این مقاله را به اشتراک بگذارید
نکته‌های ناب فلسفی در باب زندگی
دکتر علی غزالی‌فر*
آیا فلسفه درباره چگونه زیستن حرفی برای گفتن دارد؟ بسیار. آیا فیلسوفان بزرگ چنین آثاری نوشته‌اند؟ کم. برنارد ویلیامز (۱۹۲۹-۲۰۰۳)، فیلسوف اخلاق برجسته انگلیسی، نیز خاطرنشان کرده است که «کتاب‌های فلسفی ممتازی که راهنمای زندگی باشند، حقیقتا به تعداد انگشتان یک دست هستند». و هنگامی که آن‌ها را برمی‌شمرد معلوم می‌شود که به هیچ انگشت اضافه‌ای نیاز نیست. خوشبختانه هر پنج مورد به فارسی ترجمه شده است. اما این محدودیت، استفاده از فلسفه به عنوان راهنمای زندگی را مشکل کرده است. ولی خوشبختانه کسانی هستند که تلاش می‌کنند از نفت خام فلسفه محصولات مفید فراوانی برای زندگی به عمل آوردند. این اثر نیز در زمره چنین تلاش‌هایی است. در ایران نیز چند سالی است که "فرهنگ نشر نو" با سری کتاب‌های "کتابخانه فلسفه زندگی" دست به انتشار چنین آثاری زده که با استقبال خوبی نیز مواجه شده است.
این اثر هم در زمره این سری کتاب‌هاست و می‌توان آن را یک کتاب فلسفی به‌شمار آورد، اما نه به معنای تخصصی، پیچیده و آکادمیک. فلسفه در اینجا به معنای خردمندی ژرف‌نگر در باب مسائل حیات انسانی است که انسان را راهنمایی می‌کند تا زندگی بهتری داشته باشد؛ در یک کلمه: فلسفه به معنای راهنمای زندگی خردمندانه. نویسنده در این کتاب خود، همانند دیگر آثارش، در پی آن است که این کار را به ساده‌ترین شکل ممکن انجام دهد تا طیف بیشتری از افراد بتوانند از آن بهره‌مند شوند. و البته امروزه پیچیدگی فراگیر مسائل زندگی چنین چیزی را ایجاب می‌کند. کیست که به راهنمایی برای زندگی نیاز نداشته باشد؟
بهبود همه‌جانبه زندگی بسیار دشوار است. بیشتر کتاب‌هایی که درباره اصلاح زندگی نگاشته شده‌اند، تنها به یک یا چند جنبه خاص و محدود زندگی پرداخته‌اند و بسیاری از جنبه‌های دیگر را نادیده گرفته‌اند. این غفلت باعث می‌شود که بعدها مشکلات جدیدی در زندگی بروز کند. زندگی فقط کار یا فراغت یا تفریح یا ازدواج یا مسائل ذهنی-روانی یا امور فیزیکی-جسمانی نیست. هر کتاب یا نظریه‌ای که فقط بر یکی از این موارد متمرکز شود و آن را محور زندگی قرار دهد، باعث می‌شود که در زندگی نابهنجاری به‌وجود آید؛ زیرا در نسبت میان آن‌ها توازن را از بین می‌برد. نتیجه نهایی هم فقط نابسامانی زندگی است. به همین دلیل، در این اثر، شاهد پرداختن به جنبه‌های گوناگون زندگی هستیم. حتی بخشی برای جایگاه و اهمیت محیط زیست هم اختصاص یافته است. همچنین رویکرد نویسنده در این اثر نه خوشبینانه است و نه بدبینانه، بلکه واقع‌گرایانه و همه‌جانبه‌نگر است. او در امکانات زندگی هم فرصت‌ها را می‌بیند و هم تهدیدها را نشان می‌دهد.
بنا بر چنین رویکردی، این اثر از هر نظر متنوع است؛ مسائل، شخصیت‌ها، نوع تحلیل‌ها و زمینه‌ها. از جهت مسائل، جُنگی متنوع از مسائل گوناگون انسان است و گشت‌و‌گذاری رنگارنگ در اندیشه‌های گوناگون مربوط به زندگی. افرادی که سخنان آنان عنوان هر فصل را شکل می‌دهد به حوزه‌های مختلفی تعلق دارند: اندیشمندان شرقی و غربی، از دوران باستان تا معاصر، فیلسوفان و نویسندگان و هنرمندان؛ برای مثال این افراد را می‌توان نام برد: ویلیام جیمز، جان استوارت میل، شکسپیر، ارنست همینگوی، جین آستین، گاندی، کنفوسیوس، ارسطو، افلاطون، وودی آلن، گوته. اما نقل قول و همچنین استناد به اندیشمندان، محدود به جملات آغازین هر فصل نیست. در همه مباحث و لابه‌لای مطالب از نظریات دیگر اندیشمندان نیز استفاده می‌شود؛ کسانی همچون: توماس آکویناس، آگوستین، ژان ژاک روسو، ساموئل جانسون، مارتین سلیگمن، آدام اسمیت، ژیل دلوز، مونتنی، و دها اندیشمند و دانشمند دیگر. از جهت تحلیل هم هدف این نوشته تقلید و تکرار سخنان بزرگان نیست، بلکه درک و فهم درست و همه‌جانبه آنهاست. مواجهه نویسنده با سخنان بزرگان انفعالی نیست. او در چند و چون نظریات چون و چرا می‌کند. در هیچ موضوعی سخن آخر گفته نمی‌شود. چیزهایی می‌آموزیم اما راه همچنان باز است و در پایان هر بحث بابی تازه به روی خواننده گشوده می‌شود که می‌تواند خودش آن را ادامه دهد. این اثر، در کل، افقی را فرا روی اندیشه‌های خواننده می‌گشاید و او را به جستجوی فکری بیشتر فرا می‌خواند. چیزهای بسیاری می‌آموزیم که می‌توانیم برای فهم چیزهای بسیار دیگری به‌کار بگیریم.
