این مقاله را به اشتراک بگذارید
شکنجه از منظر فلسفه
محمد رزمگه*
واژه "شکنجه" برای بیشتر انسان‌ها تداعی‌کننده تصورات و احساسات وحشتناک و ترسناک است. کافیست برای یک لحظه این مفهوم را در ذهن تصور کنیم تا آن‌گاه انواع مختلفی از امور هراس‌آور به خاطرمان بیاید. اموری همچون: شوک الکتریکی، کشیدن ناخن و پوست، ضربه‌های محکم شلاق و کابل و تسمه، گونه‌های مختلف تجاوز و بسیاری چیزهای دیگر که حتی یادآوری یکی از آنها نیز بر دل انسان لرزه می‌اندازد و با خود رعب و وحشت به همراه دارد.
با تمام این اوصاف و ویژگی‌ها، اندکی بررسی از طریق مطالعه و تماشای فیلم‌ها و مستندهای گوناگون ما را بدین نکته می‌رساند که شکنجه در طول زمان و دوره‌های مختلف، به شکل‌های گوناگون، در جوامع و کشورهای بسیار وجود داشته است. به‌کاربردن آن هم با انواع مقاصد و هدف‌ها همراه بوده است؛ از دلایل سیاسی و امنیتی که توسط نهادهای اطلاعاتی و حکومتی انجام می‌گیرد تا اهدافی که ماموران پلیس و نیروی انتظامی به منظور تنبیه مجرمان و افراد خلاف‌کار به کار می‌برند. اما در این میان شکنجه، گاهی، چنان نتایج و اثرات مخربی بر قربانیان خود به جای گذاشته که نه تنها جسم بلکه روح و روان آنان را تحت تاثیر قرار داده است. اثراتی که تا مدت‌ها بر جسم و جان آنان می‌نشیند، و نه تنها آنان بلکه اطرافیان آنها و حتی نسل‌های بعد را هم دامن‌گیر خود می‌کند. به همین دلیل عده‌ای شکنجه را نوعی مرگ تدریجی می‌دانند که پیامدهای بسیار هولناک به همراه دارد.
حال در این‌جا پرسش‌های گوناگونی پیش می‌آید: واقعا چه چیزی برای افراد شکنجه‌گر آن‌قدر ارزش دارد که به خاطر آن به همنوع خود، انواع و اقسام آسیب‌ها را می رسانند؟ آیا شکنجه، پیامدها و دستاوردهای مثبتی میان این همه خشونت و آسیب دارد که به عنوان یک ابزار مهم برای قدرتمندان و ماموران امنیتی و پلیس قرار می‌گیرد؟ آیا شکنجه می‌تواند توجیه اخلاقی و یا قانونی داشته باشد؟ اگر شکنجه توجیهی با خود به همراه دارد کسانی همچون مدعیان لیبرالیسم، چگونه از آن برای این عمل، استفاده می‌کنند؟ آیا این توجیهات می‌تواند عمل شکنجه را موجه کند؟
در این اثر کوتاه به‌طور خلاصه و فشرده مفهوم و موضوع شکنجه بررسی می‌شود. نویسنده سعی می‌کند با تعریف شکنجه و بیان مصادیق آن، به ارتباط این مفهوم با اخلاق و قانون اشاره کند. در ابتدای کتاب به رابطه شکنجه با اراده قربانی شکنجه پرداخته می‌شود که ارتباط این دو امر ضمن پیوستگی و تلازم با یکدیگر، عاملی مهم برای روشن شدن مفهوم شکنجه و تعریف آن است. سپس با تعریف و تحلیل شکنجه، نوبت به برشمردن مصادیق و گونه‌های مختلف آن می‌رسد. در ضمن این بحث، تمایز و تفاوت میان این مصادیق و بسیاری امور مشابه شکنجه مشخص می‌شود؛ اموری که به‌علت شباهت در ردیف مصادیق شکنجه قرار می‌گیرند و با آن خلط می‌شوند، برای مثال آیا تنبیه نیز نوعی شکنجه است یا خیر؟ این تمایز برای آن است تا دقیقا مشخص شود وقتی از شکنجه سخن به میان می‌آید آیا مثلا مقصود تنها جسم قربانی آن است یا جنبه‌های روحی-روانی وی نیز مد نظر قرار می‌گیرد؟ به همین دلیل سعی می‌شود معنای شکنجه دقیق‌تر روشن شود.
اما در این میان عده‌ای از متفکران و نظریه‌پردازان بر این عقیده‌اند که شکنجه در وضعیت‌های خاص و اضطراری می‌تواند توجیهاتی با خود به همراه داشته باشد. از نظر این افراد شاید با توجه بدین موارد بتوان در مواردی شکنجه را مجاز دانست. این متفکران تلاش کرده‌اند با ذکر چند مثال مقصود خود را در موارد موجه برای شکنجه تبیین کنند.
بیشتر این مثال‌ها و بیان آنها اشاره به نتایج و پیامدهای مثبتی دارد که در موارد استثنایی از طریق شکنجه حاصل می‌شود. به عنوان مثال در شرایط اضطرارآور امنیتی مثل عملیات انتحاری و چریکی و بمب‌گذاری با دستگیری و شکنجه آشوب‌گران و اغتشاش‌گران می‌توان عوامل اصلی این شورش‌ها را پیدا کرد و باعث برگرداندن امنیت به مردم و کشور شد. البته مثال‌های دیگری از این دست بیان می‌شود که نویسنده اثر، شماس میلر، با بررسی و تحلیل مثال‌ها و توجیهات حاصل از آنها برای جواز شکنجه به نقد این دیدگاه پرداخته است.
این مدخل دانشنامه استنفورد، همچون مدخل‌های دیگر، در عین اختصار با نگاهی ریزبینانه و دقیق به شکنجه، بسیار شفاف و صریح به تبیین آن پرداخته که برای خواننده علاقمند بسیار جالب است. چراکه مفهوم شکنجه از آن دسته مفاهیمی است که بسیار به گوش ما می‌خورد و آن را به کار می‌بریم در حالی که کمتر در مورد آن تأمل کرده‌ایم که دقیقا این مفهوم چه معنایی دارد و شامل چه چیز‌هایی می شود. و آیا اساسا مطلقا بد است یا در برخی موارد جایز است؟ هر کدام از این دیدگاه‌ها دلایلی دارد؟ آن دلایل چیست و چه نقدهایی به آن وارد است؟ لذا خواندن این کتاب برای آنان که مایلند نگاهی متفاوت به مفاهیم پرکاربرد و روزمره داشته باشند خالی از لطف نیست تا نگرشی جدید و نو به دست بیاورند. و نکته آخر این‌که می‌توان نحوه مواجهه با این موضوع و شیوه بررسی آن را به سایر موضوعات نیز تسری داد. در این صورت فایده کتاب عام‌تر خواهد بود. شاید این امر تنها فایده شکنجه باشد!
*کارشناسی ارشد فلسفه
به نقل از الف کتاب
****
«شکنجه»
نویسنده: شماس میلر
مترجم: مریم خدادادی
ناشر: ققنوس، چاپ اول ۱۳۹۵
۹۶صفحه ، ۶۰۰۰تومان