این مقاله را به اشتراک بگذارید
وقتی از ژانر حرف می زنیم، از چه حرف می زنیم؟
نیره رحمانی
«ژانر» یکی از مفاهیم کلیدی و پرکاربرد در حوزه های مطالعات سینمایی است. یکی از مهمترین دلایل توجهی که اغلب بدان صورت می گیرد نیز از دل همین کارآمدی و کاربرد فراوان آن است. «ژانر سینمایی مفهومی آشناست برای تمام بینندگانی که می‌خواهند فیلم‌های مورد علاقه‌شان را انتخاب کنند، فیلمی را در چند کلمه برای دوستشان شرح بدهند یا چند مجموعه فیلم را با خصوصیات مشترک، شناسایی، مشخصه‌پردازی و متمایز کنند.»
«ژانر» همانند اغلب مفاهیم می تواند به فراخور نیاز هم به شکلی ساده و عام و هم به صورتی پیچیده و خاص مورد استفاده قرار بگیرد. «این مفهوم در صنعت فیلم و نیز تاریخ فیلم نقش محوری دارد. در بین بینندگان فیلم از سینماروهای عادی گرفته تا متخصصان فیلم، روشی رایج‌تر از طبقه‌بندی فیلم‌ها براساس راه‌های ژانری- از وسترن گرفته تا علمی- تخیلی از ملودرام تا موزیکال- نیست. این کار برای تعیین و تثبیت عناصر تکرارپذیر روایی، ایدئولوژیک و زیبایی‌شناختی در چارچوب کلی اثر سینمایی انجام می‌شود.»
وقتی ما فیلمی را به ژانر خاص نسبت می دهیم در واقع بدون آنکه توضیحی درباره آن داده باشیم و یا احیانا با فیلم دیگری قیاس کنیم؛ ویژگی هایی را به آن نسبت داده ایم؛ این مسئله از دل هویتی ژانری بیرون می آید. حال هر چه شناخت ما در این باره عمیق و دقیق تر باشد هم درک بهتری از این هویت داریم و هم شکل بهتری آن را بکار می بریم.
کتاب «ژانرهای سینمایی» اثر رافائل موآن با تبیین آنچه گفته شد به عنوان مقدماتی ترین بحث در باره ژانر و ورود به این حوزه، آغاز می شود. نویسنده در واقع با اشاره به اینکه ژانر به چه کار مخاطبان سینما، از سینماروهای عام تا فیلم بین های حرفه ای می آید بستری بسیار مناسب برای درک چیستی آن فراهم می آورد.
رافائل موآن نویسنده و پژوهشگری فرانسوی است، اما مترجم فارسی کتاب او را از زبان انگلیسی ترجمه کرده است که مقدمه ای به قلم جنت استایگر نیز به ابتدای آن افزوده شده است. استایگر در این مقدمه با اشاره به اهمیت ژانر در سینما به پاره ای ویژگی های این کتاب نیز پرداخته و در نهایت در یک جمع بندی کلی از پژوهش رافائل موآن به عنوان اثری درخشان و هوشمندانه یاد کرده است و اهمیت آن را در طرح مباحث مهم به صورتی قابل فهم دانسته است.
خواندنی و قابل فهم بودن این کتاب، صفتی است که ویراستار انگلیسی کتاب هم نتوانسته از آن صرف نظر کرده و بدون اشاره از کنار آن بگذرد؛ به خصوص که از پیچیدگی و غیرقابل فهم بودن به عنوان یکی از مهمترین معضلات در نظریه‌پردازی‌های پیرامون ژانر، در این کتاب خبری نیست.
رافائل موآن کتاب «ژانرهای سینمایی» را در ۶ فصل با عناوین زیر ارائه کرده است: «در جنگل ژانر»، «در جست و جوی قوائد ژانر»، «هدف از پیدایش ژانرها چیست؟»، «هویت‌های ژانری فیلم»، «چگونه به مفهوم تاریخ ژانر بیندیشیم» و «ژانر بر زمینه اجتماعی، فرهنگی و سینمایی»
مهمترین ویژگی کتاب حاضر، که آن را از دیگر آثار مشابه متمایز ساخته رویکرد متفاوت آن در پرداختن به ژانر های سینمایی است. براساس این ویژگی که از عناوین فصول تشکیل دهنده کتاب نیز قابل تشخیص است، رافائل موآن به جای شکل آشنا و کلیشه شده چنین کتابهایی که به تعریف ژانر و تقسم بندی انواع ژانر های سینمایی تمرکز می کنند، ترجیح داده به شیوه ای دیگرگونه به «ژانرهای سینمایی» پرداخته و متن حاضر را بستری برای فهم ژانر و هویت ژانری و نسبتی که ژانر با عناصر درون متنی و برون متنی فیلم و سینما دارد، قرار دهد. بنابراین نمونه بارز یک پژوهش نظری کارآمد برای درک مفهوم ژانر، ژانرها، ژست ژانری و… است که بر نظریه‌های ژانرها، کاربردها و عملکردهای ژانرهای سینمایی اتکا دارد.
