سینما با تاریخ چه کرده است؟ / محمد مفتاحی

‘

«سینما و تاریخ» اثر  مارک فِرو، ترجمه محمد تهامی‌نژاد

سینما با تاریخ چه کرده است؟

محمد مفتاحی

«مارک فِرو» را به گستردگی دامنه‌‌‌‌ی مطالعاتی و دقت در تحلیل مشهور است. «سینما و تاریخ» کتاب معتبری برای مطالعه در زمینه‌‌‌‌ی نقطه‌‌‌‌های تلاقی تاریخ و سینماست. با مطالعه‌‌‌‌ی این کتاب حقایق بسیاری درباره‌‌‌‌ی تاریخ‌‌‌‌نگاری سینما در جنگ جهانی عاید خواننده می‌‌‌‌شود. تقسیم‌‌‌‌بندی دقیق فصل‌‌‌‌های کتاب و پرداختن به مساله‌‌‌‌ی مهمی همچون اردوگاه‌‌‌‌های کار اجباری در شوروی سابق، ضدنازیسم آمریکایی و … از امتیازات ویژه‌‌‌‌ی کتاب حاضر است؛ اما شاید مهم‌‌‌‌ترین عامل اعتبار کتاب نویسنده‌‌‌‌ی آن باشد. «مارک فِرو» ممتازترین نویسنده‌‌‌‌ی نسل سوم مکتب تاریخ‌‌‌‌نگاری جدید فرانسه، برای سینما به مثابه‌‌‌‌ی منبع، سند و عامل تاثیرگذار تاریخ، اهمیت فوق‌‌‌‌العاده قائل است. او از نخستین تاریخ‌‌‌‌نگارانی است که فیلم را به مثابه‌‌‌‌ی منبعی ارزشمند برای مطالعه‌‌‌‌ی تاریخ معرفی کرد. دکتر مارک فِرو سال ۱۹۲۴ در پاریس پا به عرصه‌‌‌‌ی وجود نهاد. از کودکی به تاریخ علاقه داشت و می‌‌‌‌خواست معلم شود. پس از جنگ جهانی دوم به آرزویش رسید و علاوه بر دبیرستان در مدرسه‌‌‌‌ی پلی‌‌‌‌تکنیک، یک ربع قرن، تاریخ سینما‌‌‌‌ی روسیه تدریس کرد. او که دکترایش را با مطالعه در تاریخ روسیه گرفته بود و رساله‌‌‌‌اش درباره‌‌‌‌ی انقلاب ۱۹۱۷ روسیه بود، بهترین گزینه برای تدریس تاریخ سینمای روسیه به شمار می‌‌‌‌رفت.

دامنه‌‌‌‌ی مطالعات در خور اعتنای او را می‌‌‌‌توان در پنج مضمون خلاصه کرد. تاریخ روسیه و جامعه شوروی، تاریخ فرانسه و قرن بیستم، تاریخ فیلم و رسانه، مسئله‌‌‌‌ی روایت، آموزش تاریخ و تاریخ جهان. کتاب «سینما و تاریخ» ترجمه‌‌‌‌ی تقریباً تمام مقاله‌‌‌‌های سینما و تاریخ مارک فِرو، منتشر شده در نشریه‌‌‌‌ی پاریس دنوئل به سال ۱۹۷۷ است. کتابی که در چهار بخش تدارک دیده شده است: «فیلم: منبع تاریخ» ، «فیلم عامل تاریخ»، «جامعه‌‌‌‌ای که تولید می‌‌‌‌کند، جامعه‌‌‌‌ای که با فیلم مواجه می‌‌‌‌شود» و «شیوه‌‌‌‌های عملکرد زبان سینماتوگراف‌‌‌‌» در ابتدای این چهار بخش، مقدمه‌‌‌‌ای هم با عنوان «فیلم به مثابه‌‌‌‌ی منبع و عامل تاریخ» از نویسنده آمده که توانایی‌‌‌‌ها و قابلیت‌‌‌‌های سینما را برای شرح تاریخ و به ثبت رساندن آن بیان می‌‌‌‌کند. نویسنده در این بخش توصیه می‌‌‌‌کند که هر پژوهنده‌‌‌‌ی رابطه‌‌‌‌ی سینما و تاریخ باید به خوانش تاریخی هر فیلم و خوانش سینمایی تاریخ بپردازد. او در بخش اول کتاب به حقیقتی انکار ناپذیر اشاره می‌‌‌‌کند. این که هیچ کس تاریخ را معصومانه نمی‌‌‌‌نویسد و اعتقاد دارد که این عقیده هنگامی تنفیذ پیدا کرد که سینما در آغاز دهه ۱۹۰۰ تازه شیوع پیدا کرد. او در این فصل اول، کار مورخان را به چالش می‌‌‌‌کشد و با بررسی نمونه‌‌‌‌هایی از تاریخ‌‌‌‌نگاری‌‌‌‌ها و فیلم‌‌‌‌های ساخته شده این دو را با دقت بررسی می‌‌‌‌کند، که برای علاقه‌‌‌‌مندان به تاریخ و سینما بسیار جذاب است. نویسنده در فصل دوم کتاب، فیلم «اعتصاب» را مورد تحلیل قرار می‌‌‌‌دهد. فیلمی که آیزنشاین در سال ۱۹۲۵ ساخت و فشرده و خلاصه‌‌‌‌ای از اعتصابات بزرگ کارگران، پیش از ۱۹۱۷ روسیه است. در فصل سوم هم فیلم «چایایف» ساخته‌‌‌‌ی سرگئی و گئورکی واسیلی‌‌‌‌یف به سال ۱۹۳۴ نمونه‌‌‌‌ی مورد بررسی «مارک فِرو» است. «چایایف» نشان می‌‌‌‌دهد که قهرمانان اشتباه می‌‌‌‌کنند، خودجوشی به خطاکاری می‌‌‌‌انجامد و افراد می‌‌‌‌میرند و از سوی دیگر، حزب درست می‌‌‌‌بیند، هرگز مرتکب اشتباه نمی‌‌‌‌شود و هرگز نمی‌‌‌‌‌‌‌‌میرد. نویسنده تفسیرهای منتقدان مختلف روسی را عنوان و تحلیل خود را هم بیان می‌‌‌‌کند. او سکانس‌‌‌‌ها را تک به تک و با‌‌‌‌دقت بررسی نموده و تحلیل تازه‌‌‌‌ای به دست می‌‌‌‌دهد. در واقع او ایدئولوژی‌‌‌‌های استالینی را با تحلیل این فیلم نقد و بررسی می‌‌‌‌کند. هر بخش کتاب شامل فصل‌‌‌‌های متفاوتی است که مفهوم آن بخش را گسترده می‌‌‌‌کند. بخش اول شش فصل، بخش دوم سه فصل، بخش سوم دو فصل و بخش چهارم پنج فصل را شامل می‌‌‌‌شود.
 

