرمستقیم به جنبش مشروطه‌خواهی و ریشه‌های شکل‌گیری آن در تاریخ معاصر ایران می‌پردازند، خود کتابی حجیم می‌طلبد. ازاین‌رو، نگاهی کوتاه به سه کتاب مهمی می‌اندازیم که یکی در زمان وقوع انقلاب مشروطه نوشته شده، دیگری ٣٠ سال پس از انقلاب و آخری صد سال پس از آن.
تاریخ بیداری ایرانیان
«تاریخ بیداری ایرانیان» اولین کتاب درباره انقلاب مشروطه است. کتاب حاضر خاطره‌نگاری از رویدادهای مختلف پیش از مشروطه تا بعد از فتح تهران و آغاز مشروطه دوم است. ناظم‌الاسلام کرمانی، راوی خاطرات، یکی از انقلابیون تند و تیز و عضو کمیته انقلاب بود و با دیگر انجمن‌ها و فعالان انقلاب و روحانیون ارتباط گسترده داشت. در کتاب جزئیات، بحث و جدل‌های انقلابیون، تلگراف‌ها، اعلان‌ها و مکاتبات مبادله‌شده بین سران نهضت در تهران توضیح داده شده است. او در روایت خود، نگاهی هم به دیگر شهرهای درگیر در انقلاب دارد. به همین دلیل روند دقیق رویدادها را به‌دقت توضیح می‌دهد. او چند ماه بعد از فتح تهران و آغاز مشروطه دوم، اقدام به انتشار یادداشت‌های شخصی خود کرد و ابتدای هر هفته قسمتی از یادداشت‌ها را به صورت پاورقی در روزنامه کوکب – که خود منتشر می‌کرد – به چاپ رساند. کتاب را علی‌اکبر سعیدی‌سیرجانی تصحیح و منتشر کرد. یکی از مطالب مهم کتاب حاضر، بخش پایانی یادداشت‌های مؤلف است که سعیدی‌سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است. در این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر ۱۳۲۵ ادامه یافته، ولی از این تاریخ تا سوم جمادی‌الاول ۱۳۲۶ در ثبت وقایع وقفه افتاده است. ناظم‌الاسلام از چهارم جمادی‌الاول ۱۳۲۶ به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، ولی این‌بار به‌سبب اوضاع ویژه‌ پس از به‌توپ‌بستن مجلس و تعطیلی مشروطه، لحن خود را تغییر داد و جانب احتیاط را در پیش گرفت. او در موارد بسیاری از جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است. با وجود انتقاداتی که در مورد دقت علمی کتاب و برخی رویدادنگاری‌ها به کتاب وارد شده که البته مختص شتاب رویدادها در زمان انقلاب است «تاریخ بیداری» به یکی از مهم‌ترین مراجع در زمینه تاریخ‌نگاری مشروطه برای کتاب‌های بعدی بدل شد.
تاریخ مشروطه
بعد از تأسیس دانشگاه در ایران فرم جدیدی از تاریخ‌نگاری علمی تحت‌تأثیر مورخان اروپایی وارد ایران شد. «تاریخ مشروطه» احمد کسروی ازجمله اولین آثار با این رویکرد است. هدف او از نوشتن این کتاب «بررسی رازهای ناکامی جنبش، شناساندن قهرمانان راستین و پیشگیری از واژگونه‌نمایی تاریخ، پیشگیری از چسباندن این جنبش به بیگانگان، یادآوری کوشش کسانی که در آینده کنار گذارده شدند، پیشگیری از نگارش تاریخ میهن به دست بیگانه و سرانجام درد فراموشی ایرانیان» بود. کسروی سی سال بعد از پایان مشروطه تصمیم گرفت تاریخ مشروطه را بنویسد و بیشتر منابع در دسترس آن زمان را بررسی کرد. کسروی وقتی مجله پیمان را منتشر می‌کرد، انتشار وقایع مشروطیت آذربایجان را در هر شماره پی گرفت. کتاب در سال ۱۳۱۹ خورشیدی به چاپ رسید. بعدها انتشارات امیرکبیر آن را در دو مجلد منتشر کرد. یکی به نام «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان» و دیگری «تاریخ انقلاب مشروطه ایران». ایوان سیگل نیز کتاب را به انگلیسی ترجمه کرد. کسروی به‌خوبی با متدولوژی تاریخ‌نگاری مدرن آشنا بود اما به‌علت عدم دسترسی به اسناد دولتی و همچنین پراکندگی منابع و خاطرات شخصی مشروطه اشتباهاتی هم