نگاهی به کتاب «زندانهایی که برای زندگی انتخاب می کنیم» اثر دوریس لسینگ / ترجمه مژده دقیقی

نوشته های روشنفکر خودآموخته

مسعود عباس زاده

 

براي مطالعه آثار دوريس لسينگ، بايد به پيشينه زندگي او توجه ويژه اي كرد؛ چرا كه آثار  او به طور عام و مجموعه 5 گفتار شبه فلسفي اش در كتاب «زندان هايي كه براي زندگي انتخاب مي كنيم» به طور خاص،  به نحو كاملاً خودآگاهي، تحت تأثير افراد و پديده هاي متنوع پيرامونش است.

 دوريس مِي تِيلر (لسينگ) اين كتاب را در سال 1986 و در سن 66 سالگي نوشته است كه در سال 1991 چاپ شده است. او در 22 اكتبر 1919 در كرمانشاه از يك خانواده انگليسي به دنيا آمده ولي خودش در گفتار سوم كتابش با عنوان «عوض كردن كانال براي تماشاي دالاس»، تولد واقعي اش را نتيجه جنگ جهاني اول مي داند كه بر كودكي اش سايه انداخت. او اين جنگ جهانسوز و خانمان برانداز را جنگي مي پندارد كه احساسات ملي در طول آن به شدت ابتدايي، شرم آور و چنان ابلهانه بود كه شايد اكنون جوانان پيرامون آن بپرسند كه آخر چطور دولتمردان و مردمان آن روزگار مي توانستند به چنين مفهوم و پديده  غلط و غيرمنطقي باور داشته باشند؟

لسينگ در ادامه پاسخ به اين پرسش، بروز جنگ جهاني دوم را نيز بر شكل گيري شخصيتش به شدت مؤثر دانسته و دو ازدواجش را نتيجه اين دو جنگ كه هيتلر به عنوان يك ابله عربده جو و ياوه گو به راه انداخته بود، مي داند.

دوريس لسينگ در هشتاد و هفت سالگی برنده جایزه نوبل ادبیات سال 2007  شد، او پیرترین نویسنده ای بود که تا آن زمان جایزه نوبل ادبیات به او داده شده بود.

 در كتاب «زندان هايي كه براي زندگي انتخاب مي كنيم» دوریس لسینگ در پنج گفتار، ضمن بيان برخي از تجارب نويسندگي خود، ديدگاه هاي فرهنگي، سياسي و اجتماعي اش را در قبال پديده هايي كه در طول زندگی خود تجربه کرده، بيان می كند و در عين حال، در گذر زمان، به بررسي و نقد نسبي و كيفي انديشه هايش بپردازد. انديشه هايي كه به زعم او، مي تواند طي سال ها و دهه ها بعد، درستي و يا نادرستي آن ها ثابت شود.

در گفتار اول كتاب با عنوان «آنگاه كه آيندگان به ما مي انديشند»، لسينگ  با طرح پرسشي ساده به اين استدلال شبه فلسفي مي رسد كه در طرح هاي داستاني او به طور خاص و در بررسي پديده هاي جهان شمول به طور عام، اين موضوعات، مظهر رويدادهايي هستند كه گويي با گذشت زمان، معناي بيشتري پيدا مي كنند و هنگامي كه به نظر مي رسد همه چيز بر مدار درستي و طبيعي بودن مي چرخد، گويي به ناگاه، بدويّتي سهمگين فوران مي كند و مردم به رفتارهاي وحشيانه بازمي گردند.

اين همان موضوعي است كه لسينگ قصد دارد در طول اين 5 گفتار، پيرامون آن ها سخن بگويد؛ به اعتقاد او بايد دانست كه انسان به عنوان فرد و يا گروهي قومي، ملي و فراملي كه با سرعت در حال دست يافتن به آگاهي و دانش است، چقدر و به چه ميزان، تحت سلطه گذشته عاري از تمدن خويش بوده و با اين همه آگاهي و دانش، دچار استيصال و درماندگي مي شود.

اين گفتار طي 9 سرفصل عمده شامل موضوعات ذيل، درصدد پاسخ گويي به اين فرايند خانمان برانداز و تمدن سوز است: پديده اتحاد جماهير شوروي، آرمان گرايي، نويسندگي و نقش نويسندگان در زمان ما، منشأ خشونت و جنگ، جدال سوسياليست با غرب، مفهوم خون و آزادي و رسيدن به رويكرد وطن پرستي، دوقطبي شدن جهان و ايجاد اختلاف نظرها، قرباني كردن مناسك و بالأخره، جريان هاي افراطي و درست نمايي آن ها.

در گفتار دوم با عنوان «تو لعنت شده اي ما رستگار»، لسينگ مي كوشد تا با بيان و نقل تجارب شخصي اش پيرامون اخراج از زيمبابوه (رودزياي سابق)، ارتجاع و عقب افتادگي هاي بشريت را به طور عمده به عدم امكان تشخيص دوست از دشمن پيوند دهد؛ در اين خصوص او معتقد است كه اقليت آگاه جامعه بر خلاف اكثريت خاموش و نادان آن، كاملاً خود آگاهانه عمل مي كند و لذا بايد تلاش كرد كه راه هايي براي آموزش فرزندان و نسل آينده ايجاد شود تا در نتيجه، آنان مانند اقليت آگاه جامعه انديشيده و از ابراز عقيده خويش، هيچ ابايي نداشته باشند و جامعه به پويايي و دانايي مطلوب و آرماني خويش برسد.