در فصل پنجم بخش اول، «مارک فِرو» به مبحث مهمی می‌‌‌‌پردازد. او «فیلم و مشروعیت‌‌‌‌یابی قدرت در رژیم شوروی» را بررسی می‌‌‌‌کند و باورهای مختلف فیلم‌‌‌‌سازان و مردان سیاست را در دو دوره مورد بررسی قرار می‌‌‌‌دهد. در پایان بخش اول عکس‌‌‌‌های مختلف از فیلم‌‌‌‌ها، جذابیت بخش صد و ده صفحه‌‌‌‌ای آغاز کتاب را بیش‌‌‌‌تر می‌‌‌‌کند. بخش دوم با بررسی فیلم‌‌‌‌های ساخته‌‌‌‌شده درباره‌‌‌‌ی اردوگاه‌‌‌‌های کار اجباری در شوروی آغاز می‌‌‌‌شود و به فیلم‌‌‌‌های ضدنازی یا ضدآلمانی می‌‌‌‌رسد. او با ارائه‌‌‌‌ی جدول، فیلم‌‌‌‌های به نمایش در‌‌‌‌آمده در ۱۹۳۹ در فرانسه و آمریکا را تحلیل می‌‌‌‌کند. دقت در تحلیل و نحوه‌‌‌‌ی ارائه‌‌‌‌ی آمار در پژوهش‌‌‌‌های نویسنده خیره‌‌‌‌‌‌‌‌کننده است. او سپس بررسی می‌‌‌‌کند که آیا سینمایی ضدنظامی‌‌‌‌گری وجود دارد یا نه. خواننده که تا پایان بخش سوم با نحوه‌‌‌‌ی تحلیل «مارک فِرو» آشنا شده به بخش پایان کتاب می‌‌‌‌رسد. تحلیل فیلم «نبرد سوم» ساخته‎ی سِر کارول رید، «توهم بزرگ» اثر ژان رنوار و «یهودی شیرین» ساخته‌‌‌‌ی ویت هارلان و بررسی نحوه‌‌‌‌ی استقبال مردم و منتقدان از این فیلم‌‌‌‌ها، فصل‌‌‌‌های مهم بخش آخر کتاب را تشکیل می‌‌‌‌دهند. البته علاقه‌‌‌‌مندان به حوزه‌‌‌‌ی تاریخ و سینما بی‌‌‌‌شک باید همه‌‌‌‌ی این کتاب‌‌‌‌ سرشار از تحلیل‌‌‌‌های دقیق را موشکافانه بخوانند. «مارک فِرو» به عنوان یک تاریخ‌‌‌‌نگار اجتماعی که فیلم مستند هم ساخته است، در اکتشاف تلاقی‌‌‌‌ها و مشترکات سینما و تاریخ، با استعانت از دیدگاه‌‌‌‌های نظری، به تحلیل واقعی و ملموسی از سینمای آلمان، آمریکا، روسیه و فرانسه مبادرت می‌‌‌‌ورزد. خواندن کتاب او به خوانندگان مشتاق سینما و تاریخ و کاشفان حقایق جنگ و سیاست درک تازه‌‌‌‌ای می‌‌‌‌بخشد. از این رو مطالعه‌‌‌‌ی دقیق آن به علاقه‌‌‌‌مندان حوزه‌‌‌‌های ذکر شده توصیه می‌‌‌‌شود. ترجمه‌‌‌‌ی بی‌‌‌‌نقص محمد تهامی‌‌‌‌نژاد در درک هر چه بیش‌‌‌‌تر این کتاب تخصصی یاریگر خوانندگان است. طرح جلد جذاب و صفحه‌‌‌‌آرایی حرفه‌‌‌‌ای، اثر تازه‌‌‌‌ای را از انتشارات علمی و فرهنگی به دوستداران تاریخ و سینما پیشکش کرده است.

نقل از الف کتاب

«سینما و تاریخ»

نویسنده: مارک فِرو

مترجم: محمد تهامی‌نژاد

ناشر: علمی و فرهنگی، چاپ اول  1397

۱۹۷ صفحه، ۱۶۰۰۰ تومان

‘