با توجه به آنچه گفته خواننده این کتاب با گونه شناسی و تعربف ژانرها سینمایی روبه رو نمی شود بلکه با ابعاد مختلفِ مفهومی کلیدی چون ژانر و نسبت آن با دیگر مفاهیم سینمایی و یا مرتبط با سینما، آشنا می شود.
نویسنده کتاب با ایده پیچیده بودن موضوع ژانر فیلم، بحث رده بندی های ژانرها و عوامل موثر در آن را مطرح می سازد و براین این نظر تاکید می کند که چون ژانرها براساس روابط متنی متفاوت با سینما تعیین می شوند، همه جا و همه زمان نمی توانند ثابت باشند. بنابراین نویسنده در طبقه‌بندی‌های ژانر بر تضادهایی تأکید می‌کند که از سردرگمی طبقه‌بندی ذاتی در این کاربرد ژانر ناشی می‌شود.
شأن نزول و قواعد ژانرها، هویت‌های ژانری فیلم، مفهوم تاریخ ژانر و … از دیگر مباحثی هستند که در این کتاب مورد توجه و بررسی قرار گرفته اند و خواننده به سمت درک عمیق از ژانرهای سینمایی رهنمون می شود، چنان که بدانند وقتی از ژانر، یا قواعد ژانری صحبت می‌کنیم دقیقا منظورمان چه عناصری است و این عناصر در چه چیزهایی ریشه دارند.
در این کتاب دو نوع کاملا متفاوت از تعریف ژانر مد نظر قرار گرفته یکی در پیوند با نظریه‌های سینمایی و دیگری در ارتباط با نظریه های فرهنگی که هر دو نقشی تعیین کننده دارند؛ یعنی از یک سو تعاریف ساختاری که با قواعد و ویژگی‌های متمایز ژانر در متون فیلم سر و کار دارند و از سوی دیگر تعاریف کارکردی که به تأمل در کاربردها و وظایف اقتصادی، ایدئولوژیک، فرهنگی و ارتباطی ژانر می‌پردازند.
فصل چهارم کتاب با عنوان ژانر و مولف، به سراغ یکی از موضوعات مهم اما کمتر مورد توجه قرار گرفته در مطالعات سینمایی رفته است و آن چیزی نیست جز اینکه آیا تبعیت از قواعد ژانر در تناقض و تقابل با تئوری مولف قرار می‌گیرد: «به نظر می‌آید که خوانش‌های مولفانه و خوانش‌های ژانری نقطه مقابل یکدیگر.»
اشاره به کارکرد ژانر در حکم رده‌ای برای تأویل پرداخته شده که امکان بررسی سطوح مختلف ژنریک بودن و ترکیب ژانرها را فراهم می‌آورد نیز در همین فصل مورد توجه قرار گرفته است. پایان بخش کتاب دو فصلی است که به رابطه بین ژانرها و تاریخ، و همچنین چارچوب نظریه‌ای که در آن می‌توان به دریافتی از تاریخ ژانر رسید، پرداخته شده است.
کتاب ژانرهای سینمایی اثری است ارزنده و منبعی سودمند برای مطالعات سینمایی در زمینه ژانر که از جنبه های مختلف دارای امتیازاتی است که آن را نمونه های مشابه نظری مشابه ممتاز می کند. برای نمونه برخلاف اغلب متون سینمایی تنها به سینمای امریکا محدود نشده و نمونه هایی از سینمای دیگر کشورها نیز ارجاع داده است.
نهایتا اینکه رافائل موآن در کتاب «ژانرهای سینمایی» به درک ما درباره ماهیت و کارکرد ژانر عمق می بخشد. حسن کتاب است که مباحثی نظری و مهم را با زبانی قابل فهم و روان بیان کرده به گونه ای که طیف وسیعی از علاقمندان سینما که با مطالعه ادبیات سینمایی بیگانه نباشندمی توانند از آن بهره بگیرند.
به نقل از الف کتاب
«ژانرهای سینمایی»
نویسنده: رافائل موان
ترجمه: علی عامری مهابادی
ناشر: مینوی خرد، چاپ اول ۱۳۹۳
۲۵۴ صفحه، ۱۵۰۰۰ تومان