درست است که موضوعات بسیار متنوع است اما همه ۴۲ فصل در هفت بخش کلی دسته‌بندی شده است که به ترتیب عبارتند از: زندگی شادمانه، زندگی روزمره، زندگی کاری، زندگی اجتماعی، زندگی سبزتر، زندگی بازنگری‌شده و پایان زندگی. برای مثال در بخش زندگی اجتماعی پنج فصل گنجانده شده است که موضوع آن‌ها از این قرار است: دوستی، قاعده طلایی اخلاق، هدیه، دوستی در فضای مجازی و عشق. همان‌طور که مشاهده می‌شود موضوعات مورد بحث، هم مسائل کهن و سنتی است و هم مسائل کاملا نو و امروزی.
روش نویسنده نیز به این صورت است که در ابتدای هر فصل جمله‌ای از کسی نقل می‌کند. سپس تمام آن فصل مباحث جالب و متنوعی در شرح و تفسیر و توضیح آن یک جمله است. البته این توضیحات از نوع کلیشه‌ای و مرسوم نیست، بلکه نویسنده با خلاقیت خود آن را جذاب ساخته، به‌طوری که حتی گاهی، به عنوان شرح، یک ماجرا یا داستان را حکایت می‌کند. برای مثال این جمله ژاک دریدا عنوان فصل بیست‌ودوم است: «هدیه چیزی‌ست که نتوانید سپاسگزارش باشید». شرح و تفسیر این سخن بدین شکل است: ابتدا به چین می‌رویم و یکی از رسوم کهن چینی را در زمینه هدیه‌دادن می‌بینیم. پس از نقد و بررسی این آیین شرقی، سخنانی از مونتنی، امرسون و سقراط نقل می‌شود. آن‌گاه نظریه ارسطو درباره دوستی به تفصیل می‌آید و در پایان تفسیر بدیع جورجیو آگامبن از دیدگاه ارسطو را می‌خوانیم و در نهایت همه مباحث این‌گونه جمع‌بندی می‌شود که هدیه با دوستیِ عمیق و حقیقی گره خورده است. در این نوع ارتباط، انسان نحوه‌ی جدیدی از هستی را تجربه می‌کند که در ارتباط با دوست به مثابه هدیه بر او آشکار می‌شود.
ملاحظه می‌شود که موضوع هیچ فصلی جدا و بریده از دیگر فصل‌ها نیست. مطالب فصل‌ها به هم وابسته‌اند و در هم تداخل می‌کنند و باید هم این‌گونه باشد؛ زیرا زندگی امری یکپارچه است که همه امور آن به هم مرتبط هستند و چیزی در زندگی یافت نمی‌شود که هیچ ارتباطی با چیز دیگری نداشته باشد. نکته جالبی که، بر اثر دقت، در این اثر مشاهده می‌شود آن است که در بیشتر فصل‌ها موضوع بحث با مسئله دوستی گره می‌خورد. گویی دوستی رشته نازکی است که همه فصل‌های گوناگون را به هم وصل می‌کند. شاید نویسنده با این دیدگاه کهن فلسفی موافق باشد که دوستی یکی از مسائل زندگی نیست، بلکه آرمان نهایی آن است. همه امور زندگی نه تنها به دوستی ربط دارند، بلکه ذیل آن قرار می‌گیرند و باید مصداقی از آن باشند.
از تقسیم تعداد صفحات کتاب بر ۴۲ فصل، عددی به‌دست می‌آید که نشان می‌دهد فصل‌ها کوتاه هستند و خواننده را با روده‌درازی خسته نمی‌کنند، به‌طوری که در یک وعده مطالعاتی می‌توان چند فصل را به‌راحتی مطالعه کرد و لذت برد و نکات فراوانی آموخت.
*دکترای فلسفه
به نقل از الف کتاب
*****
«42 اندیشه ناب»
(تأملاتی درباره زندگی، جهان و هر آن چیز دیگر)
نویسنده: مارک وِرنون
مترجم: پژمان طهرانیان
ناشر: نشر نو، چاپ اول ۱۳۹۶
۲۴۸ صفحه، ۱۹۰۰۰ تومان