طنز تلخ جنگ؛ یاروسلاو هاشک و شوایک /حسام اسماعیلی

‘

نگاهی کوتاه به کتاب شوایک نوشتهٔ یاروسلاو هاشک

طنز تلخ جنگ

حسام اسماعیلی

پیش از آنکه کتابی مانند شوایک را بخوانید باید با مفهوم طنز آن هم به صورتی که در شوایک حضور دارد، آشنا شوید. یاروسلاو هاشک ، نویسنده ی این کتاب با وجود آثار اندکش و عمر کوتاهی که داشت شهرتی جهانی یافته است و به عنوان ترجمه شده ترین رمان ادبیات چک شناخته می شود. او که خود به عنوان سرباز در جنگ جهانی اول حضور داشته ،در کتاب شوایک ، اغلب از دیده ها و تجربیات شخصی جنگی خود استفاده کرده است. جنگ جهانی اول از حیث وسعت و گستردگی آنقدر عظمت داشت که گوشه ها و زوایای پنهان آن درون مایهٔ آثاری از این دست باشد. شوایک در زمینهٔ طنز جنگی اثری پیشگام محسوب می شود و کاریکاتوری که از جنگ ترسیم می کند هیچگاه قدیمی و کهنه نمی شود و همچنان در صدر آثار مشهور جنگی است. داستان از منظر روایی مدیون شخصیت پردازش شدهٔ شوایک است. در سراسر داستان مخاطبان با قهرمان داستان(شوایک) همراه می شوند و ماجراهای اپیزودیک او همواره ذهن مخاطب را درگیر و متمرکز نگاه می دارد.

داستان دقیقا از نقطه ای آغاز می شود که ترور فرانتس فردیناند اتفاق افتاده است و شوایک با ضرباهنگی تند وارد ماجراهایش می شود. این رمان علاوه بر داستان گیرا و جذابش آینهٔ تمام نمای جامعه و وضع اختناق آور دوران خویش است. کمدی تلخ شوایک هیچگاه از مسیر خویش عدول نمی کند و عناصر داستانی به فضای رمان شکلی واقع گرایانه می بخشد. شوایک بسیار شبیه داستان ها و حکایت هایی است که ممکن است نمونه های آن را در ادبیات فارسی مشاهده کرده باشیم. داستانهایی همانند بهلول یا در کل کاراکترهایی که از آنچه نشان می دهند آگاه تر هستند. این گونه داستانها با وجود  قدمت طولانی، هنوز طرفداران بیشماری دارند و ارزش ها با گذشت زمان ، بیش از قبل هویدا می شود. محیط های بیشماری که شوایک از سر می گذراند و با مردمان مختلف از هر قشر دیدار می کند نشان دهندهٔ دلمشغولی نویسنده است ، و در لایه ای درونی از داستان این نگرانی خود را در وضعیت و  جوّ  هرج و مرج گونهٔ رمان نمایان میسازد. شوایک از هر نظر به داستان زندگان و پیش روی زندگی به سوی مقصدی نامعلوم می پردازد و برخلاف داستان های جنگی خالص ، به علت وجود طنز ظریف هاشک ، از پویایی و حرکت دائمی بهره مند است.

شخصیت شوایک از هر نظر ، یک شخصیت کمیک است و این طنز موجود در رفتار او همانند تمامی داستان های کمیک که شخصیت محور هستند ، شکل دهندهٔ اصلی طنز رمان است. او بیشتر از آنکه قهرمانی خاص باشد ، شخصیتی عادی است که نمایندهٔ تمام مردم بی گناه و عام که در برابر سیل حوادث ناگوار جنگی قرار گرفته اند وصد  البته نمایندهٔ تمام و کمال کشور خویش است. شوایک بی شک یکی از بین المللی ترین چهره های کمدی در دنیای ادبیات است. او شخصیتی خوش مشرب  و خوش اخلاق است که هیچگاه روحیهٔ خندان خود را نمی بازد و در هر بازهٔ زمانی از تجربهٔ سرشار خود حکایت ها برای تعریف کردن دارد. شوایک بیشتر از آنکه با عقل و استدلال صحبت کند از تجربیات و شنیده های خویش استفاده می کند. در جای جای رمان میتوان او را در حال تعریف کردن حکایت هایی که از دیگران شنیده است یافت، این نزدیکی شخصیت نویسنده با قهرمان داستان موجب هماهنگی و انسجام هر چه بیشتر داستان می شود. یاروسلاو هاشک این داستان را با تجربه ای خالصانه و نزدیک به حقیقت نوشته است. او از گوشزد کردن هیچ مشکلی در داستان چشم پوشی نکرده و آنچه گفته است  حقیقتی بی واسطه از جنگ است. فساد موجود در نظام سیاسی ، وضعیت سخت زندگی و  در نهایت جنگ هر کدام نقشی به خصوص در داستان هاشک ایفا می کنند. در شخصیت پردازی دیگر افراد ، مفهوم عام و نمایندهٔ قشر خاص بودن مد نظر هاشک قرار گرفته ، کشیش ، افسر و دیگر مقام های اجتماعی و سیاسی ، نشان دهندهٔ خلق و خوها و جهت گیری های کل این گروه های اجتماعی است که در هنگام شرایط ویژه ای همچون جنگ واقعیت پنهان خویش را عرضه می دارند. ناتمام بودن کتاب هیچگاه ضرری به کل داستان  نمی رساند و اپیزودیک بودن روایت به این موضوع کمک شایانی می کند. در سال ۱۹۲۳ مرگ یاروسلاو هاشک ، اجازهٔ به پایان رساندن شاهکارش را نداد.  

خندهٔ تلخی که در سرتاسر داستان دیده می شود به دلیل ترکیب نامتوازن جنگ و طنز است. به راستی هاشک در ترکیب این دو عنصر زندگی انسانی، که یکی از آنها چیزی جز ٔ تباهی و نابودی انسانیت به دنبال ندارد و دیگری که شادی بخش زندگی است بسیار ظریف و هنرمندانه عمل می کند. او هیچ قضاوتی در مورد جنگ و شرایط پیچیدهٔ انسانی نمی کند و همچون ناظری بی طرف در پی ساده ساختن پیچیدگی ها با ابزار طنز و روایتی بدون قضاوت است. در آخر باید گفت که بدون شک ، کتاب شوایک از زمره داستان هایی است که  خواندنش برای تمامی خوانندگان ضروری و لازم است به خصوص کسانی که ادبیات جنگ را دنبال می کنند. بدون خواندن کتاب شوایک ، دید شما از جنگ ناکامل و بی هویت می ماند و جنبه ای که برای کامل کردن دیدگاه خود لازم دارید را از دست می دهید. 

‘