نگاهی به کتاب «کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند» اثر سریا داودی حموله

جُنگ شاعرانی که هنوز زنده‌اند

هوشیار مجتبوی

جلد اول ِ آنتولوژی شعر شاعران معاصر/ کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند، سال ۱۳۹۴ منتشر شد. سریا داودی حموله در آنتولوژی شعرش « کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند » به گونه‌ای متفاوت شاعران معاصر را طبقه بندی کرده است. طبیعی است که در کتاب‌هایی از این دست مولفان در وهله نخست تقدم – تاخرِ زمانی شاعران معاصر را در نظر دارند، و مسئله دوم نیز این است که این شاعران به چه جریان شعری یا بوطیقای شعری تعلق دارند. در آنتولوژی‌های شعر معاصر معمولا جریان‌های شعری طبق مناسبات و سنت ژورنالیستی- انتقادی زمانه همیشه یکپارچه و یکدست بوده‌اند. مثلا همه، نخست شعر پیش از نیما را بررسی کردند، بعد سراغ نیما و یارانش رفتند، نگاهی به موج نویی‌ها انداختند، شعر سپید شاملو، اسپاسمانتالیسمِ رویایی، شعر پلاستیک، شعر نابی‌ها را دیدند و آنتولوژی‌های متاخر که به شعر دهه هفتاد هم اشاره کرده‌اند. حالا چند جریان شعری بیشتر یا کمتر، خط سیر اینگونه بوده است.  البته در میان تمام آنتولوژی‌ها و کتاب ‌هایی که شعر امروزمان را تحلیل کردند، پاره‌ای از شاعران بنا به سنت مرسوم مورد غفلت واقع شدند، یا اگر عنایتی به‌شان شده صرفا محضِ اشاره بوده، و همیشه نیز این اشاره‌ها با کژفهمی‌ها و داده‌های نادرست درآمیخته است. از تاریخ تحلیلی شعر نوی شمس لنگرودی گرفته که خالی از این نادرستی‌ها نیست، تا آثاری از علی باباچاهی و دیگران.

 بازگردیم به «کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند» که جلد دومش امسال منتشر شد. بدیهی است در این کتاب هم تقدم و تاخر زمانی شاعران مورد توجه قرار گرفته است، اما تفاوت این کتاب در تعداد شاعران، نحوه گزینش آن‌ها و توصیف آن‌هاست. از طرفی طبقه بندی شاعران معاصر از سوی داودی حموله که تا به امروز نیز ادامه داشته است، طبقه بندی‌ای انحصاری به حساب می‌آید. به عناوین نگاه کنیم: بافتارهای شعر زبانیت، بافتارهای شعر حجم، بافتارهای استفهامی، بافتارهای بینامتنی، بافتارهای دیالکتیک، بافتارهای سمپاتیک، بافتارهای منفرد، بافتارهای تغزلی-غنایی و بافتارهای فراشخصی.

قطعا دوست دارید بدانید در ذیل این عناوین چه شاعرانی دسته بندی شده و مورد مداقه قرار گرفتند. باید به این فهرست که گزینش و تا حدودی نحوه گزینش مولف را نشان می‌دهد نگاه کنیم.

یک: بافتارهای شعر زبانیت. داودی حموله در این جرگه رضا براهنی را قرارداده است و بس. البته در این فصل به شاگردان براهنی از جمله  شمس آقاجانی، علی قنبری، علی عبدالرضایی، مهرداد فلاح، رزا جمالی، رویا تفتی، پروشات کلامی و پگاه احمدی اشاره کرده است اما این شاگردان خود در طبقه دیگری قرار گرفته‌اند که متعاقبا متوجه خواهید شد. با این وصف در دسته بافتارهای شعر زبانیت، داودی حموله رضا براهنی به طرز یکه و یگانه‌ای به خاطر آنچه به شعر «زبانیت» معروف است، معناگریزی‌های ویژه این شعر، نحوشکنی‌ها، چند صدایی و آشنایی‌زدایی‌های لفظی-معنایی بررسی کرده است. این یکی از ویژگی‌های دیگر، و نوی این آنتولوژی است، خصوصا در قیاس با آنتولوژی‌هایی که مولفان آن تا حدودی ذهنیتی کلاسیک و سنتی به شعر معاصر داشته و دارند، و هرگز شعر و نقد رضا براهنی را آن طور که باید و شاید جدی نگرفتند. این در حالی است که چه از براهنی خوش‌مان بیاید، چه خوش‌مان نیاید، نقش براهنی در وضعیت نقد شعر معاصر که به زعم بسیاری موجب پویایی آن شده است و همین طور نقش او در شعر آوانگاردِ متاخرمان را نمی‌توانیم منکر شویم. ثریا داودی حموله نه تنها از رضا براهنیِ شاعر همچون بسیاری از آنتولوژی‌های شعر معاصر غفلت نورزیده است که حتی تا حدودی – شاید به دلیل غفلت همیشگی آنتولوژی‌ها نسبت به شعر براهنی- رنگ و لعاب بیشتری به این بخش از کتابش داده است، شعرِ براهنی و نقد او را بسیار پراهمیت دانسته و جایگاهی بس رفیع برای او قائل شده، تا جایی که نوشته است: «اندیشه‌ی براهنی مثل کوه یخ شناوری است که شاید بیش از یک دهم آن به درک مخاطب درنیاید.»
 