اين گفتار نيز در كنار بررسي اين موضوع، به صورت جامعي 14 محور مهم ديگر را به اين شرح مدنظر قرار داده است: توجه به اقليت تحول گرا، مفهوم حيوان گروهي يا حيوان اجتماعي، علوم شكست خورده در حوزه علوم انساني، نقش پوياي فرد در گروه، اضمحلال احزاب چپ گرا و سوسياليست در اروپا، تقابل نسل گذشته با نگرش هاي جديد، سياست و دانشگاه در بريتانيا، اعتقاد، تعصب مذهبي مسيحيان، مقايسه ماركسيست با مسيحيت، ديكتاتوري و تاريخ، باشگاه كتاب چپ زيمبابوه، جنبش زنان و تبعيض جنسيتي و بالأخره، پديده جنون عمومي.

در گفتار سوم كتاب نيز با عنوان «عوض كردن كانال براي تماشاي دالاس»، نقش رسانه ها را در جهان امروز به طور عام و دنياي نويسندگي به طور خاص مورد بحث و بررسي قرار داده است؛ در ابتداي اين گفتار، لسينگ با آوردن مثالي از جنگ در شبه جزيره كره و شستشوي مغزي سربازان آمريكايي چنين مي نويسد:«… در طول جنگ كره، اين موضوع موجب حيرت دولت آمريكا شده بود كه سربازان آمريكايي به انواع و اقسام جنايت هايي كه (به زعم لسينگ) مرتكب نشده بودند، اعتراف مي كردند. دليلش شيوه هاي شستشوي مغزي بود كه نيروهاي كره شمالي به كار مي گرفتند. در نتيجه اين امر، ايالات متحده پژوهشي را به طور متمركز درباره جامعه و نحوه عملكرد آن فراهم آورده است كه به اعتقاد من، مي تواند ما، زندگي ما و ديد ما را نسبت به خودمان تغيير دهد.»

با اين مقدمه لسينگ تلاش مي كند تا به بررسي جنگ سرد و مفاهيمي چون پايان عصر اعتقاد بپردازد؛ اين گفتار نيز با 8 مبحث ذيل ادامه مي يابد: جنگ بريتانيا با آرژانتين بر سر جزاير مالويناس (فالكلند)، تبليغات انتخاباتي مارگارت تاچر، نخست وزير اسبق بريتانيا، حساسيت زدايي براي اعمال خشونت، تلاش براي بيداري وجدان عمومي و دوگانگي موجود، جنبش هاي عمومي، خنديدن به عنوان واكنش به نابخردي هاي بشر، بي توجهي قدرت به جامعه و بالأخره، رصد نامحسوس از اوضاع حكومت.

در گفتار چهارم كتاب با عنوان «ذهن هاي جمعي»، لسينگ مي كوشد تا تصويري واقعي از انسان غربي براي خوانندگان كتابش – از هر قشر  و صنفي ارائه نمايد؛ وي در اين خصوص چنين مي نويسد: «… من شهروند جامعه اي آزادم و معني اش اين است كه يك فردم و انتخاب هاي فردي مي كنم. ذهن من از آن خودم است، عقايدم را خودم انتخاب مي كنم و … افكاري از اين دست ممكن است شبيه به كاريكاتور باشد ولي از تصويري كه از خودمان در ذهن داريم، چندان دور نيست. تصويري است كه شايد آگاهانه به وجود نيامده باشد ولي بخشي از فضايي عمومي يا مجموعه اي از فرض هاست كه بر افكار ما درباره خودمان اثر مي گذارد. از همين رو، شايد آدم ها در غرب در تمام عمر خود هرگز به تحليل اين تصوير بسيار خوشايند فكر نكنند و در نتيجه در مقابل انواع فشارهايي كه به انحاي مختلف بر آن ها وارد مي شود تا همرنگ جماعت شوند، ناتوانند.»

علاوه بر اين، 6 مقوله ذيل در اين گفتار مدنظر لسينگ است: زندگي گروهي، عضويت در گروه هاي زياد، ذهن خلاق، انتخاب رهبر گروه و جامعه و ايده نخبه گرايي، سانسور دروني با خودسانسوري و بالأخره، دستور پذيري آدم ها يا تبيين آزمايش ميلگرم.

لسينگ در گفتار پنجم و پاياني كتاب خود با عنوان آزمايشگاه هاي «تغيير اجتماعي»، به نقش رسانه و اخبار بر خرد جمعي مي پردازد و در ادامه اين گفتار، مفاهيم 8 گانه ذيل را مد نظر قرار مي دهد: دموكراسي، حكومت متمدن، در مذمت كمونيست، ويژگي هاي نخبگان امروزي، شكل گيري افكار عمومي، موضوعات مناسب پژوهش در جوامع بشري، درباره ادبيات و تاريخ و بالأخره، پيوند ادبيات و تاريخ با روان شناسي.

به نقل از الف

******

«زندان‌هایی که برای زندگی انتخاب می‌کنیم»
نویسنده: دوریس لسینگ
ترجمه: مژده دقیقی
ناشر: کندوکاو ، چاپ دوم 1392
119صفحه، 6000تومان