در روایت او به چشم می‌خورد. منابع او در کتاب حاضر، «تاریخ بیداری ایرانیان» (ناظم‌الاسلام)، «بلوای تبریز» (ویجویه)، «انقلاب ایران» (براون)، «اختناق ایران» (شوستر) و چند کتاب دیگر از ادوارد براون و روزنامه‌های آن دوره است. این کتاب به وقایع مشروطه دوم و آنچه به ختم مشروطه منجر شد نمی‌پردازد. بااینکه کسروی تبریزی بوده و در زمان مشروطه نیز در تبریز حضور داشت اما در کتابش تعادلی منطقی بین وقایع تهران و تبریز وجود دارد. کسروی در «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان» بر وقایع این منطقه متمرکز است و سیر تاریخی ١٨‌ساله مشروطه را دنبال کرده و با همان شیوه نگارش علاوه بر روایت مستندات تاریخی پس از فتح تهران در جای‌جای کتاب به داوری رجال مشروطیت نیز پرداخته و نظراتش را به صراحت ابراز داشته است. علاوه بر ارزش‌های تاریخی، کتاب تاریخ مشروطه معرف سبکی از نویسندگی است که کسروی در تاریخ‌نگاری و نثر معاصر فارسی بنیاد گذاشته است. او از پیشگامان واژه‌سازی علمی در زبان فارسی بود و می‌کوشید برای اصطلاحات جدید یا نوکردن اصطلاحات قدیمی واژه‌های تازه‌ای بسازد یا بیابد که اغلب ریشه در ادبیات گذشته ایران داشته یا براساس قواعد زبان فارسی ساخته شده است. اگرچه گاهی کتاب کسروی لحن گزنده‌ای دارد، ترسیم‌گر چهره قهرمانان، روشنفکران آزادی‌خواهان تهران، اصفهان و مجاهدین ازجان‌گذشته آذربایجان است.
مشروطه ایرانی
یکی از کتاب‌هایی که در چند سال اخیر درباره مشروطه منتشر شد و بحث‌ها و نقدهای زیادی به راه انداخت، «مشروطه ایرانی» ماشاءالله آجودانی است. کتاب حاضر با رویکردی تحقیقی و علمی به تاریخ‌نگاری مشروطه می‌پردازد و با استفاده از اسنادی که در آرشیو کشورهای مختلف، به‌خصوص انگلستان بوده، به تحلیل‌های متفاوتی از آنچه تاکنون در مورد مشروطه گفته شده می‌پردازد. تخصص و تحصیلات آجودانی در حوزه زبان‌شناسی این امکان را به او می‌دهد تا مهم‌ترین دستاورد مشروطه را گسست زبانی بداند. این گسست زبانی در تاریخ معاصر ایران طی فرآیند تحول زبان تاریخی و با تأثیر‌گرفتن از واقعیت انضمامی جامعه واژه‌های جدید چون «وطن» و‌ «ملت- دولت» را وارد اندیشه ایرانی‌ها کرد. از نظر آجودانی مشروطه فراتر از یک رویداد سیاسی صرف بود و تاریخ‌نگاری مشروطه باید به همه جنبه‌های این رخداد از زندگی ایرانیان توجه کند. توضیحات کتاب درباره ارتباط دین و عرفان و نظرات او در مورد شعر و ادبیات عصر مشروطه از همین جنس است. نویسنده در کتاب سعی در نقد تاریخ‌نگاری تاکنون مرسوم مشروطه دارد و در پیشگفتار کتاب تأکید می‌کند با همه سختی‌هایی که این پروژه در پی داشته و ناراحتی‌هایی که به وجود آورده این کار را به منظور رسیدن به رویکردی علمی به سرانجام رسانده است. او که از حدود بیست سال پیش در لندن سکونت دارد معتقد است مشروطه‌خواهان ایرانی درک درستی از مفاهیم سیاست مدرن نداشتند و همین مسئله را دلیل شکست این جنبش دانسته است. او خواست اصلی و نیروی محرکه مشروطه‌خواهی را خواست عدالت می‌داند. تغییر زبان و ساختارهای اندیشه جامعه در این رهگذر اتفاق می‌افتد اما خواست اصلی به ثمر نمی‌نشیند و حکومت مشروطه به وجود نمی‌آید. این امر از نظر او چند دلیل عمده دارد. ازجمله اینکه اصولاً در ایران طبقات به معنای واقعی شکل نگرفته‌‌اند. زیرا جامعه، پیشامدرن و سنتی است و دوران‌ گذار را طی نکرده، پس هنوز طبقه شکل نگرفته است و به همین دلیل روشنفکر هم نمی‌تواند نقش خود را ایفا کند.

شرق