دو: بافتارهای شعر حجم ؛ یدااله رویایی و منصور خورشیدی. مولف در این بخش تلقی ِ نادرست، مرسوم و همیشگی را تکرار کرده است و شاعران ِ «شعر دیگر» را از حجم گرایان دانسته است، در صورتی که  شعرِ دیگر جریان مستقلی است که نباید ذیل «حجم/اسپاسمانتالیسم» بررسی‌اش کرد. استناد به سخن معروف یدالله رویایی مبنی بر مسئله امضاهای زیر برگِ مانیفیست شعر حجم (می‌توانید در «سکوی سرخ» بخوانید)، احتمالا موجب این سوء تفاهم شده است.

سه: بافتارهای استفهامی؛ فریاد شیری، عباس صفاری، گروس عبدالملکیان، رسول یونان و رضا چایچی.  مولف، این شاعران را شاعرانی انسان گرا، با شعرهایی دارای فضای رمانتیک، آمیخته به مفاهیم انسانی توصیف کرده است.

چهار: بافتارهای بینامتنی؛ کوروش همه خانی، کوروش کرم پور، مهرداد فلاح و فرهاد کریمی. مولف درباره این جرگه نوشته است: «گسسته نویسی، مرکزی گریزی و آشنایی زدایی نوعی دهن کجی به دستور زبان معیار است که شاعران این سبک با مولفه‌های چند صدایی و تکثرگرایی سعی دارند، اندیشه‌ی پست مدرنیسم را به ادبیات فراپست مدرنیسم تزریق می‌کنند.»

پنج: بافتارهای دیالکتیک؛ علی عبداللهی، بهزاد زرین‌پور، یزدان سلحشور و سیاوش سبزی. مولف در این بخش شاعران دیگری همچون ارمغان بهداروند، افشین شاهرودی، ایرج صف شکن، محسن بوالحسنی و … را به فهرست افزوده است و آن‌ها را شاعرانی تصویرگرا و متاثر از تجربه‌های زیستی همراه با آشنایی زدایی لفظی-معنایی در شعرشان خوانده است.

شش: بافتارهای سمپاتیک؛ محسن مرادی، نصرت اله مسعودی، ابراهیم عالی پور، فراز بهزادی، ایمان صفری، علیرضا آبیز، علی الفتی، علی صالحی بافقی، حامد رحمتی و محمد کاظم حسینی. در این بخش حموله ویژگی‌هایی نظیر تعلیق، تقابل‌های تناقضی، تکثر معنایی، تشخیص و روایت‌های متناقض نما را برای این دسته از شعرها برشمرده است.

هفت: بافتارهای منفرد؛ میثم ریاحی، آرش نصرت اللهی، شهرام پور رستم، کروب رضایی، حسین طوافی، مزدک پنجه‌ای، محسن موسوی میرکلایی، بهنام فرخی، موسی زنگنه، هوشنگ رئوف، حمید آل یوسف و احمد فریدمند. جذابیت‌های کلامی-لفظی، زبان فرمی، مضامین عاشقانه همراه با حس‌های نوستالژیک که گاه از زاویه عصیان به آن نگریسته شود در توصیف شعر این دسته از شاعران آمده است.

هشت: بافتارهای-تغزلی-غنایی؛ گراناز موسوی، شبنم آذر، روجا پمن کار، ری را عباسی، رویا زرین، بنفشه حجازی، خاطره حجازی، لیلا فرجامی، منیره پرورش، فهیمه غنی نژاد، عفت کیمیایی، پوران کاوه، سریا داودی حموله، پونه ندایی، لیلا کردبچه، فرشته ساری و بهاره رضایی. به زعم حموله با این که شعرهای این شاعران ماهیتی زنانه دارند اما داعیه فیمینیستی ندارند. این شعرها زن محورند و مضمون‌هایی نظیر عشق، مرگ یا جنگ را موضوع قرار می‌دهند.

نُه: بافتارهای فراشخصی؛ آزیتا قهرمان، آذر کیانی، لیلی گله داران، پگاه احمدی، رویا تفتی، فرزین هومان فر، نازنین نظام شهیدی، سپیده جدیری، ثریا کهریزی و شهین خسروی نژاد. و دسته آخر به زعم مولف شاعرانِ شعرهایی هستند دارای پیچیدگی‌های ساختاری با احضار مدلول‌های کلاژگونه وابسته به اجراهای زبانی. حموله این نوع شعر را شعری از غلاف تئوری بیرون آمده توصیف کرده است.

آنتولوژی شعر شاعران معاصر داودی حموله که با عنوان «کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند» منتشر شده است، کتابی است برای مخاطبان شعر امروز فارسی. با اینکه در این کتاب بررسی دقیق و تحلیل موشکفانه‌ای از شعر شاعران معاصر صورت نگرفته است، اما می‌تواند جُنگی باشد از شاعران معاصر، خصوصا شاعران امروزمان که کمتر مورد بررسی قرار می‌‌گیرند.

به نقل از الف کتاب

****

«کلمات بیش از آدمی رنج می‌برند»
(آنتولوژی شعر شاعران معاصر- جلد ۲)
نویسنده: سریا داودی حموله
ناشر: قطره، چاپ اول ۱۳۹۶
۴۰۲ صفحه؛ ۳۱۰۰۰ تومان